Reflekslar anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanishi va tekshirish usullari - Психология - Рефераты

Reflekslar anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanishi va tekshirish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Reflekslar anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanishi va tekshirish usullari 2. Bosh miya nervlarining anatomiyasi , fiziologiyasi , zararlanish belgilari va tekshirish usullari 3. Sezgi tizimi anatomiyasi , fiziologiyasi , zararlanish belgilari va tekshirish usullari 4. Vegetativ asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi , zararlanish belgilari va tekshirish usullari

www.arxiv.uz Reflekslar anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanishi va tekshirish usullari Refleks degan so`z fanga birinchi bo`lib XVII asrda fizik olim Dekart tomonidan kiritilgan. Refleks so`zi akslanish yoki qaytarish degan ma`noni anglatadi. Goll refleks yoyining tuzilishini aytib o`tgan. Odamda refleks hosil bo`lishi refleks yoyiga bog`liq. Refleks ikki xil bo`ladi: shartli va shartsiz. Shartli reflekslar tug`ilgandan keyin paydo bo`ladi. Shartsiz reflekslar tug`ma reflekslar deb ataladi yoki shu reflekslar bilan odam tug`iladi. Shartsiz reflekslar deb organizmning tashqi va ichki ta`sirlarga asab tizimi orqali javob qaytarishiga aytiladi. Oddiy va murakkab shartsiz refleksfarqlanadi. Oddiy shartsiz reflekslar orqa miya faoliyati natijasida paydo bo`ladi. Murakkab shartsiz reflekslar esa miya ustuni va bosh miya yarimsharlarining po`stloqosti tugunlarida paydo bo`ladi. Har bir refleksning o`z reflektor yoyi bo`ladi (13-rasm). Tug`ma shartsiz reflekslar ikkita katta guruhga bo`linadi: I. Y u z a k i r e f l e k s l a r, yuzadan chaqiriladi. Bu reflekslar o`z navbatida quyidagilarga bo`linadi: a) shilliq pardalardan chaqiriladigan reflekslar, ya`ni ko`z shox pardasi refleksi va konyuktival reflekslardir; b) yutish refleksi – bu refleksni chaqirishda tomog`ning tanglay qismiga shpatel tekkiziladi. Javob reaksiyasida qusish paydo bo`ladi; d)teri reflekslari – bu reflekslar teriga ta`sir qilish natijasida chaqiriladi; e) tuxum (kremaster) refleksi – bu refleks sonning ichki qismidan tepaga qarab ikki tomondan ta`sirlanadi. Natijada, o`ng yoki chap tomonga ta`sir ko`rsatilganda shu tomondagi tuxum yuqoriga ko`tariladi. II . C h u q u r r e f l e k s l a r g a suyak va paylardan chaqiriladigan reflekslar kiradi. A. Karporadial refleks (KR) – qo`ldagi suyakning boshchasidan chaqiriladi, reflektor yoyi C5_6. B. Pay reflekslari: qo`llarda bukilish refleksi (BR) – bilakdagi ikki boshli mushakning payidan chaqiriladi. Reflektor yoyi C5_6; qo`llarda yozuvchi reflex (TR) – bu refleks bilakdagi uch boshli mushak payidan chaqiriladi. Reflektor yoyi C7_8; tizza refleksi (PR) – bu refleks sonning 4 boshli

www.arxiv.uz mushagining payidan chaqiriladi. Reflektor yoyi L3_4; Axill refleksi (AR) – Axill payidan chaqiriladi, reflector yoyi L5 – S 1 (14-rasm). Sog`lom odamlarda reflekslar ikki: o`ng va chap tomondan chaqiriladi. Patologik reflekslar ikki xil bo`ladi: 1. Periferik asab tizimi kasallanganda reflekslar past bo`ladi (giporefleksiya) yoki yo`qoladi (arefleksiya). 2. Markaziy asab tizimi kasallanganda esa reflekslar yuqori bo`ladi ( giperrefleksiya ). Agar reflekslar chaqirilganda o`ng yoki chap tomonda yuqori yoki past bo`lsa (D > S ; D < S ), bu anizorefleksiya deb ataladi. Markaziy paralichlarda patologik reflekslar uchraydi. Ular ikki guruhga bo`linadi: 1.Yozuvchi patologik reflekslarga Babinskiy, Oppengeym, Gordon, Sheffer reflekslari kiradi. 2. Bukuvchi patologik reflekslarga Mendel – Bexterev, Jukovskiy, Rossolimo, Churayev kiradi. Bu reflekslar, asosan, oyoqlardan chaqiriladi (15- rasm). Babinskiy refleksi – oyoq kaftiga o`tmas igna bilan chizilganda bosh barmoq yuqoriga qarab bukiladi. Gordon refleksi – ikki qo`l orasida boldir mushaklari qisiladi, bunda oyoqning bosh barmog`i yuqoriga qarab bukiladi. Oppengeym refleksi – katta va ko`rsatkich barmoq bukilgan holda boldir suyagi ustidan pastga qarab yurgiziladi. Shunda oyoq panjasining bosh barmog`i yuqoriga qarab bukiladi. Rossolimo refleksi – shifokor qo`l bilan bemorning oyoq panjalariga urganda oyoq barmoqlarining hammasi pastga bukiladi. Bosh miya nervlarining anatomiyasi , fiziologiyasi , zararlanish belgilari va tekshirish usullari

www.arxiv.uz Bosh miya (KBM ) nervlarining yadrolari kalla suyagining ichida joylashgan bo`lib, 12 juft KBM nervlaridan iborat. Bu nervlar xarakteriga qarab sezuvchi, harakatlantiruvchi va aralash nervlarga bo`linadi. Sezuvchi nervlarga quyidagilar kiradi: I juft hidlov nervi, II juft ko`ruv nervi, VIII juft eshituv nervi; harakatlantiruvchi KBM nervlariga III juft ko`z olmasining harakatlantiruvchi nervi, IV juft g`altaksimon nerv, VI juft uzoqlashtiruvchi nerv, VII juft yuz nervi, XI juft qo`shimcha nerv, XII juft tilosti nervi yoki tilni harakatlantiruvchi nervlar. Aralash bosh nervlari 2 xil vazifani bajaradi, bular harakatlantiruvchi va sezgi vazifasidir. Bularga V juft uchlamchi nerv yoki uch shoxli nerv, IX juft til-halqum nervi, X juft sayyor yoki adashgan bosh miya nervlaridir. I juft hidlov nervi. Bu faqat sezgi nervi bo`lib, burun ichidan tepa qismidagi shilliq pardalardan, bu yerdagi neyroepitelial hujayralardan boshlanadi. Bu hujayralar hidlov hujayralari deyiladi. Retseptor sifatida hid qabul qilinib, aksonlari suyak orqali miya asosiga kiradi va bulbusni hosil qiladi. Keyin qadoqsimon tanani aylanib o`tib, bosh miya po`stlog`idagi chakka qismining gipokamp degan joyida tugaydi. Z a r a r l a n g a n d a. Agar bemor burunning ikkita teshigi bilan hidni sezmasa, unda mahalliy kasalliklar – gripp, URVI , burun polipi va qiyshiqligini inkor etishimiz kerak. Agar burunning bir tomoni hidni sezmasa, unda kasallikni miya asosining zararlangan tomonidan izlash zarur. Bular bosh miya leptomeningiti, o`smalar, meningit va boshqa kasalliklarda kuzatiladi. Agar bosh miya po`stlog`i zararlansa, unda hidlov gallutsinatsiyasi bo`ladi, ya`ni yo`q hidlarni sezish. II juft ko`rish nervi. Ko`z tubidagi to`rsimon pardadan ta`sirlarni qabul qiluvchi retseptorlar bor. Tayoqchasimon retseptorlar oq-qora narsani qabul qiladi, kolbachalar esa rangli narsalarni qabul qiladi. Ganglioz hujayralar birlashib ko`z nervi bo`ladi va ular o`z tomonidan miya asosiga kiradi. Bu turk egari sohasigacha ko`ruv nervi deyiladi. Shu joyda faqat ichki tolalar kesishadi, tashqi tolalar esa kesishmaydi. Kesishmagandan keyingi yo`l ko`z yo`li deyiladi. Keyin bu tashqi

www.arxiv.uz tizzali tanacha va talamus yostiqchasida tugaydi. Tizzali yostiqchadan tolalar boshlanib, Groshale tutamini hosil qiladi va bosh miya po`stlog`i ensa qismida tugaydi. II juft ko`rish va ranglarni ajratish uchun kerak. Za r a r l a n g a n d a. Agar ko`z nervi zararlansa, shu tomonda ko`z ko`rmay qoladi, bu amovroz deb, ko`zning kam ko`rishi ambliopiya deyiladi. Agar kesishgan joy va ko`rish yo`li zararlansa, unda gemianopsiya bo`ladi. Agar markaz kasal bo`lsa, ensa qismida ko`rish gallutsinatsiyasi, ya`ni yo`q narsalarni ko`rish paydo bo`ladi. III juft ko`z olmasini harakatlantiruvchi nerv. Bu nerv yadrolari bir necha xil bo`ladi. 1.Yuqori qovoqni ko`taradigan nerv ko`taradigan mushakni nerv bilan ta`minlaydi. 2.Tepa to`g`ri mushak – ko`z olmasini tepaga va biroz ichkariga harakat qildiradi. 3. Medial to`g`ri mushak – ko`z olmasini ichkariga buradi. 4.Pastki qiyshiq mushak – ko`z olmasini tepaga va biroz tashqariga buradi. 5. Pastki to`g`ri mushak – ko`z olmasini pastga va ichkarigaburadi. Bu yadrolar katta hujayrali yadrolarga kiradi. Yana mayda hujayrali parasimpatik yadrolar bo`lib, bu yadrolardan nervlar chiqib, qorachiqni toraytiradigan mushakni nerv bilan ta`minlaydi. Juftsiz yadrosi bor parasimpatik qism esa, siliar mushakni nerv bilan ta`minlaydi. Bu mushak akkomodatsiya vazifasini bajaradi. Ill juft KBM nerv yadrolari o`rta miyada joylashgan, yadrogacha markaziy neyron bo`lib, u peshana qismining oldingi markaziy egatidan boshlanadi. Keyinchalik pastga tushib, ichki kapsulaning tizzasidan o`tadi va yadroga kelib, o`z tomonidan hamda qaramaqarshi tomonda tugaydi yoki yadrolar bosh miya po`stlog`i bilan ikki tomonlama bog`langan bo`ladi. Periferik nerv neyronlari esa yadrodan boshlanib, tashqariga – mushaklarga chiqadi va yuqorida qayd etilgan mushaklarni nerv bilan ta`minlaydi. Zararlanishi. Ptoz – ko`z yuqori qovog`ining tushib qolishi, g`ilaylik (ctrabizm) – ko`z olmasining tashqariga qarab qolishi, ekzoftalm – ko`z olmasining kasallangan tomonga chiqib qolishi, midriaz – ko`z qorachig`ining

www.arxiv.uz kengayishi, mioz – ko`z qorachig`ining torayishi, diplopiya – ko`zga narsalarning ikkita bo`lib ko`rinishi. IV juft g`altaksimon KBM nervi. Bu nerv yadrosi o`rta miyada – S ilveyev suv yo`lining tagida joylashgan. Miya asosi va kalla suyagining tepa ko`z oralig`idan chiqib, bitta mushakni – tepa qiyshiq mushakni nerv bilan ta`minlaydi. Bu mushak ko`z olmasini pastga va tashqariga buradi. Markaziy neyron bosh miya po`stlog`ining peshana qismi oldingi markaziy egatidan boshlanadi. Pastga tushib, yana ichki kapsulaning tizzasidan o`tadi va yadroga kelib, o`z tomonidan va qarama-qarshi tomondan kelib tugaydi. Shuning uchun markaziy falajlanish bo`lmaydi. Zararlanishi. Diplopiya faqat pastga qaraganda paydo bo`ladi, bu ko`zning ichkariga qarab qolgan g`ilayligi, u faqat pastga qaraganda, ayniqsa, bu narsa zinadan pastga tushayotganda ma`lum bo`ladi. V juft uch shoxli KBM nervi aralash nervlardan tuzilgan bo`lib, harakat va sezishni bajaradi. Harakat qismi markaziy neyroni bosh miya po`stlog`ining oldingi markaziy egatidan boshlanib, ichki kapsulaning tizzasidan o`tadi va Vorolev ko`prigidagi yadrosiga kelib, o`z tomonidan va qarama-qarshi tomondan kelib tugaydi, ya`ni yadrosi bosh miya po`stlog`i bilan ikki tomonlama bog`langan. Yadrodan ikkinchi periferik neyron boshlanadi. Kalla suyagidan tashqariga chiqib, chaynov mushaklarini nerv bilan ta`minlaydi. Zararlanishi. Agar markaziy neyron bir tomonlama zararlansa, markaziy falajlanish bo`lmaydi, chunki yadrosi bosh miya po`stlog`i bilan ikki tomonlama bog`langan. Agar periferik neyron bir tomonlama zararlansa, shu tomonda chaynash buziladi, ikki tomonlama zararlansa, pastki jag` osilib qoladi. Uch shoxli nervning sezgi qismi gangliya Gasserada birinchi neyron tanasi yotadi. Uchta katta dendritlari bor: ramus oftolmikus, ramus maksillaris, ramus mondibularus . Bular yuzni sezgi bilan ta`minlaydi. Aksoni esa ichkariga kirib, yadroda tugaydi. Bu yadro Vorolev ko`prigida joylashgan. Yadrodan ikkinchi

www.arxiv.uz neyron boshlanib, qarama-qarshi tomonga o`tadi va ko`z do`mbog`ida tugaydi. III neyron esa ko`z do`mbog`idan boshlanib, ichki kapsuladan o`tadi va miya po`stlog`i tepa qismining orqa markaziy egatida tugaydi. Zararlanishi. Birinchi shoxchasi zararlanganda shu joyda sezgi yo`qoladi. Qaysi shoxlarda zararlanish bo`lsa, shu joyda nevritik tipda sezgi yo`qoladi. Agar yadrosi zararlansa, unda segment xilida sezgi yo`qoladi. Yuzda halqasimon sezgi yo`qolishi kuzatiladi. VI juft uzoqlashtiruvchi KBM nervi. Yadrosi Vorolev ko`prigi rombovid chuqurchaning tagida joylashgan. Yadrodan ikkinchi periferik neyron boshlanib, Vorolev ko`prigi va uzunchoq miya chegarasida, miyadan va kalla suyagidan esa tepa ko`z oralig`idan chiqadi. Bu yerdan chiqib, tashqi lateral mushakni nerv bilan ta`minlaydi. Bu mushak ko`z olmasini tashqariga tortib turadi. Zararlanishi. Periferik neyron zararlansa, ichkariga qarab qolgan g`ilaylik hamda diplopiya kuzatiladi. VI jufi nervning ham markaziy neyroni bo`lib, u bosh miya po`stloq qismining peshanadagi oldingi markaziy egatidan boshlanadi. Pastga tushib ichki kapsulani tizzasidan o`tadi va yadroga kelib tugaydi. Demak, bu nervning ham markaziy falajlanishi kuzatilmaydi (16- rasm). VII juft yuz KBM nervi. Yadrosi uzunchoq miya bilan Vorolev ko`prigi chegarasida joylashgan. Yadrosi ikki: tepa va pastki qismdan iborat. Markaziy neyroni bosh miya po`stlog`i peshana qismining oldingi markaziy egatidan boshlanib, ichki kapsulaning tizzasidan o`tadi va yadroning tepa qismiga ikki tomonlama kelib tugaydi. Pastki qismi esa qarama-qarshi tomondan kelib tugaydi. Shunday qilib, pastki yadrosi bir tomondan qarama-qarshi tomon bilan bog`langan. Yadrodan Ikkinchi periferik neyron boshlanib, miyada ko`prik – miyacha burchakdan tashqariga chiqadi. Keyin yuz nervi eshitish nervi bilan birgalikda chakka suyagi piramidasi ichiga kiradi, piramida suyagining ichki qismida eshitish nervi ajralib, yuz nervining kanaliga o`tadi. Bu yerda yuz nervining tashqi tizzasini hosil qilib, foramen stilomastoideum orqali tashqariga chiqadi. So`ng quloq suprasi tagidan o`tib yuz mimik mushaklarini nerv bilan ta`minlaydi.

www.arxiv.uz Sog`lom odamlarda yuz tinch holatda turganda peshana ajinlari ikki tomondan bir xil, qosh ikki tomondan bir xil kenglikda, ko`z oraliqlari bir xil, burun-lab qatlami ikki tomondan bir xil, og`iz burchagi bir xil tekislikda joylashgan bo`ladi. Yuz nervining qaysi neyroni zararlanishiga qarab ikki xil falajlik bo`ladi? Tinch holatda: peshana ajinlari bir xil, qoshlar bir tekislikda, ko`z oralig`i bir xil, qarama-qarshi tomonda zararlanishdan burun-lab qatlami silliqlashgan va shu tomonda og`iz burchagi pastga tushgan bo`ladi. Markaziy falajlik mimik sinovlarida esa bemor ikki tomondan qoshlarini yaxshi ko`taradi, ko`zlarni yaxshi yumadi, tishlarni tirjaytirganda zararlangan tomondan qarama-qarshi tomonda burun-lab qatlami tashqariga ketmaydi. Shu tomondan bemor labini oldinga chiqara olmaydi, lunjini shishira olmaydi, natijada, og`zidan havo chiqib ketadi. Yadrodan tepada zararlanish ro`y bersa, markaziy falajlanish kuzatiladi. Yuz nervining periferik falajlanishida qaysi tomon zararlansa, shu tomonda o`zgarish bo`ladi. Masalan, chap tomonda yuz nervining periferik nervi zararlansa, shu tomonda yuz nervining periferik falaji kuzatiladi. Bunda tinch holatda chap tomonda yuz asimmetriyasi, ya`ni yuz bir xil emas, chap tomonda peshana ajinlari silliqlashgan, qosh biroz pastda, ko`z oralig`i kengaygan, burun-lab qatlami silliqlashgan va og`iz burchagi pastga tushgan bo`ladi. Bemor mimik sinovlarda kuzatilganda chap tomondagi qoshini ko`tara olmaydi, achchiqlana olmaydi, ko`zini yuma olmaydi ( lagoftalm yoki quyon ko`zi, Bella belgisi), tishlarini ochib tirjaytirganda burun-lab qatlami tashqariga ketmaydi, lunjini shishira olmaydi (17-rasm). Yuz nervining topik zararlanishi. Agar Vorolev ko`prigi va uzunchoq miya chegarasidagi yadro zararlansa, shu tomonda yuz nervining periferik falajligi, qarama-qarshi tomonda esa gemiplegiya markaziy xarakterda va gemianesteziya o`tkazuvchanlik xilida bo`ladi. Bu falajlik alternashgan falajlik deb ham ataladi. Agar miyacha ko`prik burchagi zararlansa, shu tomonda yuz nervining periferik falaji, giperakuziya – quloqning o`ta eshitishi, ko`z va og`izning qurishi kuzatiladi, tilning oldingi qismi ta`m bilmaydi (ageziya). Agar parus akustikus internus ichi zararlansa, miyacha

www.arxiv.uz ko`prik burchagidagi belgilar kuzatiladi. Agar kanalis facialis ichi zararlansa, unda shu tomondagi yuz nervining periferik falajligi kuzatiladi, og`iz va ko`z quriydi, tilning oldingi qismi ta`m bilmaydi. Agar faramen stillomostadeum dan keyin zararlansa, yuz nervining periferik falaji shu tomonda bo`ladi. VIII juft eshitish KBM nervi ikki nerv tizimidan iborat: Koxlear nerv eshitishga aloqasi bor. Koxlear nervning gangliyasi bo`lib, dendritlari ta`sirlarni tashqaridan qabul qiladi, aksonlari esa kalla suyagi orqali miya ustuniga uzunchoq miya va Vorolev ko`prigi chegarasidagi yadrolarda tugaydi. Bu birinchi neyron deb ataladi. Ikkinchi neyron chegaradagi yadrolardan boshlanib, o`z tomonidan va qarama-qarshi tomonga o`tib, yuqoriga ko`tariladi va birlamchi eshitish markazida o`rta miya to`rt tepalikning oxirgi do`mboqchasida to`xtaydi. Uchinchi neyron shu joydan boshlanib, ichki kapsuladan o`tadi va bosh miya po`stlog`ining chakka qismidagi Geshlya egatida tugaydi. Zararlanishi. Agar gangliyadan yadrogacha birinchi neyron zararlansa, shu tomonda quloq eshitmaydi, bu anakuziya deb ataladi, quloqning kam eshitishi gipakuziya deyiladi. Agar ikkinchi neyron bir tomondan zararlansa, eshitishga aloqasi bo`lmaydi, chunki yadrosi po`stloq bilan ikki tomonlama bog`langan. Agar po`stloq zararlansa unda eshitish gallutsinatsiyasi bo`ladi. Vestibular nerv – vestibular apparatiga aloqasi bor nerv quloq ichida gangliyalar bo`lib, dendritlari tashqaridan ta`sirlarni qabul qiladi. Aksonlar esa kalla suyagi orqali ichkariga uzunchoq miya va Vorolev ko`prigi chegarasidagi yadrolarda tugaydi. Shu joydagi yadrolar pastdan orqa miya bilan, tepadan ko`z olmasini harakatlantiruvchi nerv va miyacha hamda bosh miya po`stlog`i bilan bog`langan. Agar vestibular nerv zararlansa, bemorda vestibular ataksiya kuzatiladi. Bunda bemorda ko`ngil aynishi, bosh aylanishi, nistagm va muvozanatning buzilishi kuzatiladi. IX juft til-halqum KBM nervi aralash nervlardan iborat bo`lib, harakat, sezuvchi va ta`m biluvchi tolalardan tuzilgan. Yadrosi uzunchoq miyada markaziy neyron o`z tomonidan yadrogacha va qarama-qarshi tomondan bog`langan.

www.arxiv.uz Yadrodan ikkinchi neyron boshlanib, miyadan oliva miyachaning pastki oyoqchasi orasidan chiqadi. Kalla suyagidan chiqib, bitta mushakni nerv bilan ta`minlaydi, bu mushak tomoqni ko`taradigan mushakdir. Bu nerv tilning orqa tomonidagi ta`mni sezadi. Tildan neyronlar boshlanib, uzunchoq miyadagi yadroda tugaydi. Tilning orqa tomoni achchiq va sho`rni sezadi. X juft adashgan yoki sayyor nerv. Harakat neyroni yadrodan boshlanib miyadan oliva miyacha oyoqchalari orasidan chiqadi,kalla suyagidan chiqib yumshoq tanglay mushaklarini, qizilo`ngach mushaklarini, ovoz bog`lamlarini nerv bilan ta`minlaydi. Bu nerv ichki a`zolardagi silliq mushaklar, bronxlar, qizilo`ngach, oshqozonichak, qon tomirlar, yurak-o`pka mushaklari, limfa bezlari, sezgi neyronlaridan boshlanib, uzunchoq miyadagi yadroda tugaydi. Zararlanishi. Disfagiya – yutinishning buzilishi, bemor yuta olmaydi. Afoniya – ovozning yo`qolishi, bemorda bundan tashqari, ovoz reflekslari hamda tilning orqasida ta`m bilishning yo`qolishi kuzatiladi. Bular bulbar falajligi deyiladi. Chunki kalla bosh miya nervlarining yadrosi zararlanganda, asosiy belgisi – yutinish refleksi yo`qoladi, til og`izdan chiqmaydi. Patologik reflekslar bo`lmaydi. Psevdobulbar falajlik yadrodan tepadagi markaziy neyron ikki tomonlama zararlanganda kuzatiladi. Bunda bemor yuta olmaydi, gapira olmaydi, lekin yutish reflekslari bo`ladi. Bulbar falajlik periferik asab tizimi zararlanganda, psevdobulbar falajlik esa markaziy neyronlar zararlanganda kuzatiladi. XI juft qo`shimcha nervlar harakat vazifasini bajarib, yadrosi uzunchoq miyaning pastida, orqa miyaning teparog`ida – oldingi shoxlarda joylashgan. Markaziy neyron ikki tomon: yadrodan, miya po`stlog`idan keladi. Periferik asab neyroni esa yadrodan boshlanib tashqariga chiqadi va m. sternocleidomastoideus (boshni o`ng va chap tomonga burish hamda oldinga va orqaga egishda ishtirok etadi) hamda m. trapesius (yelkani ko`tarishda qatnashadi) mushaklarini nerv bilan ta`minlaydi. Zararlanganda faqat periferik falajlik kuzatiladi. Bunda shu tomonda bo`yin-yelka mushaklarining oriqlanishi, bo`yinning shu tomonga qiyshayishi

www.arxiv.uz kuzatiladi. Agar periferik nerv ikki tomonlama zararlansa, bunda bemorning bo`yin va yelka mushaklari oriqlanishi bilan birga bosh oldinga osilib qoladi. XII juft tilosti nervi harakat nervlari bo`lib, tilni harakatga keltiradi. Yadrosi uzunchoq miyada joylashgan. Yadrogacha markazdan bosh miya po`stlog`idan markaziy neyron keladi va qarama-qarshi tomonga o`tadi. Shunday qilib, yadrosi bosh miya po`stlog`i bilan faqat bir tomonlama qarama-qarshi tomon bilan bog`langan. Periferik neyron esa uzunchoq miya olivasi piramidalari orasidan hamda kalla suyagidan chiqib, tildagi mushaklarni nerv bilan ta`minlaydi. Me`yorda til og`izdan to`g`ri chiqadi, hamma tomonga harakat qiladi, atrofiya bo`lmayd i, fibrillyar qaltirash kuzatilmaydi. Zararlanishi. Agar markaziy neyron zararlansa, bemor tilini chiqarganda tilning uchi zararlangan tomonga qarama-qarshi tomonga buraladi, oriqlash, fibrillyar qaltirash bo`lmaydi. Gapirish o`zgaradi – dizartriya, noaniq gapiradi. Agar periferik nerv zararlansa, tilni chiqarganda til zararlangan tomonga buraladi, shu tomondan tilning yarmida oriqlanish hamda gapirish noaniq bo`ladi. Agar XII juft nervning uzunchoq miyadagi yadrosi zararlansa, u vaqtda til qiyshayishi, oriqlanish, bemorning noaniq gapirishi hamda tilde fibrillyar qaltirash kuzatiladi. Agar bu nerv ikki tomonlama zararlansa, bemor tilni og`iz ichidan chiqara olmaydi. Sezgi tizimi anatomiyasi , fiziologiyasi , zararlanish belgilari va tekshirish usullari Odamzod paydo bo`libdiki, u tashqi muhit bilan muloqotda bo`ladi. Tashqi ta`sirlarni qabul qiladi, uni bosh miya po`stlog`igacha yetkazib, u yerda tahlil qiladi. Ko`rish, hid bilish, eshitish, issiq-sovuqni sezish – hammasi sezgi sohasiga bog`liq. Sezish analizatori – bunda qabul qilish joyi – retseptor, o`tkazish qismi va markaziy oxirgi qismi bor. Markaziy qism bosh miya po`stlog`ida tugaydi, bu analizator deb ataladi. Sezgi hamma vaqt tashqaridan – sirtdan boshlanadi. Sezgida albatta qabul qilib oluvchi – retseptorlar bo`lishi kerak. Ular quyidagilar:

www.arxiv.uz 1. Ekstroretseptorlar – bu retseptorlar tashqarida teri ektodermasida va shilliq qavat pardalarida uchraydi. Ular ikki xil bo`ladi: kontakt retseptorlar – ta`sir etish natijasi yuzaga keladi (og`riq, issiq-sovuqni sezish); distan retseptorlar – masofadan sezish (ko`rish, eshitish, hid bilish). 2. Proprioretseptorlar – chuqur to`qimalardagi retseptorlarga (pay, mushak, suyak, bo`g`im). Masalan, bemor ko`zini yumib, ko`rsatkich barmog`ini yuqoriga yoki pastga qaratilganda bemor shu holatni bilishi kerak. 3. Introretseptorlar – ichki a`zolardagi sezgilarni biladi: masalan, oshqozon yoki buyrakdagi og`riqlar. Sezgi ikki xil bo`ladi: 1. Yuzaki sezgi: bunga og`riqni sezish, issiqsovuqni sezish, qisman taktil (paypaslab silash) sezish kiradi. Yuzaki sezgi yo`llari: birinchi neyron umurtqalararo gangliyada joylashgan. Dendritlar tashqaridan ta`sirlarni qabul qiladi, akson esa ichkariga kirib, orqa miyaning orqa shoxidagi sezgi hujayralarida tugaydi. Ikkinchi neyron – orqa miyaning orqa shoxidagi sezgi hujayralaridan boshlanib, har segment sohasida qarama-qarshi tomonga o`tadi. Orqa miyaning yon ustiga borib, tepaga ko`tariladi va ko`ruv do`mbog`ida tugaydi. Uchinchi neyron – ko`ruv do`mbog`idan boshlanib, ichki kapsula orqa sonining orqa qismidan o`tadi va bosh miya po`stlog`I tepa qismining orqa markaziy egatida tugaydi. 2. Chuqur sezgi – bunga quyidagilar kiradi: a) mushak-bo`g`im sezgisi; b) bosim va og`irlik sezgisi; d) jismlarni paypaslab bilish sezgisi – steriognoz; e) vibratsion sezgi – retseptorlari mushakda, bo`g`imda, suyakda, payda yotadi. Chuqur sezgi yo`llari: birinchi neyron boshlanadi, retseptorlardan dendritlar umurtqalararo neyronga qarab yo`naladi, akson ichkariga kiradi, ya`ni orqa miyaning orqa ustuniga boradi. So`ngra o`z tomonidan yuqoriga ko`tariladi va uzunchoq miyaning pastki qismidagi yadrosiga borib tugaydi. Ikkinchi neyron – uzunchoq miyadagi yadrodan boshlanib qaramaqarshi tomonga o`tib, ko`tarilib ko`ruv do`mbog`ida tugaydi. Uchinchi neyron

www.arxiv.uz boshlanadi, ko`ruv do`mbog`idan ichki kapsula orqa sonining orqa tomonidan o`tib, bosh miya po`stlog`ining tepa qismidagi orqa markaziy egatda tugaydi (18- rasm). Sezgining zararlanishi. 1. Nevritik xilida sezgi yo`qolishi, bunda alohida-alohida nerv sohasidagi sezgi yo`qoladi. Masalan, quymich nervi zararlanganda sonning orqa qismida sezgi yo`qoladi yoki son nervi zararlanganda sonning oldingi qismida sezgi yo`qoladi. 2. Polinevritik xilida sezgi yo`qolishi, polinevrit kasalligida, ya`ni ko`p nervlarning yallig`lanishi natijasida paydo bo`ladi. Bu sezgi yo`qolishi qo`l va oyoqlarning pastki qismida, qo`llarda «qo`lqopsimon», oyoqlarda «paypoqsimon» sezgi yo`qoladi. 3. Segmentar xilida sezgi yo`qolishi; orqa ildiz, umurtqalararo tugunlar va orqa shoxlar zararlanganda sezgi yo`qoladi. 4.O`tkazuvchanlik xilida sezgi buzilishi. Bunda o`tkazuvchi yo`llar zararlanganda, sezgi buzilishi shu zararlangan joydan pastda bo`ladi. Orqa miyaning bel qismi zararlanganda pastda ikkala oyoqda sezgi yo`qoladi, bunga paraanesteziya deyiladi. Orqa miyaning ko`krak qismi zararlanganda qorin va bel sohalarida sezgining yo`qolishi va paraanesteziya bo`ladi. Orqa miyaning bo`yin qismi zararlanganda tetraanesteziya (ikki qo`l va ikki oyoqda sezgining yo`qolishi) va tanada ham sezgi yo`qoladi. Miya ustuni va ichki kapsula bir tomondan zararlanganda – gemianesteziya (tananing o`ng yoki chap tomonida sezgining yo`qolishi), qarama-qarshi tomonda o`tkazuvchanlik xilida sezgi yo`qoladi. 5. Bosh miya tepa qismi orqa markaziy egati va gulbog`i zararlansa, monoanesteziya (bitta qo`l yoki bitta oyoqda sezgining yo`qolishi) qarama-qarshi tomonda o`tkazuvchanlik xilida kuzatiladi. Anesteziya – sezgining butunlay yo`qolishi, analgeziya – og`riq sezgisining yo`qolishi, termanesteziya – harorat sezgisining yo`qolishi, gipesteziya – sezgining pasayishi, giperesteziya – sezgining kuchayib ketishi, dizesteziya – sezgining buzilishi, masalan, taktil (ip va qil) taassurotni og`riq deb, sovuqni issiq deb his qilish, giperpatiya – kuchsiz ta`sirlarni sezmaydi, lekin bemor kuchli ta`sirlarga

www.arxiv.uz chidab bo`lmaydigan og`riq borligini aytadi, og`riqni qayerda ekanligini ko`rsatib bera olmaydi. Paresteziya – bunda bemorlar badanida har xil uvishish, jimirlash, chumoli yurgandek holat paydo bo`ladi. Yuzaki sezgini tekshirish. Og`riq va haroratni sezuvchanlik yuzaki sezgiga kiradi. Tekshirish uchun shifokor bemorning o`ng tomonida turib, igna yordamida avval sog`lom tomonidan, keyin kasal tomonidan igna sanchib ko`radi. Bunda sezgining bir xilligi, o`tkir va o`tmasligi chap va o`ng tomondan tekshirib boriladi. Avval yuqori yuz qismdan boshlab, keyin qo`l, tana va oyoqlar hamda old va orqa tomondan tekshiriladi. Bunda og`riq bor yoki yo`qligi aniqlanadi. Harorat sezuvchanligini tekshirishda ikkita shisha idish olinib, birinchisiga 40–50°C issiq suv, ikkinchisiga 20– 25°C li iliq suv solinadi. Bemorlarni tekshirishda avval issiq shisha idishni, keyin esa iliq shisha idishni tananing ikki tomoniga ko`zlar yumilgan holda, birin-ketin teriga tekkizilib, bemordan sovuq-issiqligi so`rab boriladi. Chuqur sezgini tekshirish. 1. Ta k t i l s e z g i n i tekshirish uchun qog`oz yoki paxta yordamida bemorning badaniga tekkiziladi. Bunda bemor shu tekkizilgan narsani sezishi kerak. 2. Mu s h a k - b o ` g ` i m s e z g i s i n i tekshirish uchun bemorning ikkala ko`zi yumilgan holda qo`l va oyoq bo`g`imlari istalgan tomonga bukiladi. Me`yorda bemor qaysi bo`g`imni, qaysi tomonga bukilganligini aytadi. Agar chuqur sezgi zararlangan bo`lsa, bemor sezmaydi. 3.V i b r a t s i y a ( t e b r a n i s h ) s e z g i s i, bunda kamerton suyaklar ustiga qo`yiladi, bemor kamerton tebranishini bir-ikki soniyada sezishi kerak. Agar suyak o`tkazuvchanligi zararlansa, bemor sezgini sezmaydi. 4. S t e r e o g n o z – ko`zni yumgan holda bemorga tanish buyumlar – kalit, soat, tanga beriladi. Agar bemor bu narsalarni bilsa, stereognoz deb ataladi. Bu miya po`stlog`ining sintez qilish faoliyatining zararlanishi yoki teri va harakat sezgilarining yo`qolishida kuzatiladi.

www.arxiv.uz 5. Teriga chizilgan shakllarni sezish – bemor tanasiga o`tmas buyumlar bilan har xil shakllar, raqamlar va harflar chiziladi. Me`yorda bemor chizilgan narsalarni aytadi, zararlanganda esa aytib bera olmaydi. Vegetativ asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi , zararlanish belgilari va tekshirish usullari Asab sohasi ikkita katta tizimdan iborat: 1. S om a t i k a s a b t i z i m i – bu tizim ko`ndalang targ`il mushaklarni, ya`ni yuz mushaklarining harakati, qo`l va oyoqdagi hamda tanadagi mushaklarni nerv bilan ta`minlaydi. 2. Ve g e t a t i v a s a b t i z i m i – bu tizim avtonom bo`lgani bilan bosh miya po`stlog`ining nazoratida bo`lib turadi. Bu degani, somatic asab tizimi va vegetativ asab tizimi bir-biri bilan uzviy bog`langan. Vegetativ asab tizimining asosiy vazifasi odam tanasidagi silliq mushaklarni va butun ichki a`zolarning faoliyatini idora etadi. Vegetativ asab tizimi qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, tana haroratini bir me`yorda saqlash, qon tomirlarni turli muhitga moslashtirish, shuningdek, organizm ichki muhiti turg`unligi (gomeostaz) ni, moddalar almashinuvini me`yorida boshqarib turadi. Bundan tashqari, ichki a`zolar, limfa va qon tomirlar, ichki bezlar, silliq va ko`ndalang targ`il mushaklar hamda sezgi a`zolarni ta`minlaydi. Bu a`zolar ishini ma`lum tartibda borishini boshqarib turadi. Vegetativ asab tizimi ikkiga bo`linadi: simpatik va parasimpatik asab tizimlari. Ikkala tizim bir-biri bilan kelishilgan holda ishlaydi. Simpatik asab tizimi. Umurtqa pog`onasining ko`krak va bel qismlari-da asab tizimining hujayralarida orqa miyaning C8_L2 segmentlari orqa miyaning yon shoxlarida joylashgan. Bulardan preganglionar tolalar boshlanadi. Umurtqa pog`onasidan chiqqandan keyin nerv tolalari zanjir ko`rinishida umurtqa pog`onasi bo`ylab joylashadi va bir-biri bilan qo`shiladigan tugunlarda tugallanadi. Bu chegara ustuni deb ataladi. O`ng va chap tomondagi chegara ustunlari 3 ta bo`yin,

www.arxiv.uz 12 ta ko`krak, 5 ta bel, 4 ta dumg`aza va 1 ta dum simpatik tugunlardan tashkil topgan. Mana shu tugunlardan postganglionar tolalar chiqib ichki a`zolar, tomirlar, silliq mushaklar va bezlarga borib tugaydi. Bu bo`linish shuning uchun kerakki, har biri ma`lum qismlarni idora etadi. 1.Bo`yin simpatik tugunlari boshning soch qismlarini, vertebrobazillar qon tomirlarini idora etadi. 2.Ko`krak tugunlari ko`krak qafasi ichidagi a`zolar (o`pka, bronx, traxeya, yurak) ni idora etadi. 3. Qorin tugunlari qorin ichidagi a`zolar (jigar, oshqozon, taloq, ichaklar) ni idora etadi. 4. Chanoq tugunlari kichik chanoqdagi a`zolar (qovuq, bachadon, jinsiy a`zolar, to`g`ri ichak)ni nerv bilan ta`minlaydi. Simpatik asab tizimining vazifasi: ko`z qorachig`i va bronxlarni kengaytiradi, so`lak ajralishini kamaytiradi, tomirlarni toraytiradi, qon bosimini ko`taradi, yurak urishini tezlashtiradi, terlashni kamaytiradi, qondagi qand miqdorini ko`taradi, ichak harakatini kamaytiradi. Parasimpatik asab tizimlari quyidagi qismlardan iborat: 1.O`rta miya qismi – ko`z olmasini aylantiruvchi nerv yadrolari. Bularning qorachiqning torayishiga va akkomodatsiyaga aloqasi bor. 2.Miya ustuni uzunchoq miya qismi 9–10 juft nerv yadrolariga aloqasi bor. So`lak chiqishi, ko`zyosh oqishi, ta`m bilish a`zolarini nervlar bilan ta`minlaydi. Bu yadrolardan tolalar ko`krak va qorin bo`shlig`idagi barcha a`zolarga boradi. 3. Dumg`aza qismi S2_3 segmentlardan boshlanib, kichik chanoqda joylashgan a`zolarni parasimpatik nervlar bilan ta`minlaydi. Parasimpatik asab tizimining vazifasi: qon tomirlarni kengaytiradi, qorachiqni toraytiradi, yurak faoliyatini sekinlashtiradi, oshqozon-ichak harakatini, jigar, oshqozon-ichak bezlarining vazifasini kuchaytiradi, bronxlarni toraytiradi, siydik pufagi va yo`g`on ichakni bo`shatishda ishtirok etadi. Simpatik va parasimpatik asab tizimlarining faoliyati o`zaro ma`lum bir muvozanatda saqlanib, ichki a`zolar ishi va ichki jarayonlarning me`yorda kechishini ta`minlaydi.

www.arxiv.uz Tekshirish usullari. Vegetativ asab tizimining simpatik va parasimpatik qismlar faoliyatini tekshirish uchun avval bemorning shikoyatini o`rganish va uni kasallikning kechishi bilan taqqoslash kerak. Bemorning tashqi ko`rinishi, terisining ahvoli, terlashi, allergic holati so`raladi. Yurak-tomir faoliyatini aniqlash uchun chap va o`ng qo`1-oyoqlarda qon bosimi o`lchanadi, yurak tovushi eshitib ko`riladi. Qon tomir reflekslarini tekshirish yoki dermografizm. Dermografizmning ikki turi mavjud – mahalliy va reflektor. Mahalliy dermografizmda terining ma`lum joyiga o`tmas buyum bilan chizib ko`riladi. Shunda mayda qon tomirlardagi qo`zg`alish xususiyati qay ahvolda ekanligi aniqlanadi. Teri chizilgan joy qizaradi yoki oqrang hosil bo`ladi. Qizilrang bir necha daqiqadan so`ng yo`qolishi kerak. Mabodo, chizilgan joyda oqrang hosil bo`lsa, bu qon tomirlar tonusi oshib ketganligidan dalolat beradi. Agar qizil rang uzoq vaqtgacha yo`qolmay tursa, aksincha, qon tomirlar tonusi susayib ketganligini bildiradi. Agar kishida allergiya holati bo`lsa, chiziq o`tkazilgan joyda shish paydo bo`ladi. Reflektor dermografizm teriga to`g`nag`ich uchi bilan chizish orqali paydo qilinadi. Bunda terining chizilgan joyida ma`lum kenglikda aylanasi jimjimador qizarish paydo bo`ladi va bir necha daqiqadan so`ng yo`qolib ketadi. Periferik nervlar, orqa miya shoxlari, ba`zan orqa miyaning turli qismlari zararlansa, tananing shu zararlangan joyida reflektor dermografizm bo`lmaydi. Ko`z-yurak refleksi (Danini-Ashner refleksi). Ikkala yumuq ko`zga barmoqlar bilan bosilganda, yurak urishi bir daqiqada 6–12 taga sekinlashadi. Agar yurak urishi bir daqiqaga 12–16 tagacha kamaysa, bu hol parasimpatik asab tizimi tonusining oshganligini bildiradi. Agar yurak urishi sekinlashmasa yoki bir daqiqaga 2–4 taga tezlashsa, u simpatik asab tizimi tonusi oshganligidan dalolat beradi. Klino-ortostatik reflekslar. Bemor yotgan holatda tomir urishi va qon bosimi o`lchanadi, keyin tezda o`rnidan turg`iziladi (ortostatik refleks). Tikka turganida tomir urishi bir daqiqada 6–30 tagacha ko`payadi, qon bosimi simob

www.arxiv.uz ustuni bo`yicha 20 taga oshadi. Tik holatdan yotish holatiga o`tganda esa qon bosimi va yurak urishining tezligi 3 daqiqadan so`ng oldingi holatga qaytadi (klinostatik refleks). Agar ortostatik refleksda 1 daqiqada tomir urishi 12 tadan oshib ketsa, simpatik asab tizimi qo`zg`aluvchanligi oshadi. Agar klinostatik holatda tomir urishi sekinlashsa, parasimpatik asab tizimi qo`zg`aluvchanligi oshgan bo`ladi. Adrenalin bilan sinov o`tkazish. Bemor terisi ostiga 0,1 ml adrenalin yuboriladi, terining dori yuborilgan joyida 5–10 daqiqadan so`ng oq dog` paydo bo`ladi. Bu oq dog` atrofini qizil tasma o`raydi. Qizil tasma bilan o`ralgan bu dog` 15–20 daqiqa davomida saqlanib turishi kerak. Bu sinamada yurak urishi ortadi va qon bosimi ko`tariladi. Agar bunday holat uzoq muddat davomida saqlanib tursa, simpatik asab tizimi tonusi oshganligidan dalolat beradi. Gidrofillik (teridan suv so`rilishi) xususiyatini tekshirish. Tirsakning pastki uchdan bir qismiga 0,2 ml fiziologik eritma yuboriladi. Yuborilgan joyda papula (shish) hosil bo`ladi. Papulaning yo`qolgan vaqti me`yorda 40–60 daqiqaga to`g`ri keladi. Mabodo, papula tez so`rilib ketsa, to`qimalarning gidrofilligi me`yoridan oshgan bo`ladi. Ter ajralishini Minor usulida tekshirish. Bemor tanasiga minor eritmasi bir tekis surkab chiqiladi. (Minor suyuqligi tarkibida 90 g 96° li toza spirt, 10 g kanakunjut moyi, 1,5 g kristallangan yod bor.) Bu eritma qurigandan so`ng ustidan bir xil qalinlikda kraxmal kukuni sepiladi, so`ngra bemorga 1,0 g aspirin va bir stakan issiq shirin choy ichirib, u elektr vanna ostiga yotqiziladi. Bemor terlashi natijasida eritma tarkibidagi yod kraxmal bilan birikib, tananing terlagan qismlarida qoramtir rang hosil qiladi. Ter ajralmagan joylarda tana rangi o`zgarmaydi. Pilomotor refleksini tekshirish. Bemor bo`yin terisining orqa tomoniga sovuq ta`sir ettirilsa (efir yoki sovuq suv), bemor tanasining shu tomonida terisi g`oz terisiga o`xshab, tuklari tik bo`lib qoladi. Orqa miya kasalliklarida orqa miyaning shikastlangan segmentlari sohasida pilomotor refleks bo`lmaydi.

www.arxiv.uz Chanoq a`zolarining faoliyati va ularning zararlanishi Siydik pufagining devorida ikki xil silliq mushaklar bo`lib, birinchisi m.sphincter – siydik pufagini qisqartiradi, ikkinchisi m.detruzor – siydik pufagini bo`shatadi. Siydik pufagi ikkita asab tizimi bilan ta`minlangan: 1) simpatik nerv tolalar orqa miyaning yon shoxida joylashgan bo`lib, siydik pufagidagi mushakni qisqartirgan holda saqlaydi va detruzorni bo`shashtiradi. Agar simpatik asab tonusi oshsa, siydik ajralmaydi. 2) parasimpatik nerv tolalari orqa miyaning S1 – S3 segmentlarida joylashgan bo`lib, harakat tolalari detruzorni qisqartiradi va sfinkterni bo`shashtiradi. Parasimpatik markaz qo`zg`alsa, siydik pufagi bo`shaydi. Siydik pufagi uchun orqa miyaning shu segmentlarida vezikospinal markaz bo`lib, bu markaz hamma vaqt bosh miya po`stlog`i, po`stloqosti tuzilmalarining nazoratida turadi. Sog`lom kishilarda siydik pufagi siydik bilan to`lgandan keyin pufakdagi shilliq pardalarni ta`sirlaydi va sezgi tolalari orqa miyaning orqa shoxiga S4 segmentiga boradi, qisman bosh miya po`stlog`iga ko`tariladi va siyish holati yuzaga keladi, qisman orqa miyaning siydik pufagi markaziga boradi. Shuning uchun siydikni ma`lum vaqtgacha siydik pufagida ushlab tura oladi. Siydik chiqishining buzilishi: Agar siydik pufagini bosh miya po`stlog`i bilan bog`laydigan markaziy yo`llar ikki tomonlama zararlansa, siydik pufagi to`lib, sfinkter qisman ochiladi va siydik tomchilab chiqa boshlaydi. Bu ischuria paradoxa deb ataladi. Siydikni chiqara olmaslik markaziy neyron zararlanganda (masalan, orqa miya o`smasi, miyelit) kuzatiladi. To`g`ri ichakni ikkita sfinkteri bo`lib, birinchisi ichki m. sphinter ani internus – silliq mushaklardan iborat. Ikkinchisi tashqi m. sphinter ani externus – ko`ndalang targ`il mushaklardan iborat. To`g`ri ichak simpatik asab tizimi tomonidan ta`minlanib, ichki sfinkterni qisadi. Parasimpatik nerv tolalari esa sfinkterni bo`shashtiradi. Agar ichakda axlat to`plansa, sezgi tolalari dastlab orqa miyaga, keyin bosh miya po`stlog`iga ta`sirni olib boradi va ma`lum vaqtgacha axlatni ushlab tura oladi. Axlat chiqarish markazi orqa miyaning S2~S4 segmentlarida va bosh miya po`stlog`ining

www.arxiv.uz oldingi markaziy egatida joylashgan. Bosh miya – po`stloqi – orqa miya yo`llari bir butunligining buzilishi dastlab yozilishning to`xtashiga, keyinchalik esa siydikni ushlab tura olmaslikka olib keladi. Axlat chiqara olmaslik orqa miya o`smalari, miyelit kasalliklarida, axlatni ushlay olmaslik orqa miyaning dumg`aza segmentlari zararlanganda kuzatiladi.

Похожие

Harakat tizimi , anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanish belgilari va uni tekshirish usullari

Oliy nerv faoliyati fiziologiyasi uning yosh xususiyatlari oliy nerv faoliyati tiplari

Nerv sistemasining fiziologiyasi

Chaqaloqlarda asab tizimi kasalliklari

Tаlаbа shахsining ijtimоiy psiхоlоgik хususiyatlаrini tekshirish