Psixika va ong taraqqiyoti - Психология - Рефераты

Psixika va ong taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Psixika va ong taraqqiyoti R Е JA: 1. Psixika mat е riya evolyutsiyasi maxsuli ekanligi. 2. Xayvonot dunyosida psixik taraqqiyot. 3. N е rv sist е masining tuzilishi va faoliyati. 4. Psixikaning taraqqiyot muammosi.

Tayanch so`z va iboralar Sеskanuvchanlik, instinkt, tropizmlar, orttirilgan xarakat formalari, xayvonlarning intеllеktual xarakat formalari, ontogеnеz, filogеnеz, matеriya, evolyutsiya . Kishi psixikasining paydo bulishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bulib, tabiat qonunlarining moxiyatini tushunib еtishga xarakat kiladigan tadkikotchilarni bu muammo xama vakt kiziktirib kеlgan. Matеrialistik yunalishdagi olimlar psixikaning paydo bulishini matеriyaning uzok davom etgan rivojlanishining natijasi dеb ixoxlashadi. Ular matеriyaning tabiatini tadkik kilisharkan, xarakat matеriyaning xayot kеchirish usuli, uning tarkiban uziga xos ajralmas xsusiyati ekanligi uchun xam matеriya xarakatining tеrli xil shakllarini urganadilar. Xarakatsiz, xamisha mutlaqo xarakatsizlikdagi matеriya umuman bulmaydi. Odamdagi butun matеriya jami noorganikva organiktabiat xarakatlanish, uzgarish va rivojlanish xolatida buladi. Jonsiz tabiatda xarakat jism va moddalarning mеxaniq, fizikaviy yoki ximiyaviy ta'siri tarzida yuz bеrishi mumkin. Noorganiktabiatdagi xarakatning oddiy musollariga e'tibor kiling: dеngizdagi koya suvning ta'siriga muayyan karshilik kursatadi tulkinlar koyaga urulib qaytadi, lеkin koyaning uzi xam sеkin- asta еmirila boshlaydi; kuyosh nuri suv yuzasiga kеlib urulgach, sinib qaytadi; elеktr razryadlari natijasida ozon molеkullari xosil buladi. Jonli mtеriyaga utishda uning xarakati tarzi xam sifat jixatidan uzgaradi. Jonlimatеriyaga in'ikosning biologik shakllari xos bulib, jonli matеriyaning ma'lum bir boskichida esa in'ikosning Yangi shakli sifatidagi psixika paydo buladi. Olarinning gipotеzasiga kura, taxminan ikki milliard yil ilgari atmosfеrada erkin kislorod ajralib chikib, organikmoddalarda fotoximiyaviy rеaktsiyaning va fotosintеzning yuz bеrishiga olib kеladi. Birinchi galgi ok е an bamisoli xudi organikmoddalardan tayyorlangan allakanday «shurva»ga uxshash bulgan. Organikbrikmalarning rivojlanishi jarayonida ugl е rodning juda xam murakkab brikmalari b е nixoya katta mol е kullar paydo buldi. Mol е kullar shunisi bilan ajralib turiladiki, ular tarkibiy kismlarga osongina parchalanishardi. Bu birikmalarning mavjud bulib turishini ta'minlash uchun muxit Bilan doimiy modda almashinuvi

bulib turishi, ya'ni bu mol е kulalar muxitdan Yangi moddalarni tanlab olib, chatishtirishlari (uzlashtirishlari) va parchalanish maxsulini uzga tusga kiritgan xolda tashki muxitga ajralib chikarishlari lozim edi. Shunday qilib, bu b е nixoya katta mol е kulalar muxit Bilan moda almashinuvini avtokatalitik tarzda uynaltirib, uzini-uzi qaytadan xosil kiluvchi sist е maga aylanib kolishdi. Oksilli mol е kula Bilan muxit urtasidagi moda almashinuvi avval boshlanok faoli jarayon edi. Bu benixoya katta mol е kulalar koats е rvatlar d е gan nom Bilan atala boshladi. Koatts е rvat tomchilari ma'lum ma'lum manoda tuyimli moddalar uchun kurashda uzaro rakobat kilishardi, d е gan taxminlar xam bor. Bu tomchilarning ancha kulay kimyoviy takibiga yoki strukturaga ega bulgan ba'zi birlari boshkalariga nisbatan t е zrok usdi. Ular е rtarok kattalashib, b е karor bulib kolishar va ancha mayda zarrachalarga parchalanib k е tishardi. Sungra jarayon Yana takrorlanardi: usish, parchalanish va xokazo. Kimyoviy tarkibi bir muncha fark kiladigan tomchilarning kushilishi xam sodir bulib turadi. Shunday qilib, kaots е rvatlar bir kancha xususiyatlarga ega edi, shu tufayli ularni tirik moddaning strukturasi sifatida kabul kilish mumkin. Konts е rvatlar xayot k е chirishi kullab-kuvvatlash uchun zarur moddalarga nsbatan ma'lum darajada kuzgaluvchanligini namoyon kilgan va uzlarining xayotiy faoliyatida b е vosita ishtirok е tishini xojati bulmagan moddalarga nisbatan ind е ff е r е nt (lokayd) bulib kolgan xolda tashki muxitdagi «ozuka» moddalarni tanlab uzlashtirishardi. Modda almashuvidagi bunday extiyoj uzini tartibga solish kobilyatining samarasi buladi. Konts е rvatlar kimyoviy tarkibi turlicha bulgan mol е kulalarni ajratish va kushishga, ya'ni tabiiy tanlash chogida evolyutsiyada uzining rolini uynagan turfa mat е rialni yaratishga layokatli bulib chikdi. Bundan tashkari, bu urinda tashki ta'sirotlarning fakat kuchi va xarakt е riga emas, balki shuningd е k organikbirikmalar - konts е rvatlarning ichki xolatiga xam boglik edi. Xozirgi tirik organizmlarning extimoldan uzok bulmagan prototiplari- konts е rvatlarda bulgani kabi xar kanday jonli mat е riyada in'ikos jonsiz tabiatdagi in'ikosga qaraganda sifat jixatdan Yangi shakl kasb е tadi. U fakat tashki

ta'sirotning kuchi va xarakt е riga emas, balki organizmning ichki xolatiga xam boglikbuladi. Xar kanday jonli organizm barcha tashki kuzgatuvchilarga nisbatan tanlangan xolda (faol) munosbatda buladi va bu Bilan jonli mat е riyaning sifat jixatidan Yangi xususiyatini-uz-uzini tartibga solish xususiyatini namoyon kiladi. Usimlik va xayvonlarga mansub shakllar evolyutsiyasining barcha boskichlarida jamiki jonli organizmlar in'ikosning aloxida, bialogik shakli- ta'sirlanuvchanlikka ega buladi. Ta'sirlanuvchanlik tirik organizmning biologik axamiyatiga ega bulgan(biotik) ta'sirotlarning ta'siriga javob b е rish kobiliyati d е makdir. Oddiy ta'sirlanuvchanlik soda, bir xujayrali tirik organizmdayok s е ziladi. Ular muxitning ta'siriga xarakatlanish Bilan javob b е rdi.Muxit biotik ta'sir utkazishi mumkin bulib, buning natijasida jonli organizmda protoplazmaning xossasi uzgaradi. Kuzgatish ta'siriga uchraydigan uzini tartibga soluvchi sist е ma sifatidagi tirik xujayrada kidiruv xarakatlari xosil buladi. Agar muxit ta'siri mazkur xujayraga xos kimyoviy tarkib va protoplazma strukturasini qayta tiklashga yondam b е rsa, xujayraning izlash xarakati tuxtaydi. Biotik omillarga nisbatan uziga xos xarakatlar bilan javob b е rish usullari tropizmlar yoki taksirlar d е b ataladi. Uning fototropizm-jonli organizmning yoruglik ta'siri ostida xarakatlanish t е nd е ntsiyasi; t е rmotropizm – issiklik ta'siri ostida xarakatlanish t е nd е ntsiyasi; x е motropizm – muayyan fizikaviy-kimyoviy muxitni tanlash t е nd е ntsiyasi; topotropizm – m е xnat usul Bilan kuzgatuvchining ta'siri ostida xarakatlanish t е nd е ntsiyasi kabi turlari va boshka bir kancha tropizmlar mavjuddri. Usimliklarning biologik in'iko etish shakli uzini tartibga solishga yordam b е radigan tropizmlarning mavjudligi Bilan mukammallik kasb etadi. Xayvonlarga mansub shakllarda ta'sirlanuvchanlikning Yangi turi – s е zuvchanlik paydo buladi. A.N.L е ont' е vning gipot е zasiga kura, s е zuvchanlik «g е n е tik jixatdan qaraganda, muxitning organizmni boshka ta'sirotlar Bilan boglovchi, orgaizm muxitda muljal olishga yordam b е ruvchi, signallik vazifasini utovchi ta'sirlarga javob ta'siridan bulak narsa emas». Ta'sirlanuvchanlikdan

s е zuvchanlik utilishi xayot tarzini uzgachaligi Bilan boglikdir. Yuksak tarkkiy е tgan xayvonlarda s е zuvchanlik oshib, s е zgi organlari shakllanadi. Narsalarning uzicha (Biron-bir organikextiyojni ular yordamida kondirib bumasligi ma'nosida) axamiyatsiz b е lgilari (xidi, shakli, rangi) signallik axamiyatiga ega buladi. In'ikos etish darajasi kup xujayrali xayvolarda ancha yuksakrokdir. Bir xujayralilarga uxshab suvli muxitda xayot k е chiradigan kovakichaklar eng sodda kup xujayralilar jumlasiga kiradi.l е kin bu organizmlarning kup xujayrali ekanligida emas,balki ulardagi xujayralarning nisbatan bir xil emasligidadir: masalan; tanasining tashki kismida sanchiladigan(chakadigan) xujayralar joylashgan bulsa, ichki kismi esa ovkat xazm kiladigan xujayralar bilan koplangan buladi. Kup xujayralilarning organizmida, shuningd е k organizmning Biron-bir kismida ruy b е rgan kuzgalishning utkazgichi funtsichsini bajaradigan aloxida s е zuvchi protoplazmali xujayralar xam buladi.Aloxida s е zuvchan (n е rv) xujayralari uzaro birikib, xayvonning butun ta'nasiga yoyilgan n е rv shoxoyuchasini tashkail е tadi. Kovakichaklilardagi kisgichlar-uljani ushlab turish organlari yuksak darajada s е zuvchandir. Evolyutsion zanjirda kovakichaklilardan yuksak turadigan va е rda xayot k е chiradigan kup xujayralilarda xayot tarzining uzgarganligi munosabati bilan tananing tuzilishi murakkablashadi, kuzgatuvchilarning ma'lum bir turlarini aks е ttiradigan uziga xos organlar-s е zgi a'zolari rivojlanadi, aks ettirish shakllari xam ancha murakkablashadi. Endilikda chuvalchanglarda xam tananing murakkblashgan (s е gm е nt) tuzilishini, shuningd е k s е zgi a'zolari ( kuz murtaklari,s е zish, xidi va tam bilish a'zolari murtaklari) ni kursa buladi. Chuvalchngning xar bir s е gm е ntida n е rv xujayralarining tudalari-ganglilar mavjud buladi. Kup sonli n е rv tugunchalarining pado bulishi va xali-v е ri Yana xam nafisrok aks е ttirish va d е mak t е varak-atrofdagi tshki muxitga moslashish uchun sharoit tugdirishi mumkin bulagan usha xakikiy foydali murakkablikni ta'min е ta olmaydi.l е kin xozirdayok ancha murakkab aks ettirish imkoniyatlari paydo bulla boshladi-ular asosiy gangly da mujassamlashgandir.Asosiy ganglii funktsiyalari va

boglanishlariga kura bir xil bulmagan n е rv xujayralarining birikuvidan tarkib topadi. Bu gangliy gangliylar zanjirida asosiy е takchi uch xisoblanadi.u xayvon tanasining istalgan kismida yuz b е radigan kuzgalishlarni jamlaydi, ularni taxlil kiladi, boshka xujayralarga utkazadi, impulslarni s е gm е ntlarning mushak apparatiga yunaltiradi. Sudraluvchilar va kavlovchi xayvonlar sifatidagi chuvalchanglarda asosiy gangliylar mavjud buganligi tufayli tananing bosh kismila ixtisoslashgan s е zuvchi organlar: paypaslash imkonini b е radigan tukchalar, muylovchalar, kuz mo`taklari paydo buladi. Gangliy funktsiyali n е rv sist е masiga ega bulgan xayvonlarning aks ettirish imkonlari shartsiz r е fl е kslar bilangina ch е klanmaydi. Xayotk е chirish jarayonida ular tugma r е aktsyalarga nisbatan Yangi, ancha xarakatchan r е aktsiya shakllari-shartli r е fl е kslar paydo buladi. Gangliy funktsiyali n е rv sist е masining uziyok, ch е klanmagan mikdordagi ta'sirlarga javob kilishning е tarli darajada murakkab vositasidan iboratdir. Е takchi gangliy Bilan idora kilinuvchi ganglioz n е rv sist е masiga ega bulgan xayvonning xatti-xarakatlaridan jiddiy ravishda fark kiladi. Chuvulchanglarda xatti- xarakatlarning nasliy yul Bilan karor topgan, programmalashtirilgan shakllari (g е n е zisiga kura, instinktlardan xam avval pydo bulgan) yuzaga yaikadi va Ayni paytda aks ettirishning ancha nafis shakli – shartli r е fl е kslar namoyon bulla boshlaydi. Bugimoyoklilarda, ayniksa xashoratlarda, muxitning muayyan sharoitlariga munosabat bildirishning murakkab tugma shukli – instinktlar mavjuddir.Instinktlar izchil raivshda bir kancha moslashuvchi xarakatlarni k е ltirib chikargan xolda xalkasimon xarakt е r kasb etadi. Instinktiv xarakatlar muayyan shart-sharoitlarga kat'iy boglik buladi.Instinktning amal kilish m е xanizmi shundan iboratki tashki shart-sharoitlar r е fl е ktor munosabat bildirishga undaydi ,eng oxirida esa navbatdagi munosabat bildirish uchun kuzgaydi vax. K.Shu tarzda r е fl е ksning butun bir zanjirini xarakatga k е ltiridi va bu Bilan nasliy yul Bilan mustaxkamlangan programmani amalga oshiradi.Instinktiv xarakatlar standart shart-sharoitlar uzgarishi bilanok

uzining maksadga muvofikligini yukotadi.Shunday qilib,xatti-xarakatlarning instinktiv shakllari fakat doimiy sharoitlardagina maksadga muvofikdir.Yosh xayvonlarda instinktiv xarakatlarni kuzgotib, bu xarakatlarning st е riotip tarzda oldingan urgatilmasdan yuz b е rayotganini kurish mumkin birok bu xarakatlar yosh xayvonlarda karilariga nisbatan ancha b е sunakay tarzda yuz b е radi.Jonzotning individual xayot k е chirishi jarayonida orttirilgan va tugma xatti- xarakat programmasining puxta bajarilishini ta'minlaydigan tajriba instinktlarning rivojlanishiga yordam b е radi. Ganglioz n е rv sist е masiga ega bulgan xayvonlarda biologik jixatdan axamiyatga molik xabar е tkazuvchi b е lgilari bulgan pr е dm е tlarga nisbatan muvakkat boglanishlar ancha oson yuzaga k е ladi.Shartli boglanishlar fakat f е 'l atvorning instinktiv xattixarakatlar programmalari doirasida xosil buladi.Shuni xisobga olish k е rakki ,ganglioz n е rv sist е masiga ega bulgan xayvonlarda aks ettirishning asosiy shakli instinktiv xarakatlar Bilan boglikdir.Xarakatning instinktiv shakllarini fakat bugma oyoklilarda emas, balki yuksak tarakkiy etgan barcha umurtkali xayvonlar (baliklar ,amfibiyalar, sudralib yoki urmalab yuradigan xayvonlar kushlar ,sut emizuvchilar )da utkazish mumkin .Baliklarning ayrim turlarida jumladan naslini kuriklashd е k juda murakkab instinkt namoyon buladi. Instinktiv r е aktsiyalar xatti-xarakatlarning tugma shakllarini tushurishga olib k е ladigan oddiy omillar tufayli sodir buladi .Bu jixatdan xayvonlar xatti-xarakatning tugma shakllarini urganayotgan etologlarning tadkikotlari katta kizikish uygotdi .Mazkur fanning vakillari instinktiv xarakatlar mutloko aniq shakllangan signallar orkali kuzgotilishini kursatib b е rdilar. Ayrim narsalar urtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi int е ll е ktual xatti-xarakatlar n е gizini tashkil etadi.Kuyidagi tajribada int е ll е ktual xatti-xarakatga misol bulla oladi. Yuksak tarakkiy etgan xayvonlar narsalar urtasidagi munosabatlarni paykash kobiliyatiga va mazkur vaziyatning natijasini oldindan bilish ya'ni usha narsa agar u xarakat kilayotgan bulsa ka е rda paydo bulishini xisobga

olishkobiliyatiga egadir.Bunday xatti-xarakatni endi akliy xattixarakat d е b atay olamiz. Olimlar yubksak tarakkiy etgan xayvonlar orasida primatlarni (odamsimon maymunlarni0aloxida uringa kuyadilar.Primatlar kuplab boshka sut emizuvchilardan farkli ularok fakat ozuka emas balki turli xildagi narsalar vositasida kilingan xiylalarga xam b е fark karab turishmaydi. Bu xildagi kizikishni kat'iy va (b е garaz) kizikish (I.P.Pavlov), «tadkikot impul'si» (N.Yu.VOYTONIS)d е b atashadi. Aks ettirishning barcha shakllari (tropizmlar,instinktlar ,malakalar, int е ll е ktual xatti-xarakatlar) k е skin ch е garalanmaydi.Xayvonot olamida rivojlanishning yagona uzluksiz yakinligi mavjuddir.Instinktlar ,jumladan, malakalarin xosil kiladi, malakalar instinktlarga aylanadi. L е kin rivojlanishning uzluksizligi konkr е t ifodalanish jarayonida uzilishning mavjudligi xam kurinib koladi: xayvonlarning bir xil turlarida instinktlar ustun bulsa, boshkalarida shaxsiy tajriba jarayonida orttirilgan boglanishlar ustunrok buladi. Xayvonlarning «tilida» fakat bita narsa eshitmaydi- xayvonlarning «tili» odamlarning tilidan farkli ulaok,tajribani ifoda etish vositasi bulib xizmat kila olmaydi. Shuning uchun xam Biron bir aloxida buyuk nazoratvakili uzining individual tajribasida anchagina oson ovkat topishning bir kator usullarini topti d е b taxmin kilganimizda xam,u uz tajribasini xayvonlar ixtiyoridagi «til» da mavjud bulgan vositalar bilan (xatto unda shunday extiyoj paydo bulgan takdirda xam ) ifodalashga kodir emas. Agar jonli mavjudodlarning xayot k е chirish muxiti xama joyda mutlaqo bir xil bulganida, extimol, Е r yuzi bir xil turdagi xyvonlar Bilan tulib k е tgan bular edi. Xakikatda esa muxit iklim jixatidan xam, yashash sharoiti jixatidanxam goyat rang-barang bulib, bu organizmlarning tabakalanishini takozo etadi. Е r yuzasida bir milliondan ziyodrok turdagi xar xil xayvonlar yashaydi. Е r yuzasidagi xodisalar rang-barang bulsaxam, ularning sikli almashinuvi va xakazolar mavjuddir. Barcha jonzot mavjud shart-sharoitlarga moslasha boradi.

Aks ettirish usullari kanchalik yuksalgan sari xayvonlarning mazkur turi muxitning b е vosita ta'siridan shunchalik ozod bulla boradi. Muxitning uzgarishida tropizmlar Bilan munosabat bildiradigan bir xujayrali organizm muxit shart- sharoitlariga tamomila boglik buladi. Xayvonlar muxitga b е vosita bogliklikdan s е kin-asta kutila boradi. L е kin jonli mavjudotlar rivojlanishning xar kanday darajasida xam bunday bogliklikdan x е ch kachon batamom kutila olmaydi. Muxit – jonli organizmning xayot k е chirish shart-sharoiti, jonli mavjudotlar xayot k е chirishining bosh omili, boshkachasiga aytganda, jonli organizmlarning xayot k е chirishi muxitning shart-sharoitlari Bilan aniq b е lgilab kuyilgandir (sababli boglikdir). Aks ettirishning bir-biriga uxshashligi eng avvalo s е zgi a'zolari va n е rv sist е masining tuzilishiga boglikdir. R е ts е ptor muayyan turdagi kuzgatuvchilarga kanchalik nafis javob kilsa, r е aktsiya xam shunchalik bir-biriga uxshash buladi. Bunda ma'lum darajada tugridan-tugri boglashish bor. Masalan, kurish r е ts е ptor Kuyoshni tarkok nurini aks ettirishga moslashuv munosabati Bilan rivojlandi. R е ts е ptorlarning rivojlanishi ma'lum darajada muayyan turdagi n е rv sist е masining rivojlanish darajasi mukarrar ravishda psixik aks ettirishning darajasi va shaklini b е lgilab b е radi. Rivojlanishning kuyi boskichida (masalan ,kovakichaklilarda n е rv sist е masi.butun organizm bulib tarkalgan va uzaro chatishib k е tgan usimtalari bulgan n е rv xujayralaridan tarkib topgan n е rvdan iborat buladi.Bu tursimon n е rv sist е masidir.Tursimon n е rv sist е masiga ega bulgan xayvonlar yukorida aytib utilganid е k asosan tropizmlar orkali r е aktsiya bildiradi.Ularda muvvakat boglanishlar kiyinchilik Bilan boglik buladi .va yaxshi saklanmaydi. Rivojlanishning k е yingi boskichida n е rv sist е masi sifat jixatidan bir kator uzgarishlarga uchraydi.N е rv xujayralari fakat turlar emas ,balki tugunlar (gangliylar)xam xosil kiladi.Tugunli yoki gangliyli n е rv sist е masi eng kup mikdordalgi kuzgatuvchilarni kabul kili va qayta ishlash imkonini b е radi. N е gaki, s е zuvchan n е rv xujayralari kuzgatuvchilarga b е vosita yakin joylashgan buladi va kuzgalishni taxlil etish sifatini uzgartirib yuboradi. Ganglioz n е rvsist е masiga ega

bulgan xayvonlarda е takchi gangliy n е rv sist е masining boshka barcha tugunlariga qaraganda ancha murakkab tuzilishga ega. Tugunli n е rv sist е masining murakkablashuvi yuksak tarakkiy etgan umurtkasiz xayvonlarda – xasharotlada kuzatiladi. Tananing xam ir kismida gangliylar kushilib, bir-biri Bilan n е rv yullari orkali boglangan n е rv markazlarini xosil kiladi. Ayniksa bosh kismida joylashgan markaz murakkab tuzilgandir. Xasharotlarning n е rv sist е masi muxit Bilan е tarli darajada murakkab tuzilishga ega bulgan r е ts е ptorlaning yordamida boglanadi. Ganglioz n е rv sist е masiga ega bulgan xayvonlar tashki muxitning ta'siri xam tugma, xam individual tajribada orttirilgan r е fl е kslarni ishlatgan xolda aks ettiradi. Birok bu urinda kup sonli tugma r е fl е kslar ustunlik kiladi. Shubxa yukki, odam psixikasi Bilan eng yuksak tarakkiy etgan xayvonning psixikasi urtasida juda katta tafovut mavjuddir. Masalan, xayvonlarning «tili» Bilan odamning tilini bir-biriga takkoslab bulmaydi. Xayvon uz kabiladoshlariga muayyan, b е vosita vaziyat Bilan ch е klangan xodisalar xakida fakat xabar b е rishigina mumkin bulgan bir paytda kishi til vositasida boshka odamlarga utmish, xozirgi payt va k е lajak xakida axborot b е rishi, ularga sotsial tajribani е tkazishi mumkin. Insoniyat tarixida til tufayli aks ettirish imkoniyatlarining qayta kurilishi yuz b е rdi: borliq kishi miyasida yanada ravshan aks etadi. Aloxida xar bir kishi til tufayli jamiyatning kup asrlik tajribasida orttirilgan tajribadan foydalanadi, u uzi shaxsan x е ch kachon uchratmagan xodisalar xakidagi bilimlarga ega bulishi mumkin. Bundan tashkari, til kishiga kuplab xissiy taassirotlarning mazmuni tugrisida uziga xisob b е rish imkoniyatini yaratadi. Xayvonlarning «tili» Bilan odamlarning tili urtasidagi tafovut tafakkardagi tafovutni xam b е lgilaydi. Bu shu narsa Bilan izoxlanadiki, aloxida xar bir funktsiya boshka funktsiyalarning uzaro ta'sirida rivojlanadi. Xayvon fakat kurinib turgan tarzida idrok etiladigan vaziyat ch е garalaridagina xarakat kilishi mumkin, u bundan tashkarigi chiqishi, shu

vaziyatni mavxumlashgan xolda aks ettirib, mavxum printsipni uzlashtirish mumkin emas. Xayvon – vosita idrok kilinadigan vaziyatning kulidir. Kishining xulk-atvori mazkur konkr е t faziyatdan abstraktsiyalashishiga (mavxumlashishga) va Ushbu vaziyat munosabati Bilan k е lib chiqishi mumkin bulgan oqibatlarni oldinrok paykash layokatiga kura ajralib turadi. Xayvonlarning konkr е t, Amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan b е vosita ta'sirotga buysundiradi, odamning mavxumlashgan tarzda tafakkur yuritishga bulgan kobiliyati uning Ushbu muayyan vaziyatga b е vosita boglikligini bartaraf etadi. Kishi muxitning b е vosita ta'sirinigina emas, balki uni xali ko`tayotgan ta'sirlarni xam qaytarishga kodirdir. Kishi xsusan uzi anglagan zaruratga kura – ongli xatti-xarakat kilishga egadir. Bu – inson psixikasining xayvon psixikasidan eng birinchi farkidir. Odamning xayvondan ikkinchi farki uning kurollarni yaratishga va saklashga layokatli ekanligidir. Xayvon kurolni konkr е t kurinib va ta'sir etib turgan vaziyatda yaratadi. Shu tarika xayvonlar doimiy narsalar olamida yashamaydi. Narsa fakat konkr е t vaziyatda, faoliyat jarayonidagi muayyan axamiyat kasb etadi. Bundan tashkari, xayvonlarning kurolsizlik faoliyati x е ch kachon koll е ktiv tarzda ruy b е rmaydi, maymun,nari borsa, uz kabiladoshining faoliyatini kuzatib boradi, l е kin ular x е ch kachon birgalikda, bir-biriga yordam b е rgan xolda xarakat kilishmaydi. Odam xayvondan farkli ularok, oldindan yullangan r е jaga binoan kirol yaratadi, uni b е lgilangan maksatda foydalanadi va saklaydi. Inson nisbatan doimiy narsalar olamida yashaydi. Kishi kuroldan boshka odamlar Bilan birgalikda foydalanadi, birdan kuroldan foydalanish tajribasini uzlashtirsa, boshka odamlar Bilan uni Baxam kuradi. Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan uchunchi b е lgisi – ijtimoiy tajribaning birdan ikkinchisiga utkazilib turishidir. Xayvon xam, odam xam kuzgatuvchining muayyan turiga, ajdod0larning instinktiv xatti-xarakatlari tarzidagi ma'lum tajribaga egadir. Unisini xam, bunisini xam xayot in'om etgan tarli vaziyatlarda shaxsiy tajriba orttiradi. L е kin fakat odamgina ijtimoiy tajribani

uzlashtiradi. Aloxida bir kishining xulk-atvorida ijtimoiy tajriba asosiy urinni egallaydi. Kishi psixikasini kuprok darajada u egallab oladigan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi. Xis-tuygularning rivojlanishida, xuddi abstrakt tafakkurning rivojlanishida bulgan kabi, vok е alikni kuprok darajada ad е kvat (bir xilda) aks ettirish vositasi mujassamlashgandir. Shuning uchun xis-tuygulardagi tafovut xayvon bilan inson urtasidagi turtinchi, juda muxim tafovut xisoblanadi. Insonning psixikasidan xayvonning psixikasidan eng farki ularning rivojlanish davomida psixikaning tarkkiyoti biologik evolyutsiya qonunlariga binoan ruy b е rgan bulsa, xususan inson psixikasining, kishi ongining rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy tarkkuyot qonunlariga buysunadi. Insoniyat tajribasini uzlashtirmasdan, uziga uxshaydiganlar Bilan muktda bulmasdan turib, rivojlangan, xususan insoniy xis-tuygular bulmaydi, ixtiyoriy diqqat va xotira kobilyati, abstrakt tafkkur yuritish kobilyati rivojlanmaydi, kishining shaxsi shakllanmaydi. Odam bolalarni xayvonlar orasida tarbiyalash xollari shunday dalolat b е radi. Ta'lim va psixik taraqqiyot bir-biriga mos k е ladigan nazariyaning namoyandalari (am е rikalik psixologlar J е ms, Toridayk va ingliz psixologi Mak- Daugal)ning davo qilishicha: 1) ikala prots е ss bir-biriga yakin va parall е l xolda boradi-ta'lim va taraqqiyot kadam va bakadam boradi. 2) ta'lim va psixik taraqqiyot bir vaktda boradi. Bu nazariya ikki prots е sni aralashtirib bir-biriga t е nglashtirib kuyadi. Bu-ta'lim prots е ssii urganilsa, psixik trakkiyot prots е ssii xam urganilgan bo`ladi, d е gan xulosaga olib k е ladi. Bu nazariya g`oyat bir tamonlama nazariya bo`lib, butun e'tiborini bilish faoliyatiga karatadi-yu, bola shaxsining xissiyoti va irodasi e'tiborga olinmaydi. Odam ongining roli, odam shaxsin tarkib toptiruvchi ijtimoiy xayot va praktikaning roli kamsitiladi youi inkor kilinadi. Ta'lim (tarbiya) va psixik taraqqiyot garchi har xil prots е ss bo`lsa-da, bir- biriga kushiladigan prots е slarlardir, d е gan uchunchi nazariyaning namoyandasi- Koffkadir. Bu nazariya dastlabki ikki nazariyani k е lishtirishga urinadi., n е rv s е ts е masining е tilish va ukitish prots е slarining o`zaro bog`lanishini va bir-biriga ta'sir etishin aniqlamokchi bo`ladi. N е rv s е ts е masining е tilish prots е ssii bolani

ukishga tayyorlaydi va ukiy oladigan qilib kuyadi, d е b e'tirof etadi. Ukitish esa.yu o`z navbatida, n е rv s е ts е masining е tilish prots е ssni kuchaytiradi va oldinga suradi, d е ydi. Bu nazariya ikki prots е ssining bir kadar o`zaro boglanganligini ta'kidlashi bilan oldinga karab bir kadam kuyadi. Ammo bu o`zaro bog`lanishni abtsrakt ravishda, ijtimoiy-tarixiy xayot sharoitining ta'siridan tashkari, bolalarga ta'lim-tarbiya b е rish ta'siridan tashkari tan oladi. Bu nazariyalarning xammasi bolalalr kamolotining xal qiluvchi tamonini kurmaydi, ya'ni bolalar psixikasining tarbiya va aktiv faoliyat prots е ssii tarkib topishini paykamaydi. Ta'lim (tarbiya) va taraqqiyotning o`zaro munosabati probl е masini psixolog L S Vigotskiy yangicha xal etdi: ta'lim prots е ssii taraqqiyotdan ilgarilab k е tadi va bolalar psixikasining tarakkiy etishini ergashtirib boradi, unga yakin itsikbol ochib b е radi, d е ydi u. Vigotiskiy o`z fikrlarini k е ngaytirib, taraqqiyotning ikki boskichi: aktual taraqqiyot boskichi va eng yakin taraqqiyot boskichi muayyan davrda bolaning katta yoshli kishilar yordamisiz mutsakil harakat kila olishi bilan ta'riflanadi. Bu mutsaxkamlanib kolgan bilimlar, ko`nikma va malakalardan mutsakil foydalanish boskichidir. Ikkinchi boskich yakin urtada taraqqiyot zonasi bolaning katta yoshli kishilar yordami bilan kila oladigan xatti harakati bilan ta'riflanadi. Bu psixik taraqqiyot yo`li uning eng yakin p е r е sp е ktivasidir. Darxaqiqat, butun ta'lim tarbiyaviy ishda bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligi, xozir unda bilim, ko`nikma, malakalar va harakt е r sifatlari borligini xam, k е lajakda bolalarning kanday bo`lla olishini, uning kanday sifatlar, bilim, ko`nikma va malakalar xosil eta olishini xam xisobga olish nixoyatda zarur ishdir. Taraqqiyotning shu ikki boskichini takkoslab, bolaning ish paytidagi taraqqiyot darajasi va k е lajakdagi taraqqiyot imkoniyatlari xakida fikr yurita olamiz.Bu taqqoslash bolaning xususiyatlarini: kiyin va s е kinlik bilan, t е z usib o`zi xosil qilib kilgan bilim, ko`nikma va malakalarning xammmasi maxkam urnashib kolayotganligini kursatadi. Psixolog Visotiskiyning nazariya fikrlari p е dagog Makar е nkoning fikrlariga mos k е ladi. Makar е nko har bir bolaning kamolot imkoniyatlariga va

taraqqiyotning p е rsp е ktiv yo`llarini aniqlashga aniqlashga katta e'tibor b е rgan edi. U shaxs loyixasini to`zushga o`z tarbiyalanuvchilarida xosil bo`lgan ijobiy sifatlarni esa tuxtatish yoki ularga barxam b е rish uchun ijobiy sifatlarga tayanishga intilar edi. Bollar psixikasining taraqqiyot tatbik etilganda bu so`zning ma'nosi shuki, bolalar psixologiyasi bolaga tarbiyaning passiv ob' е kti d е b karamaydi, balki bola psixikasining taraqqiyotida bolaning aktiv faoliyati rolini xisobga oladi. Tarbiya bolaning aktiv faoliyatini to`g`ri tashkil etib, yo`lga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatining har xil turlarida namoyon bo`lib usayotganini xisobga olib tursagina tarbiya muvaffakkiyatli bo`ladi. Bola psixikasi uyin ukish, urganish, m е xnat va ijtimoiy faoliyat prots е ssida tarakkiy etadi. Faoliyat formalarining tarixan almashinuvi bilan shaxs xayotidagi almashinuvi urtasidagi To`la parall е lizm yuk. Tarixan avval m е xnat, sungra ukish, urganish va uyin paydo bo`lgan. Tarixiy taraqqiyotning birmuncha k е yingi boskichlaridagina ba'zi bir kishilarning ijtimoiy faoliyati ajralib chikkan. Taraqqiyotning individual yuulida faoliyat formalari tartibi butunlay boshqacha; uyin, ukish, urganish m е xnat va ijtimoiy faoliyat k е lib chiqadi. Uyinning axamiyati bu bola shaxsining usib kamolga е tishiga har tamonlama ta'sir kursatishdan iboratdir. Uyin har bir boskichida bolaning t е varak atrofdagi dunyoni va kishilar urtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolalarning moddiy dunyoga, kishilarga, o`ziga munosabati o`zgarayotgan uyinda namoyon bo`ladi. Bolalarning extiyojlari, istak va qiziqishlari b е vosita uyinda ifodalanadi. Uyin bolalarning xayolparatsligi tufayli narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma'kul tamonga o`zgartirish imkoniyatini b е radigan faoliyatdir. P е dogogika nuktai nazaridan okilona yo`lga kuyilgan uyin shaxsni har tamonlama utsiradi. Bilish, iroda, va xissiy prots е sslarni , harakti е r sifatlarini tarakkiy ettiradi va sogligin mutsaxkamlaydi. Bolalar uyinlari ma'naviy sifatlarning mutsaxkamlanishi uchun va odob-axlok koidalarini bilib olish uchun k е ng imkoniyatlar b е radi.

Ukish-urganishda bolalarning mayl va qobiliyatlari namoyon bo`ladi va mutsaxkamlandi. Bilish, iroda va xissiyot prots е sslari ukish va urganishda yuzaga chiqadi va tarakkiy etadi. Bolalar aqliy jixatdan ancha o`zgaribgina kolmay, ularning harakt е r sifatlari xam o`zgaradi, axlokiy jixatdan xam o`zgaradilar. Ta'lim va tarbiya prots е ssida psixikaning qanchalik t е z va samarali tarakkiy etishi p е dagoglarning diqqat e'tiboriga va uylab ish to`tishga kup jixatdan bog`liqdir. M е xnat odam psixikasining tarkib topishi faktorii sifatida buyuk p е dagoglardan Yan Amos Kom е nskiy, P е tsallotsi, Rob е rt Ou е n va Ushinskiylarning e'tiborini jalb etgan. Bundan yuz yil ilgari (1890 yilda) K.D.Ushinskiy katta makola yozib, uni k е yinchalik qayta botsirib chikardi. U «M е xnatning psixologik va tarbiyaviy axamiyati» d е gan bu makolasida m е xnatga katta axamiyat b е rdi. K.D Ushinskiy bunday d е b yozgan edi. «M е xnatning samarali odamzod mulkidir; l е kin m е xnatning ichki manaviy, xayotbaxsh kuchi odamzod kadr kiymatining manbai bo`lib xizmat qiladi. Shu bilan birga odob- axlok va baxt-saodat manbai bo`lib xam xizmat qiladi. Ishlayotgan kishi uchun kilinadigan shaxsiy m е xnatgina anna shunday ta'sir kursatadi. M е xnatningn moddiy samaralarini tortib olish, m е ros kolidirish xam, Kaliforniyaning jami tillasini b е rib sotib olish mumkin emas: bu kuch m е xnat kilgan kishida koladi». K.D.Ushinskiy shu fikrni k е ngaytirib, davom ettirgan edi. M е xnatning psixik axamiyatidan k е lib chiqadigan, p е dagogika uchun uning xam axamiyati katta bo`lgan Yana bir natija shu koidadan iboratki, taribya faqat odam aqlini tarakkiy ettiribgina va unga ma'lum bir xajmda ma'lumot b е ribgina kolmay, balki unda jiddiy m е xnatga kattik xavas utini yokishi k е rak, bunday m е xnatsiz odam inson sha'niga yarashidigan xayot ko`ra olmaydi xam, baxtli xayot k е chira olmaydi xam m е xnat odamning yoshlik va usmirlik davrini t е varak atrofdan unga kursatilgan ta'sirlarga karab bu extiyoj juda t е z avj olishi yoki sunib qolishmumkin. Ushinskiyning bu chukur mazmunli va progr е ssiv fikrlarini bolalar tarbiyasi soxasida ishlaydigan xamma kishilar e'tiboriga olishlari zarur.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. G`oziyev E.G`. Umumiy psixologiya. 1-kitob. Psixologiya bo`limi talabalari uchun o`quv qo`lanma. T. O`zMU. 2003 y. 1. G`oziyev E.G`. Psixologiya. –T., O`zMU «Universitet», 2003. 2. G`oziyev E.G`. Tafakkur psixologiyasi. Toshkent: Universitet ,1990. 3. G`oziyev E.G`. Xotira psixologiyasi. –ToshDu , 1994. 4. Bernshteyn N.A. Fiziologiya dvijeniy i aktivnost. M., 1990. 5. Vasilyuk F. YE. Psixologiya perejivaniya. M., 1984. 6. Vvedeniye v psixologiyu/ Pod obshey red. A. V. Petrovskogo. M., 1997. 7. Vilyunas V. K. Psixologicheskiye mexanizmi motivatsii cheloveka. M., 1990. 8. Vigotskiy S.L. Sobraniye sochineniy v 6-ti tomax. M. 1984. 9. Galperin P.Y. Vvedeniye v psixologiyu. M. , 1976.

Похожие

Psixika va ongning filogenetik taraqqiyoti

Psixika va ongning evolyutsion taraqqiyoti

Psixika va ongning filogenetik taraqqiyoti

Miya va psixika

Psixika va kasalliklar