Севги-мухаббат ва рашк психологияси - Психология - Рефераты

Севги-мухаббат ва рашк психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130 KB

Севги-мухаббат ва рашк психологияси Режа : 1. Мухаббат- инсоннинг ноёб туйғуси. 2. Мухаббатнинг ягона формуласи. 3. Мухаббат босқичлари. 4. Мижоз ва мухаббат. 5. Рашк психологияси.

Қ айси мутафаккир ёки олим , шоир ёки ёзувчининг асарини олиб кўрманг , уларнинг хеч қайсиси ўз ижодий фаолиятида инсон хиссиётларининг эен кучли ва сирлиси , сержило ва сехирлиси хисобланган мухаббатни четлаб ўта олмаган . Инсоният бор экан, мухаббат одамни сирли туйғулар оламига етаклаган, уни енгиб бўлмас ғовлардан ўтишига ундаган, уни рағбатлантирган, унга бахтиёр онларни тухфа этган. Хатто ўлим тўшагида ётган кишига умид бағишлаб, хаёт наъшасини сурдирган, оддий кунларига камалак жилоларини армуғон этган, унинг атрф-мухитни хамда ўзлигини идрокқилиши учун туртки бўлган. Шахс рухиятида хатто ўзига хам ноъмалум бўлган қудратни кашф этган. Кўхна ва хамиша навқирон хисобланган бу инсоний туйғу барчага баробар азиз ва муқаддасдир. Буюк олим Абу Али ибн Сино ўз асарларидан бирида кучли мухаббатни изохлар экан, уни касаллик сифатида таърифлайди ва “даволаниш” йўлларини кўрсатиб ўтаркан, мухаббат ўтида қийналиб азоб чекаётган икки қалбни бирлаштиришни маслахат беради. Шунингдек, у маълум объектив сабабларга кўра, янъни диндаги, саломатликдаги, ёши ва ижтимоий келиб чиқишидаги ва шу каби тафовутларга асосланиб қалбларни бирлаштириб имкони бўлмаса, унда одамнинг рухий хусусиятларига кўра, турлича даво чораларини қўлашни тавсия этган. Масалан, хиссиётни бошидан кечираётган одамни севгилисидан совитиш, хиссиётни бошқа шахсга кўчириш, чалғитиш, органик эхтиёжларни қондириш орқали мухаббат хисларини сусайтириш шулар жумласидандир. Шуниси таассуфланарлики, хозирги кунга қадар мухаббат тушунчасига ягона илмий таъриф-тавсиф беримаган, бевосита унга бағишланган илмий асарлар нихоятда кам. Кишилар онгида бўлгани каби баддий асарларда хам мухаббат ҳақидаги турлича, кўпинча бир-бирига зид фикр ва таърифларни учратиш мумкин. Бу борадаги фикрларни биз китобнинг дастлабки бобида бир мунча ёритиб ўтишга харакат қилдик.

Классик асарларда, жумладан, қадимги хинд трактатида мухаббатга бир мунча тўлиқ таъриф берилади: “Ақл майл хурматни туғдирса, қалб майли дўстликни, тана майлихохишни туғдиради. Ақл, қалб ва тана бир бўлиб севги мухаббатни туғдиради”. Вольтер: “Севги-мухаббат- бу хам қалб хам ақл ва танага бир вақтнинг ўзида хужум қилинадиган энг кучли, завқли хис-туйғулардан биридир”, деб тариф беради. Бу таърифларни ўзаро таққослаш ва рухий тахлил қилиш, севги-мухаббатда зарурий рухият компоненти билан бир пайтда физиологик компонент хам хисобланади. Қ адимги юнонлар севги-мухаббатни қандай йўналишида кетишга қараб икки турга-“эрос” ва “агапе”га бўлганлар, вахоланки, улар мухаббатнинг икки мухим томонидир, яъни”эрос”- мухаббат обьектига эга бўлишига, уни ўзиники қилиб олишга қаратилган бўлса, “агапе”-хиссиётни бошдан кечираётган шахснинг хиссиёт обьектига ўзини бағишлашидир. Ана шу хиссиёт хар бир одамда учрайди. Шу хиссиётларда қайси бири устунлик қилишига қараб, кишидаги мухаббатни, аниқроғи хиссиётни бошидан кечираётган шахсни ва унинг мухаббатдаги истиқболини хам олдиндан айтиб бериш мумкин. Башарти,”агпе”устунликқилса, хиссиётнинг умри узоқ бўлиши ва аксинча,”эрос” устун бўлса, тез орада хиссий қониқиш содир бўлиб, бундай одамдаги мухаббат хисларининг умри нихоятда қисқа бўлиши мумкинлигини кузатилади. Севги-мухаббат туйғуларининг қандай турлари мавжуд? Махсус адабиётларда севги-мухаббат туйғуларининг қуйдаги турлари фарқланилади: 1. ЭРОС-кучли севги-мухаббат хислари бўлиб, бу хислар ётган мотив мухаббат обьектига жисмоний эга бўлиш. Бунда жинсий интилиш етакчилик бўлиш. 2. ЛЮДУС- севги хисларини унчалик чуқур бўлмаган мухаббат ўйни сифатида идрок қилинадиган, севги хислари обьекти осон алмашиши мумкин бўлган тури.

3. СТОРГЕ-ташқи кўринишдан кучли ифодаланмаган, аммо ишончли мухаббат-дўстлик тури. 4. ПРАГМА (Л-С)-людус ва сторгелардн иборат доимо онг назоратида бўлган, севганшахснинг манфаатларини кўзлаган мақсадлари асосида юзага келган севги хисларидир. 5. МАНИЯ (Э-Л)-эрос ва людусдан иборат бўлиб, севган киши обьектидан тобелиги билан характерланади. Аммо эрос ва людусдан бу турнинг фарқи севган шахсда ўзига ишонч хислари етарли бўлмайди. 6. АГАПЕ (Э-С)-эрос ва сторгелер йиғиндисидан иборат кучли ифодаланадиган севган киши мухаббат обьектига хамма нарсани ва хатто ўзини хам бағишлашга тайёр бўлган хислар тури. Шунингдек, айрим адабиётларда севги мухаббатнинг бошқа кўплаб турлари ҳақида хам маълумотларни учратиш мумкин. Севги мухаббат туйғулари турли жинс ва ёш вакилларида қандай намоён бўлади? Кузатишларга кўра, эркакларнинг севги мухаббат хисларида кўпроқ қисмини эрос ва людус, аёллардаэса прагма, сторге ва мания турлари ташкил этади.Ўсмир ва ўспирин ёшидаги ўғил ва қиз болаларда кўпроқ мания тури, катта ёшдагиларда эса бошқа турлар кузатилади. Бир шахснинг хаётида мухаббатнинг юқоридагибир неча турлари алохида кузатилиши мумкин. Баъзиларда эса фақат битта тур учрайди. Бизнинг фикримизча, мухаббат турлари севган ва севилган кишиларнинг ёшига, хуснига, маълумотига, маданий савиясига, жамиятда тутган мавқеига, хаёт тарзига, дунёқарашига, қайси мухитда тарбия кўрганлиги, характерига, жинсий хулқига, қарама-қарши жинс ҳақидагитасаввурига, нерв системасига, миллий психологик хусусиятларига боғлиқ. Баъзи йигитва қизларда севги хислари бир турда бошланиб, маълум вақтдан сўнг ўзга турга ўтиши мумкин. Масалан:”Эрос” турида бошланиб “агапе”га айланиши ёки “людус” тарзида юзага келиб “сторге”турига ўтиши мумкин.

Мухаббат онтогенизига назар ташлаганда, севги хиссининг илк куртакларини боғча ёшидаги болаларда хам кўриш ва буни хар бир тарбиячидан сўраб, ишонч хосил қилиш мумкин. Лекин табиийки, бу хали тўлақонли мухаббат бўла олмайди. Болаликдаги севги хисларида физиологик компонент, яънижинсий интилиш деярли бўлмайди. Улардаги хиссиётнинг аксарият қисми рухий компонентдан иборат. Мактаб ёшидаги ўғил ва қиз болалар ўртасидаги мухаббат хислари эса бир мунча фарқ бўлиш. Ўспиринлик ёшидагиқизларда рухий компонент жинсий компонентдан устунлик қилса, ўғил болаларда хиссиёт дивергенецияси- бўлиниши кузатилади. Яъни улар мухаббат хисларини битта қизга нисбатан бошидан кечирсалар, жинсий интилишни катта ёшли аёлга нисбатан хис этадилар, улардаги хиссиёт икки обьектга бўлинади. Бу фқат ўғил болаларга хос бўлиб, қизларга бундай хол кузатилмайди. Ўсмирлик ёшидаги ўғил болаларда гиперсексуаллик натижасида уларнинг хиссиётида жинсий интилиш устунлик бўлиш ёки унинг ахамияти кескин ортади. Қ из болаларда эса рухий компонентнинг устунлиги сақланиб туради. 17-25 ёшли йигит-қизларда ўз жуфтини топишга интилиш ва хирс кескин ортади. Севиш ва севилишга бўлган эхтиёжнинг кучайиши натижасида ёшлар ўз махбубасини тезроқ қидириб топишади ва оила қуришади, баъзан бундай ёшлар қисқа вақт ичида ажрашишга хам улгуришади. 25 ёшдан кейин қизларнинг оила қуриши имкониятлари анча камайиб боради. Унда бўлғуси киёвгв (йигитга) нисбатан талабчанлик ошиб, танқидий кураш кучаяди. Энди унда хисларга берилиш камайиб, унинг ўрнига бўлғуси турмуш ўртоғига бутунлай бошқача қарай бошлайди. Бундай рухий ўзгаришлар йигитларда хам кузатилади, аммо қизлардан фарқли равишда уларнинг оила қуриш, уйланиш имкониятлари камаяди, аксинча бирмунча ортади. Чунки бу ёшда уларнинг кўпчилиги олий ўқув юртини ёки ўрта махсус билим юртини битириб, маълум бир ихтисосни эгаллаган,

мехнат фаолиятини бошлаган бўладилар. Яъни оилани йўқ тебратиш имконига эга бўладилар. Мухаббат хислари эркак кишида деярли доимо физиологик компонент устунлик бўлиш. Жинсий интилиш, жинсий хаёт улар хиссиётида нихоятда мухим ўрин эгаллайди. Йигит севган қизнинг ташқи кўринишига кўпроқ этибор беради. Юқорида санаб ўтилган хусусиятларга қизлар хам бефарқ қарашмайди. Бу хусусиятларнинг йигит томонидан идрок этилиши аёл учун катта ахамиятга эга. Аммо шу билан бирга аёлларнинг эркаклардан фарқ қилувчи томонларидан бири шундаки, улар кўпроқ йигитнинг бўй-бастига хулқига, муомаласига эътибор берадилар. Эркакларда жинсий (физиологик) интилиш устунлик қилгани учун уларда хиссий қониқиш тезроқ юзага келса керак, деб тахмин қилинади. Аёлларда эса аксинча, рухий интилиш етакчи бўлгани учун уларнинг мухаббат хислари эркакларникидан тез орада сўнмайди ва нисбатан узоқ давом этади. Аммо сўнги йилларда аёллар хиссиётида, жумладан, мухаббат хам жинсий ва унинг асоси хисобланган жинсий интилишнинг ахамияти кескин ошиб бораётганлигини кўриш мумкин. 13-14 ёшли ўғил болаларнинг 40%, қизларнинг 26% илк севги хисларини бошидан кечираётган ёки кечирган бўладилар. Бу хол 15-16 ёшли ўғил болаларда- 17%, қиз болаларда-30%, 17-24 ёшли ўғил болаларда -10%, қизлрда -9%ни ташкил бўлиш. А.Р Лехемова қизлар ва йигитлар роасидаги ўзаро муносабатларни ўрганиб, уни уч турга бўлади. 1. Уйғун тур- бунда қиз ва ўғил болаларда ахлоқий тушунчалар шаклланган, хиссиёт маданияти ривожланган бўлиб, улар мухаббатга , қарама-қарши жинсга, оилавий хаётга бирмунча аниқ қарашиди. 2. Оилавий романтик тур- бунда мухаббат, жинслар орасидаги муносабатлар хаётдан юлинган холда, нихоятда идеаллаштириб олинган

бўлиб, хаётдаги мавжуд борлиқ билан тўқнашганда эса барча тасаввурли парчаланиб, рухан тушкунликка учрайди. 3. Маънавий камбағал тур- бунда ёшлар мухаббатни нотўғри 0тушунадилар. Мухаббатда маънавий яқинликни, рухий омилнинг ахамиятини кўра билмайдилар. Мухаббатда асосий ролни жинсий яқинлик ўйнайди, деб биладилар. Бундай тоифадаги ёшлар кўп холларда жинсий хаётни эрта бошлайдилар. Ўғил ва қиз болаларнинг турли ёш босқичларидаги ўзаро муносабатларни ўсиб ривожланишига назар ташлайдиган бўлсак, қуйдигича яққол ифодаланган манзарани кўришимиз мумкин. Боғча ёшидаги қизлар ўғил болалар билан бирга ўйнаш жараёнида жуда яқин муомалада бўлишиб, бир-бирлари билан дўстлашадилар. Хатто баъзан болаликнинг илк севгиси хам бошларидан кечиришади. Бу, албатта, уларнинг катталарга мхавас қилиши, уларга тақлиди оқибатида келиб чиқади. Бошланғич синифлардан ўсмирлик ёшгача ўғил болалар билан, қиз болалар эса қиз болалар билан яқин муносабатда бўлиши туфайли жинсларнинг бир-биридан узоқланишини кузатилади. Ўсмирлик ёшидан бошлаб улар орасида яқинлашиш майли пайдо бўла бошлайди. Ўсмирликнинг биринчи даврида болалар ўзаро бирор нарсадан қўрққан тенгдошига “қиз боламисан, қўрқасан”, “ўз сўзининг устидан чиқмаган қиз бола” каби ибораларни қўллашади, Бу жумлалар уларнинг ўз жинсини устун қўйишга интилиши, +из болаларни тан олмаслигини кўрсатса, қизлар хам ўз навбатида ўғил болаларни назар-писанд қилмасликлари кўрамиз. Севги-мухаббат туйғуларининг намоён бўлиши даврларга боғлиқми? Агар мухаббат турига назар ташлайдиган бўлсак, эркин мухаббатнинг шаклланишиўрта асрларга тўғри келади. Хусусий мулкчиликнинг равнақи, антогонистик синфларнинг мавжудлиги,аёлларнинг

ҳуқуқсизлик эркин мухаббатнинг равнақ топишигатўсқинлик бўлиш. “Юсуф ва Зулайхо”, “Лайли ва Мажнун”, “Тохир ва Зухра”, “Фарход ва Ширин”, “Ромео ва Жульетта” кабиларни эркин мухаббатнинг юзага келиши ва унинг тақдири ҳақидаги илк асарлар деб айтиш мумкин. Тарақий этган жмиятда янги тартибларга асосан юзага келган оила, эркак ва аёл ўртасидаги мавжуд тенгсизликни йўқотиш мухаббатнинг юқори даражада равнақ топишига зарурий шарт-шароит яратади. Лекин афсуски, баъзи ёшлар “эркин хаёт”, “эркин мухаббат” каби рухият омилларини нотўғри тушиниб, маънавий ахлоқсизликка майл қўйишияпти, инсонлар ўртасида энг нозик бўлмиш жинсий муносабатлардан эса “бойлик ортириш”, “гўзал хаёт” кечириш манбаи сифатида фойдаланишмоқда. Бу ахлоқий тубанлик, носоғлом дунёқараш оғибатидир. Бу хол баъзи оилаларда маънавий тарбия масаласи унитиб қўйилганлигининг, айрим таълим-тарбия муассасалари ва уларнинг педагогик жамоаларининг ўз вазифаларини етарли даражада уддалай олмаётганликлари натижасидир. Мухаббат қандай босқичларида намоён бўлади? Тўлақонли севги-мухаббатни хис этган хар бир инсон мухаббатнинг бошланғич, алангаланган ваўзаро хурмат босқичларини босиб ўтади. Бошланғич босқич хақиқий, истиқболи порлоқ, бир умрлик соф мухаббатнинг бошланиши ёки аксинча, шунчаки бир хавас бўлиши ёки умри қисқа севгининг бирон-бир кўриниши бўлиши мумкин. Мазкур босқич мухаббатнинг “агапе” турининг бошланиши ёки “людус” турининг ўзгинаси бўлиши мумкин. Бу албатта, севиб қолган одамнинг дунёқарашига, унинг ўзига хос хусусиятларига, яъни тез севиб қолишга, хиссиёти пайдо қилган омилларга, яъни ўз шахсини тасдиқлаш, ўзгалардан қолишмаслик, бўш вақтини хурсандчилик билан ўтказиш, оила, ота-оналар исканжаси ёхуд назоратдан озод бўлиши, эркинликни қўлга олиш, оила қуриш, хақиқий умр

йўлдошини учратиб, бир умрга унга ғамхўрлик қилиш, унга хаётини бағишлаши ва хакозоларга бағлиқ. Биринчи босқични ўтиб иккинчи ва учинчи босқичларга ўтиши зарурми, ёки йўқми, деган савол кўпчиликни қизиқтиради. Биринчи босқичда, юқорида айтганимиздек, хамиша хам тўлақонли мухаббат бўлавермайди. Иккинчи босқичга ўтгандагина уни хақиқий тўлақонли мухаббат дейиш мумкин. Биринчи босқич кўп кишиларда кузатилади ва иккинчи босқичга ўтмасдан сўниб қолади. Мухаббатнинг бу босқичи эстетик дидимизга бирмунча тўғри келадиган, эстетик ва жинсий эхтиёжларни қондириш (жинсий яқинлик шарт эмас) мумкин бўлган икки жинсни маълум вақтгача бўлган ўзаро муносабати натижасида юзага келадиган хиссиётдир. Бу кўпинча мухаббатнинг “людус” турини ташкил бўлиш. Лекин кўчада учратиб, бирдан ёқтириб қолиш каби холларни биринчи босқичга киритиб бўлмайди. Иккинчи, яъни алангаланган босқичда биринчи босқичга қайтилмайди. Иккинчи босқичдан фақат учинчи – ўзаро хурмат босқичига ўтиш мумки, холос. Демак, фақат биринчи босқичгина қайтиш характерига эга, иккинчи босқичдан бошлаб хиссиёт ортга қайтмас хусусия касб этади. Фақат маълум сабабларга кўра бу босқичлар “тез” босиб ўтилиши мумкин. Бу айниқса, ёшликда илк севги- мухаббатни бошдан кечиришда ёки бирдан севиб қоладиган енгил табиатли кишиларда учраши мумкин. Буни бирдан аланга олиб тез сўнган гулханга ўхшатиш мумкин. Демак, бундай хиссиёт узоқ давом этмайди. Бундан “мухаббат ўткинчи туйғу эканда”, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Биринчи босқичнинг ўртача давом эттириш вақти хиссиётини бошидан кечираётган шахснинг ёшига, жинсига, хаёт тарзига, шахсий хулқ- атворига, шунингдек бир қанча ташқи ва ички сабабларга боғлиқ бўлиб, баъзида хатто бир неча соатдан бир неча кунгача, бир неча йилгагача давом этиши мумкин. Бунинг аниқ ўлчови бўлиши мумкин эмас.

Қ излар хиссиётидаги рухий омил йигитлардагига нисбатан кучли бўлганлиги ва оилавий хаёт хаёт билан оилавий бахт қизлар хаётида мухим ўрин эгаллаши сабабли севган кишиси фидойилик, унинг манфаатларини ўз манфаатидан юқори бахолаш, севган кишисига ўзини бағишлаш фазилатининг кучлироқ ифодаланиши сабабли кўпроқ қизларда бу босқич тезроқ ўтади. Хаётда кўпроқ қизларнинг алданиш оқибатида хомиладор бўлиб қолиши. Йигитларнинг бошқа қиз билан турмуш қуриб кетиши бу босқичнинг қизларда нисбатан тез кечишини кўрсатади. Бунинг сабабини қизларнинг шунчаки енгилтаклигидан қидирмаслигимиз, бу севги мухаббатдаги рухий жараёнга боғлиқ эканлигини тушинишимиз лозим. Биринчи босқични нисбатан тезроқ босиб ўтган қизлар учун иккинчи босқич йигитлардагига нисбатан узоқ давом этади. Бунинг сабабини қуйдагича тушинтириш мумкин: Аввало, қизларда рухий омилнинг жинсий омилга нисбатан устунлиги кўпинча устунлиги кўпинча жинсий хаёт уларда хиссиётнинг иккинчи босқичида бошланади. Йигитларнинг хиссиётида жинсий омилнинг кучлилиги сабабли рухий қониқиш тезроқ кечади, чунки рухий омил миқдорнинг ўзи камдир: Жинсий хаёт кечириш билан хис-туйғулар йигитлар учун оила қургандан сўнг пайдо бўладиган янгилик эмас, чунки уларнинг баъзилари уйланмасдан олдин хам анча мунча тажрибага эга бўладилар. Қ излар эса оила қурганларидан, яъни жинсий хаёт кечира бошлаганлаидан сўнг илгари уларга батамом номаълум бўлган хис-туйғулар оилавий хаётнинг ахамиятини янада оширади. Эрга бўлган мехр-мухаббат янада оширади. Шу боис қизларда иккинчи босқичдан хиссиётнинг кучи ва ташқи ифодаланишининг бирмунча сусайиши билан мухаббат обьектини идеаллашган тарзда эмас, балки севгилисининг шахсдаги ютуқ хамда камчиликларини обьектив идрок қилиниши билан фарқ бўлиш.

Аксарият севишганлар ва эр-хотинлар учун иккинчи босқичдан учинчисига ўтиш улар орасидаги муносабатлар сақланиб қолишига шубха туғдиради. Бу шубха босқичдан-босқичга ўтишда эмас, балки хар бир севишган жуфтларда муқарар юзага келадиган севгини ўзаро хурмат босқичига ўтишни олдиндан билмаслик, ўтишдаги хиссий ўзгаришларни нотўғри ўргатиш этиш, “мухаббат обьектини танлашда иадашдим шекилли”, каби янглиш фикирларни юзага келишидадир. Аксарият ёш оилаларда шундай вақтда эр-хотин орасида келишмовчиликлар кўпаяди ва кўпчилик ёшлар бундай вазиятда оиладан четда янги севги-мухаббат обьектини қидириб қолишади. Айрим оилалар эса бу ўзгаришларни нотўғри ўргатиш этиб, ажралиб хам кетишади. Шунинг учун ёшлар мухаббат хисларини босқичларда бўладиган ўзгаришлари ва ўз хиссиётларини олдиндан қурбон қимасликлари керак. Учиничи босқичи умрнинг охиригача давом этиши ёки турли ва четдан бўладиган таъсирларга кўра бархам топиши мумкин. Агар эр- хотинларнинг бирида “янги мухаббат” туғилиб қолса, турмуш бузилиб кетиши мумкин. Ўртада “Янги мухаббат”га сабабчи учинчи шахс пайдо бўлмаса оила бузилмайди. Чунки одам қариганда ёлғиз қолишдан, ўғил- қизлар, келинлар, набиралар. Таниш-билишлар олдида гап-сўз бўлишдан, обрўни ўйқотишдан қўрқади. Бундай тўсиқларни енгиб ўтиш учун эса, албатта, ўртада мухаббат бўлиши керак. Акс холда оилавий бурч зўрма- зўраки бажраиб борилади, холос. Узоқ йиллар учинчи босқичда яшаган эр-хотинлар иккинчи босқичга қайтишлари мумкин эмас. Иккинчи босқич конкрет севгилиси билан бир маротаба бошдан кечириб, шу шахс билан иккинчи босқичга қайти бўлмайди. Алангаланган босқични одам ўз хаётида бир неча маротаба янги севги бўлади. Учинчи босқични узоқ йиллар давомида бирга яшаган оилаларда кузатиш мумкин. Бунда эрнинг хотинига ёки хотиннинг эрига бўлган

хиссиёти жуда кучаяди. Яъни хиссиётда умрнинг айрим ёшларида кўтарилиши кузатилади. Бу айниқса, ташқи сабабларга кўра маълум вақт айрилиқда яшаганда юз беради. Оилавий хаётдаги майда-чуйда нарсалар илгарги ахамиятини қайта тикланади. Ва хатто зўрайиб кетади. Баъзан эса бу хол катта фожеаларни бошдан кечириш яқин кишиларини йўқотишдан сўнг хам бўлиши мумкин. Эр-хотинлардан бирининг оиладан ташқари жинсий муносабатда бўлганидан сўнг хам ўз турмуш ўртоғига бўлган хиссиётининг кучайиши кузатилиши мумкин. Эр-хотин ўртасидаги хис-туйғуларнинг сусайишига ўта фаол жинсий хаёт кечириш, оилада бўлиб турадиган майда- чуйда келишмовчиликлар хам сабаб бўлиб туради. Никохгача бир-бирларига яхши кўриниш, дилни ром қилиш мақсадида чиройли кийиниш пардоз андозга зўр бериш, хулқ-атворнинг фақат яхши томонларини кўрсатишга уриниш, тўйдан кейин сал вақт ўтмай бўлиб қолади. Яъни инсоннинг асли намоён бўла бошлайди. Хатто “бир-биримизсиз яшай олмаймиз”, деганлар бир-бирини хақорат қилишгача боради. Буларнинг бари ўртада чин севги бўлмаганидан ёки уни асрай олмаганликдан далолат беради. Севги мухаббат туйғуларининг намоён бўлиши шахснинг, яъни шу севги субьектиннинг индивидуал психологик хусусиятларига боғлиқми? Севги-мухаббат туйғуси олий инсоний туйғу сифатида ўзининг намоён бўлиши, ифодаланиши кечишига кўра ўз субьектини психологик хусусиятлари билан маълум даражада боғлиқликка эга бўлади. Шу билан бирга севги мухаббатнинг пайдо бўлишини шахснинг асосий индивидуал - психологик хусусиятларидан бири, унинг мижози билан бавосита боғлаш хам хатл, лекин мижоз билан хиссиётнинг ифодаланиш орасида боғлиқликни хам инкор этиб бўлмайди. Холерик ва сингвиник тоифадаги ёки уларнинг аралашувидан иборат тофадагилар ўзгалар билан тез ва осон тил топишади. Бу тоифадаги эркак ва аёллар ўзларига дўст топишда унчалик қийналмайдилар. Шунингдек, бундай тоифадаги одамлар флегматик вамеланхоликларга

нисбатан тез ва осон севиб қоладилар. Чунки уларда хиссиёт ташқи томонидан кучли ифодаланган ва шу сабабли хам хиссий қониқиш осонроқ ва тезроқ содир бўлади. Бундайлар юқоридаги айтиб ўтилган босқичларни бирмунча тезроқ босиб ўтишлари хам мумкин. Флегматик ва меланхоликлар эса ўзгалар билан тил топишишлари анча қийин. Улар дуч келган кимса билан дўстлашиб кетавермайдилар. Аммо дўстликнинг қадрига етиб арзимаган сабаб учун дўстликдан кечмайдилар .Бу тоифадаги кишиларда хиссиёт нихоятда чуқур ва пинхона кечадики, буни бошқаларнинг ташқи томондансезиш қийин. Буни худди дарё чуқурлигини унинг сатхига қараб олиб бўлмаганига ўхшатиш мумкин. Мухаббатнинг қай даражада ифодаланиши мижоз туридан ташқари ўша одам яшаётган шароит, мухит, теварак-атрофдагилар қараши, ижтимоий, ахлоқий ва миллий мезонларга хам боғлиқ бўлади. Масалан, баъзи милатларда қизларнинг никохгача жинсий хаёт кечирганлигига ёки бу борада маълум тажриба ортирганлигига одатий хол сифатида қаралса, баъзи жойларда эса бундай қизларга нафрат билан қаралиб, уларнинг бу иши шармандалик хисобланади. Жумладан, Кавказ ва Осиё мамлакатларида махаллий милатлар учун қиз боланинг никохгача жинсий хаёт тажрибасига эга бўлиш алоқасизлик, деб қаралади. Хатто Ўзбекистоннинг баъзи қишлоқларида “қиз йигит билан юрар эмиш”, деган миш-мишларнинг ўзи шу қизга совчи келмаслигига, бокиралик обрўсининг тушишига, турмушга чиқиш имкониятининг кескин пасайишига олиб келади. Севги-мухаббат туйғуларининг маълум бир белги, аломатлари мавжудми? Хиссиётдаги айрим босқичларга кўра мухаббат турини, босқичини ва умуман севги хисларининг бор-йўқлигини аниқлаш, Ибн Сино каби “оғир хасталик”ка ташхис қўйиб, уни даволаш чораларини кўриш мумкин. Бу хиссиётларнинг айримлари аслида биринчи босқичдаёқ кузатилади ва

иккинчи босқичдан нихоятда кучли хамда хар томонлама ифодаланади. Улар қуйдагилардан иборат. 1. “Биргалик” эффекти. Бундай холларда мухаббат хисларини бошдан кечираётган шахснинг онгида, тасаввурида, хаёлида доимо севикли ёри гавдаланиб туради.Нима иш қилса ва қаерда бўлмасин, хатто ёридан жуда узоқ масофада бўлса-да хаёлан у билан гаплашади,яшайди. 2. Идрокнинг идеаллашиши. Бундай холларда севилган инсон идеаллаштирилган холда идрок этилади. Такрорланмас даражадаги шахс сифатида, хар томонлама мукаммал шаклланган, нихоятда чиройли, ақлли, одобли ва ўзга ижобий хислатларни мужассамлаштирган йигит ёки қиз сифатида гавдаланади. Улар феъл-атворидаги салбий томонлар ёки бирор жисмоний нуқсонлар камчилик сифатида эмас, балки бетакрор ноёб фазилат сифатида идрок этилади. Севгилиси ва у билан боғлиқ барча нарсалар (унинг қарама-қарши жинсдаги тенгдошларидан ташқари)ва яқин кишилари хам фақат ижобий жихатдан идрок этилади. 3. Альтуризим кескин ифодаланганлиги. Бу босқичда альтуризимнинг оғирлик маркази мухаббат тимсоли бўлган қиз ёки йигитга йўналган бўлади. Альтуризим нихоятда кучли бўлганда инсон севган кишиси учун хамма нарсага тайёр бўлади. Унинг манфаатини ўзиникидан устун қўяди ва буни биринчи даражали зарурият хисоблайди. 4. Мухаббат кучига чексиз ишонч. Бундай холатда мухаббат хисларини бошдан кечираётган шахс ўз севгилиси билан бирга бўлишни, бўш вақтларини бирга ўтказишни, тезроқ у билан оила қуришни ва умрининг охиригача бирга бўлишни орзу бўлиш, шунга интилади, укўпинча бу режасини амалга оширади. Бундай оила бахтга эришиш йўлида турли тўсиқлар учраши муқаррардир. Чунки хаёт битмас-тугаммас, турли-туман қийинчиликлар ва қарама-қаршиликлардан, жумладан ота-оналарнинг қаршилиги, севгисининг ўзга киши билан никохда эканлиги, иккаласининг хам никох ёшида эмаслиги,ижтимоий ва иқтисодий етукликка

эришмаганлиги, уй-жойнинг йўқлиги, бирининг ўзга шахардан ёки қишлоқдан келганлиги, ўзга миллатга мансублиги хоказолардан иборатдир. Юқоридаги сабаблар севги хиссиётини бошдан кечираётган ёшлар учун тўсиқ бўла олмайди ва улар бу тўсиқларнинг брига эътиборсизлик билан қарашади. Уларнинг фикрича, мухаббат барча нарсага қодир, жами тўсиқларни енга олади, айни вақтда мухаббатлари хақиқий бўлса улар барча қийинчиликларга биргаликда бардош беришади. Хақиқиатдан хам чин мухаббат бу тўсиқларнинг сўзда ёки тасаввурида эмас, балки хаётда, амалда енгиб ўтади ва оила қуришда, хаётий қийинчиликларни енгиб ўтишда катта омил хисобланади. Лекин ёшлар икки нарсани олдиндан кўра билмайдилар: 1) мухаббатнинг хиссий кучи учинчи босқичга ўтгандан кейин бирмунча сусайишини: 2) хиссиёт кучи сусайиши билан хаёт қийинчиликлари ахамиятининг кескин ошиши ва севишганларнинг ўзаро муносабатларига салбий кўрсатишини, кўпгина севишганлар ўз мухаббатларини бошқаларникидан устун қўйишади ва умурларининг охиригача шундай қолади, деб ўйлайдилар. 5. Севгилисида бошқалар кўрмаган жихатларни кўриш, ўзгалар ахамият бермаган хислатларни сезиш, хали яққол ифодаланмаган қобилиятни аниқлаш, унинг қандай мутахассибўлиб етишишини олдиндан кўра билишнинг барчаси мухаббат зийракликнинг намоён бўлишидир. Бу, албатта, ёқтирган одамнинг қандай кўз билан қарашига боғлиқ. Бу қарашнинг ўзига хос рухий томони шундаки, у башорати ижобий томонларини бўртириб кўрсатса, салбий томонларга эътибор бермайди. Шулар туфайли кўпинча севгилисининг ота-онаси хам кўра билмаган истиқболни айтиб бера олади. 6. Севги одамда хаётга нисбатан мухаббат кучаяди. Буни қуйдагиларда кўриш мумкин: уларда рухий жихатдан кескин Узгариш содир булади,дунёни узгача тасаввур килишади,хаётни Чукуррок идрок эта бошлайдилар, узгаларни калбдан тушуниш,

Уларга хамдардлик билдириш кучаяди,илгари яққол ифодаланмаган рахмдиллик хислари пайдо бўлади ва ортади. Ўзгаларга ёрдам қўлини чузиш, теварак-атрофдаги гўзалликни кура олиш-эстетик идрок килиш кучаяди.Ахлокий карашлар юксалади,олдинги ёмон одатларини ташлайди (бу мухаббатнинг тарбиявий таъсири ўзгаларга бўлган хурматнинг ошиши туфайлидир), ижодий фаолияти ва иш қобилиятлари ортади (чунки мухаббат киши фаолиятига кучли таъсир бўлиш)ва х.к Нега севишиб оила қурганлар хам гохида ажралиб кетишади? Севги туйғуси ўз ривожланиш йўлида қандай ўзгаришларга дуч келади? Табиатда йил фаслларининг ўзгариб туриши, хар бир фаслнинг ўзига хос такрорланмас гўзаликлари борлигини биламиз. Табиатдаги ўзгаришларни орзиқиб кутамиз, улардан завқланамиз. Лекин ўз рухий оламимизда содир бўладиган ўзгаришларни кўра билмаймиз. Бу эса бизнинг хиссиётларимизга, оилавий хаётимизга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Бу ўринда сўз мухаббатдаги фасллар ўзгариши, ундаги энг мураккаб ва хафли бўлган иккинчи босқичдан, учинчи босқичга ўтиш ҳақида бораяпти. Ўтиш хар қандай давр учун маълум бир инқирозлар билан кечган сабабли бу босқичда хам қатор қийинчиликларга рўбарў келиш мумкин. Чунки айнан шу даврдан бошлаб севгилисини идиаллаштириб идрок қилишга мойиллик камайиб боради. Энди шахс қандай бўлса, шундайлигича, реал,аниқ ва холисона идрок қилинади. Мехр-мухаббат нинг йўналиши ўзгариб, у фарзандлар томонга оғади ва турмуш ўртоғига нисбатан эса камайиб боради. Рухий тўйиниш- эр- хотиннинг бир-биридан тўйиб қолишдан, оиладаги турли икр-чикирлардан низолар келиб чиқа бошлайди. Эр-хотин қанчалик ёш бўлса, бу давр шунчалик оғир ўтади. Ўзаро келишмовчиликлар кўпаяди. Уларнинг ёшлиги, хаётий тажрибаларининг йвқлиги оқибатда “мухаббатимиз йлди” ёки “мухаббатда, умур йўлдоши танлашда адашдим, мен хали ёшман хатоимнитўғирлаб оламан”, деб оилавий ёнғинни аланга олдириш билан ахвол янада оғирлашади. Куёв ўзича: “Кўча тўла хотин”, деса, келин: “Эр қуриб

қолибдими, кўчага чиқсам сон мингта эр, хохласам эртагаёқ биронтасига тегиб оламан” деган хаёлга боришлари мумкин. Натижада тўйинишга учраган хиссиётларни ва ўзарпо муносабатларни рухий жихатдан тахлил қилиб, тўғри хулоса чиқариш ўрнига салбий муносабатнинг қулига айланиб қолишади. Бунда, албатта, келин ёки куёвнинг ота-онасидаги камчиликлар, дўсти ёки қариндошининг никохдан аввал огохлантирган ёки тўйгача севишганлар орасида бўлиб ўтган майда-чуйда гаплар куёв ва келин маълумотидаги тафовутлар “Саводсиз бўлмаса шу ишни қилармиди?”, “Олий маълумотли хотин олгандан кўра уйланмасдан ўтган яхши”: ёш орасида тафавутлари: “Хотининг педагог бўлса, бир умр тарбиялайди”, “Эринг санъаткор бўлса, оилавий хаётинг сахнага айланади, хотининг санъаткор бўлса, вафосизлик соя каби ажралмайди”: миллий тафовутла: “Ўз миллатим билан турмуш қурганимдан шундай хорланмас эдим” ота-онага алоқадорлик: “бадмаст отанинг ўғли ким бўларди?”, “ит эмганига тортади” ва шу каби ўзини оқлаб, бор гунохини умр йўлдошига ағдаришга интилиш салбий муносабатларнинг шаклланишига имкон яратади. Бундай муносабат шакллангандан сўнг оилавий хаётдаги хар қандай келишмовчилик ва низолар худди шу муносабат заминида хосил бўлаётгандек идрок этилади. Бунга тааллуқли бўлмаган воқеалар хотирада сақланмайди, унга алоқадорлар эса узоқ муддатгача ёдда мухирланиб қолади. Шундан сўнг эр-хотин салбий муносабатлар қулига айланишади. Бу эса аста-секин оила поедеворини емириб, унинг барбод бўлишига олиб келади. Энди ўзаро эр-хотинлар эмас, балки улар орасида юзага келган салбий муносабатлар курашади. Эр ва хотин эса мазкур муносабатларнинг “жасур жангчилари”га айланади. Улар орасидаги ихтилоф мухаббат тамомила барбод бўлгунча давом этаверади. Лекин барча оилаларда хам ўтиш даври юқорида ифодалангандек кечавермайди. Юқорида севишганлар ўртасидаги салбий муносабат ва унинг оилавий муносабатга зарбасини айтиб ўтдик, холос. Аммо муносабатларга

ижобий хам бўлади. Мухаббатнинг биринчи босқичида хиссиётли инсон ижобий муносабатлар таъсирида ва айниқса, иккинчи босқичида ўзининг юқори нуқтасига етади. Аммо баъзи эр-хотинлар (кўпинча аёлларда) учинчи босқичга ўтишда ва ўтгандан сўнг атрофдаги эр-хотинларга хавас билан қарайдилар, уларни ўз эрларига ўрнак қилиб кўрсата бошлайдилар. Бунда аксарият аёл кишининг ўз хаётига холисона кўз билан қарамасдан чиқарган хулосалари устунлик бўлиш. Бундай аёл ва эркак ўз эри ёки хотинига уларнинг хамкасблари, дўстлари, таниш -билишлари кўзи билан қараб кўришлари керак. Шунда улар ўз умр йўлдошларига қанчадан-қанча ижобий хислатларни кўрадилар, улардан бошқаларда бўлмаган, бироқ ўзлари қадрлай олмаган қимматли томонларни топадилар. Халқимизда “Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ”, деган мақол бор. Бу энг аввало оилавий хаётга, эр-хотин ўртасидаги муносабатларга таалуқлидир. Шунинг учун доимо ўртасидаги севги-мухаббатнинг, қадр- қимматини арзимаган сабабларга кўра йўқолишига йўл қўймаслик, кўнгилсизликларни олдини олиб яшаш керак.Акс холда кейинги афсус ва пушаймонлар бир умр рухий азоб беришини, йўл қўйилган бу хатони бир умр тузатиб бўлмаслигини ёддан чиқармаслик керак. Хаёт мураккаб жараён, унда нималар бўлмайди, дейсиз. Арзимас сабаблардан жанжал чиқариш, уни авж олдиришга харакат қилмаслик керак. Бизда “эр-хотиннинг уруши-дока рўмолнинг қуриши , деган гап бор”. Хусусан, ўртада фарзандлар пайдо бўлгандан кейин жуда эхтиёт бўлиши зарур. Барбод бўлаётганмухаббат туйғусини хеч бўлмаганда норасида гўдаклар хурмати учун, улар тақдирини ўйлаб хам асраб қолиш шарт. Лоақал оила сақлаб қолимаганидан хам севги-мухаббат хисларининг нафратга айланиб кетмаслигига йўл қўймаслик зарур. Оилавий хаётдаги хурсандчиликларини, ўтиб кетган ширин дамларни, илиқ муносабатларни эслаш хам арзимас низолар рўёбга чиқишнинг лдини олади. Бу ўринда эр-хотин бир-бирларининг хулқ- атворидаги ижобий хусусиятларини эслаб туришлари хам мухим рол

ўйнайди. Шуни эслатиб ўтиши керакки, мухаббатнинг иккинчи-алангаланган босқичи умрини узайтиришга, ўзаро хурмат босқичига инқиросиз, низоларсиз ўтишга ёшларни тайёрлаш зарур. Бу эса оиланинг тотув яшашига ёрдам беради. Бунинг зарурий шартлари ўта маданиятли бўлиш, оилавий турмушга ижодий ёндошишидир. Рашк хисси нима? Унинг севгига қандай таъсири бор? Севишганлар ёки оила қураётганларнинг ўзаро муносабатларини характерловчивазият, шароитлардан бири бу-рашкдир. Севикли одамидан айрилиб қолиш, уни йўқотиб қйўиш хафини хеч қачон бошгдан кечирмаган одам рашкни қандайдир тушунарсиз ақлсизликдек тасаввур қилиши мумкин. Севикли кишисидан айрилиб қолиш нима эканлигини бир марта бўлса хам бошидан кечирган одам эса рашкчини осонгина тушунади ва унга маълум даражада хамдардлик билан муносабатда бўлади. Олдинги вақтларда, айниқса, собиқ иттифоқ даврида (40-60 йилларда) айрим салмоқли адабиётларда, рашк-бу “ўтмишнинг жирканч қолдиғи”, “қолоқлик”, “хусусий мулкчилик асосида туғилган паст хиссиёт”дир, одамнинг шахсий эркинлигини ва бошқа одамлар шахсиятини хурмат қилиш даражасига эришилса, рашк ҳақидаги гаплар ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетади, чунки бунақа шароитларда унинг ўзага келиши учун хеч қандай асос бўлмайди, деб ёзилар эди. Хақиқатдан хам, рашк аксарият холларда хусусий мулкчилик психологияси изларини ўзида намоён бўлиш, айрим одамларда “рашк бўлишми-демак севади!”, деган қараш хозир хам мавжуд. Кўпчилик одамлар учун гўё рашк- севгининг ўзига хос зарурий “зиравор”ларидан биридир. Хозирги вақтларга келиб бу ўтмиш “қолдиғи” аста-секинлик билан қайта оқланмоқда. Нафақат бадиий адабиётларда, балки публицистик ва илмий асарларда хам бу хиссиётнинг яшашга мавжуд бўлишига хаққи борлиги тез-тез қайд этилмоқда. Ўз навбатида А.И.Герцен рашк ҳақида гапириб, “Рашкни бир ёқлама қатъий йўқ қилиб юбориш, шу билан бирга аёлга, эркакка бўлган севгини жинсга бўлган севги билан аралаштириб, уни

бутунлай йўқ қилиб юборишдир”, деган эди. Севувчи ва шу севган одамига нисбатан хеч қачон рашкини хис қилмаган, севган одами хулқига нисбатан беэътибор муносабатда бўлган бирорта шахсни топиш қийин, рашк бу севгисини химоя қилувчи восита сифатида вужудга келган. Шунинг учун хам уни фақат севги билан биргаликдагина йўқотиш мумкин. Бу ўринда Ахмад Донишнинг “Рашкдан мақсад-хотини ёмон йўлга киришнинг олдини олишдир” деган мфикирни ёдга олиб ўтиш лозим. Умуман олганда, рашкчи одамларга хавас қилиб бўлмайди. Ўзидаги бу хисни енга олмайдиган одамлар-доимо хавотирда, хадикда яшайдиган бахтсиз инсондир. Уларнинг икки карра бахтсизлиги яна шунда хамки, улар бир вақтнинг ўзида хам жабрланувчи, хам азоб берувчи,хам зўравон. Хам қулдирлар. А.Дюма таъкидлаганидек, “Рашк бу бошқалардан кўра ўзига кўпроқ азоб бериш саъатидир”. Эркак ва аёллар ишончсизлик, доимо хиёнат, шубхаланиш мухитини юзага келтирар эканлар, бундан энг аввало уларнинг ўзлари азобланадилар. Эр-хотин арзимаган бахона туфайли ёки унинг бўлиши ёки бўлмаслигидан қатьи назар, ёлғиз ёки ошкоро жанжалларни юзага келтириши доимо тайёр бўлишади. Бу эса уларнинг уйда, ишда ва бутун хаётида бошқа одамлар билан бўладиган ўзаро муносабатларига, жумладан жинсий муносабатларга хам жиддий таъсир бўлиш ва кўпинча аянчли психологик хасталиклар, шикастланишига хам олиб келиши мумкин. Бундай холатларда хар икки жинс вакиллари ўз жуфтига рашк қилиш учун хеч қандай сабаб, асос, бахона яратиб қўймасликка харакат қилиши, айниқса, “севгининг уйқу” даврида кўпроқ илиқлик, сабр-тоқат, чидамлиликни намоён қилишлари лозим бўлади. Психологлар рашкни золимона рашк ва “иззат- нафси паймон қилинганликдан”бўладиган рашкларга фарқлайдилар. Золимона рашкни одатда худбин (эгоист), қайсар, золим, хиссий совуқ ва бегоналашиб кетган, ётсирайдиган, етарлича авторитар шахслар юзага келтирадилар. Бундайлар одатда турмуш ўртоқларига фақат бир буюумдек, ўз манфаати, фароғатини

қондириш обьекти, шахсий мулкидек қарашади. Уларда бошқа одамнинг шахсий хусусиятларини сезиш, хурмат қилиш қобилиятлари ривожланмаган бўлади. Иззат –нафси, шаъни камситилгандан бўладигиан рашк- бу одатда хаяжонланадиган, хар нарсадан гумонсирайвйрадиган, ўзига ишонмайдиган, хавф-хатар ва нохушликларни бўртиришга мойил, нуқсонлар комплексидан жабрланувчи одамларга хосдир. Уларнинг рашки унчалик ғазабли, қахрли бўлмаслиги, бироз юмшоқроқ намоён бўлиши мумкин. Бироқ унинг хам ўз мохиятига кўра оилавий бахт учун захри, зарари кам эмас. Баъан “ундалма” деб номланувчи рашк хам фарқланади. Бундай рашкнинг манбаи бўлиб, ўзининг турмуш ўртоғига вафосизлигини унга кўчириш ёки ўзининг ишончсизлиги турмуш ўртоғига доимо хиёнат қилишга тайёрлиги кабилар хизмат қилиши мумкин. Бу никохдан олдинги “бой” сексуал тажрибанинг хавфли асоратларидан хисобланади. Лов этиб ёнган рашк мумкин бўлган барча “далил”ларнинг “қулоғидан” тортиб, турмуш ўртоғининг энг арзимаган,беозор хатти- харакатлари, қилиқларининг ўзининг ёвуз, золим, тубан нурлари, ранглари билан ўргатиш қилиб, арзимаган нарсаларни шубха ботқоғига булғаб, улардан ўзининг намоён бўлиши учун қўшимча қувват манбаи сифатида фойдаланилади. Ишдан озгина кечикиб келиши, дўстлар даврасидаги беозор имо ишора ёки сўз аллақачон унитиб юборилган болалик иштиёқлари ва шу каби хаёт икир-чикирларининг хаммаси ғоят даражада пухталик билан ўз турмуш ўртоғига қарши, уни айбловчи актларнинг қалин жилдига йиғилади. Қ изиғи шундаки, бундай рашкка қарши кучли асосланган таъсирлар хам, уни тўхтатиб қолишга уринишлар хам қайтанга уни кучайтиради ва янада қиздириб юборади. Худди қопоғон итни занжирга боғлаб қўйилса, баттар дарғазаб “тартиб бузувчиларга” ташланиши ва дарғазаб хуриши, ичиб олган одамнинг қўлидан тутиб турилса ўз тажавузкорлигини янада кучли намоён қилганидек, рашк хам шунга ўхшаш холатни намоён бўлиш.

Похожие

Севги инсондаги энг нозик туйгу Фарзанд тарбияси психологияси

Оилавий низолар ва уларни бартараф этиш йуллари

Оила мустахкамлигида жинсий ковушишнинг роли

Оилавий муносабатлар одоби ва психологияси

Илк успиринлар психологияси