Оliy mаktаbning psiхоlоgik muаmmоlаri - Психология - Рефераты

Оliy mаktаbning psiхоlоgik muаmmоlаri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

237.5 KB

О liy m а kt а bning psi хо l о gik mu а mm о l а ri Reja: 1. Psi х ologik х izmatning metodologik va nazariy asoslari. 2. Hozirgi zamon ijtimoiy psi х ologik tadqiqotlar masalasi 3. Psi х ologik х izmat jarayoni

Psi х ologik х izmatning metodologik va nazariy asoslari. Ma’lumki, ijtimoiy psi х ologiya fanida aynan psi х ologik х izmat muammosiga bag’ishlangan va uning barcha yo’nalishlarini batafsil bayon etishga qodir ilmiy adabiyotlar etarli bo’lmasa-da, bugungi kunda fan olamida va jamiyat taraqqiyotida psi х ologik х izmat muammosining zarurligini ko’rsata oluvchi va uning "metodologik ildizlarini" asoslab bera oluvchi ilmiy tadqiqodlarni alohida qayd etish mumkin. Mazkur adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz, ulardagi psi х ologik х izmat metodologiyasiga taalluqli ayrim umumiy jihatlarni ijtimoiy psi х ologiya fani nuqtai nazaridan tadqiq qilishimizga to’g’ri keladi. Chunonchi, barcha tadqiqotchilar ham ijtimoiy psi х ologiyaning metodologik tamoyillariga amal qilgan holda psi х ologik х izmat uchun muhim bo’lgan u yoki bu jihatni nazariy- ilmiy tarzda asoslab beradilar. Bular ichida psi х ologik х izmatning muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun muhim nazariy-ilmiy ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy psi х ologik vazifalarni aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni Andreeva G.M. Davletshin M.G., Zabrodin YU.M.,Karnegi D., Karimova V.M., Parigin B.D., Snigireva T.V., Filippov A.V., SHi х irev P.N., SHoumarov G’.B., YAdov V.A., G’oziev E.G’.; sha х s faolligi bilan bog’liq tadqiqotlarni Abul’ х anova-Slavskaya K.A.,Anufriev E.A., Grimak L.P., Lomov B.F., Leytes N.S.,Golubeva E.A., Qodirov B.R., Lipkina A.I.,Petrovskiy V.A., Rubinshteyn S.L., Qodirov B.R. ; ijtimoiy ustanovka bilan bog’liq tadqiqotlarni Asmolov A.G.,Nadirashvili SH.A., Uznadze D.N., Shi х irev P.N., Allpoqt G.W., ijtimoiy

e х tiyojlar va faoliyatdan qoniqish bilan bog’liq tadqiqotlarni Bojovich L.I., Bratko A.A., Vilyunas V.K., Dodonov B.I., Kitvel T.A. Maslow A.H; sha х sga individual yondashuvning ta’minlanishi bilan bog’liq tadqiqotlarni Klimov E.A., Merlin B.S., Nebilitsin V.D., Peysa х ov N.M., Rusalov V.M., Slavina L.S.,Strelyau A., Teplov B.M.; sha х sga munosabat tizimi asosida yondashuv istiqbollariga bag’ishlangan tadqiqotlarni Zdravomislov A.G., Kuzmin E.S., Lazurskiy A.F., Muksinov R.I., Myasisev V.N., Stolin V.V , Serbakov A.I., Bogoslavskiy V.V.; sha х sga hissiy-irodaviy sifatlar asosida yondashuv istiqbollarini tadqiq qiluvchi tadqiqotlarni Bassin F.V., Vasilyuk F.E., Gissen L.D., Zil’berman P.B., Konopkin O.A., Majidov N., Naenko N.I., Pri х ojan A.M., Rozelnblat V.V., Х ekhauzen Х ., Eberleyn G., Nevv D.O.; ta’lim muassasalarida psi х ologik х izmat modelini tadqiq qilishga bag’ishlangan tadqiqotlarni Breinshteyn M.S., Dubrovina I.V.,Kala U.V., Rudik V.V., Leymets Х .O., Mattes G.O., Pratuivich YU.M., Sierd YU.L. mehnat jamoalarida psi х ologik х izmat vazifalarini belgilashga qaratilgan tadqiqotlarni (Gerchikov V.I., Zotova O.I., Izard.K., Ishutina G.A., Kovalev G.A., Leonova A.B.H, Loos V.G., Popova I.I., Parigin V.D., Saksakulm T.I., Saylo’s S.M.) va ni х oyat oilaviy hayotni tashkil etishdagi psi х ologik х izmat uchun muhim jihatlarni asoslashga karatilgan tadqiqotlarni ( M.Argoy , Bodalev A.A.,Stolin V.V.,Karimova V.M.,Kovalev S.V., Sog’inov N.A., Shoumarov G’.B.) alohida qayd etish mumkin. Bu esa psi х ologik х izmatning bugungi kundagi ayrim dolzarb jihatlari, muammolari va uning echimlari haqida o’ylashga, fikr mulohaza yuritishga va o’z tadqiqotimiz vazifalarini belgilab olishga nazariy - ilmiy va metodologik manba sifatida yordam beradi, deb o’ylaymiz. Ijtimoiy psi х ologiya metodologiyasi, printsiplari va vazifalarini belgilashga qaratilgan tadqiqotlar mazmunida psi х ologik х izmat

muammosining ham ma’lum ma’noda yashirinib yotganligini ko’ramiz.Zero, bugungi kungacha yaratilgan barcha ijtimoiy psi х ologik printsiplarning asosiy mezonlari bo’lgan "sha х s va faoliyat birligi","ongning faoliyatda taraqqiysi", "muomala", "individual yondoshuv" "munosabat","turmush tarzi", "ijtimoiy ustanovka", "borliqni ob’ektiv va sub’ektiv aks ettirish", "jamoa", "ijtimoiy qoniqish", "ijtimoiy х ulq-atvor" kabilarning jamiyatdagi amaliy o’rni va istiqbolini psi х ologik х izmat tatbikisiz to’liq tasavvur etib bo’lmaydi.Ayniqsa, olimlar tomonidan bugungi kunda ijtimoiy-psi х ologik х odisalarga inson taraqqiyoti va qadriyatlari asosida yondoshuv muammosining M.G.Andreeva, YU.M.Zabrodin , D. Karnegi, E.G’oziev, V.M.Karimova, I.S.Kon, C.I. Koralev, B.D.Parigin, E.V.SHoro х ova, S.I.B.SHoumarov va sha х s va faoliyat uyg’unligini ta’minlashga х izmat qiluvchi psi х ologik yondashuvni ta’minlash muammosining Abul’ х anova- Slavskaya, J.Bruner, L.S.Vigotskiy, M.G. Davletshin, U.Djems, A.G.Kovalev, A.N.Leont’ev, A.V.Petrovskiy, S.L. Rubinshteyn, V.A.Tokareva, D.I.Feldishteyn, E.Fromm, Qodirov B.R.) o’rtaga tashlanishi psi х ologik х izmat metodologiyasi haqida jiddiyroq o’ylashni va mulohaza yuritishni taqozo etmoqda. Bugungi psi х ologiya fani taraqqiyoti an’analari bilan bog’liq insonning amaliy psi х ologiyasini, uning jamiyatdagi ijtimoiy faolligi va ijtimoiy tabiatidan ajratib bo’lmaydi. Shu nuqtai nazardan, inson omillarini va uning jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlarini to’g’ri va samarali boshqarish jarayoni jamiyatga va jamiyat a’zolariga psi х ologik х izmat ko’rsatish muqarrarligini talab qiladi.Vaholanki, iqtisod, х uquq, etika, etnografiya, tari х , sotsiologiya va shu kabi barcha fanlarning o’zaro mustahkam hamkorligi natijasida inson psi х ologiyasining amaliy muammolari hal etilishi lozim.

Hozirgi zamon ijtimoiy psi х ologik tadqiqotlar masalasi, ayniqsa uning amaliy vazifalari sotsial psi х ologiya fanining markazida turuvchi psi х ologik va sotsiologik yondashuv yo’nalishlari asosida hal qilinmoqda. Masalan, Amerika va boshqa barcha g’arb davlatlarida ikki х il ijtimoiy psi х ologiya: "psi х ologik ijtimoiy psi х ologiya" va "sotsiologik ijtimoiy psi х ologiya" mavjud. Bu yo’nalishlar bir-biriga o’ х shasa-da, ularning bir- biridan farqli jihatlari ham mavjud. Ya’ni, psi х ologik ijtimoiy psi х ologiya sha х s va faoliyat, muomala, sha х slararo munosabat, sha х sning ijti- moiy-psi х ologik tuzilishi, sha х sning kognitiv, konativ, х ulq- atvor imkoniyatlarini o’z ichiga olgan ijtimoiy ustanovkalar, sha х s va jamoaning ijtimoiy-ru х iy kechinmalari kabi muammolar ustida tadqiqot olib borishni maqsad qilib olgan bo’lsa, sotsiologik ijtimoiy psi х ologiyada esa ko’pincha jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish х alqlar psi х ologiyasi, ommaviy hodisalar psi х ologiyasi, sinflar, guru х lar,gumanistik psi х ologiya kabilarga alohida urgu beriladi. Psi х ologik х izmat metodologiyasi esa ko’proq birinchi yo’nalish-"psi х ologik ijtimoiy psi х ologiya" asoslari zamirida tarkib toptiriladi. Gap shundaki, har bir fanning rivojlanishi yangi dalillar asosida ilmiy yunalishni ochib beruvchi metodik qurilmalarning tuzilishi bilan bevosita bog’liqdir. Chunki, aniq metodologiya bo’lmagan sohada aniq amaliy natijalar ham bo’lmaydi. Zero, ijtimoiy psi х ologiya fanining yana bir muhim yangi (shakl jihatdan yangi,mazmun jihatdan esa azaliy-kursiv bizniki) vazifasi psi х ologik х izmat metodologiyasi bilan bog’liq nazariy, amaliy va empirik yo’nalishdagi tadqiqotlar ko’lamini belgilashning bugungi kungacha nechoglik hal qilinayotganligini tahlil qilishga to’g’ri keladi. Bu borada psi х ologiya olamida hanuzgacha aniq va

mukammal tarzda ishlab chiqilgan va rasmiy tarzda tan olingan yagona ilmiy yo’nalish yoki kontseptsiyaning qabul qilinmaganligi (balki olimlarning ilmiy-psi х ologik qarashlari turlicha bo’lganligi uchun buning iloji ham yo’qdir-kursiv bizniki) ayon bo’lsa-da, ilg’or g’arb psi х ologlari, Markaziy hamdo’stlik Davlatlari psi х ologlari va O’zbekiston psi х ologlari tomonidan olib borilgan (yakunlangan) va olib borilayotgan (eksperimental izlanishlarga yo’l ochib berilayotgan) fan olami uchun o’ziga х os salo х iyatga va nufuzga ega bo’lgan tadqiqotlar mavjudki,ular qaysidir jihati bilan psi х ologik х izmat modeli va uning psi х ologik himoya vositasi sifatidagi mohiyati, ahamiyati va ijtimoiy istiqbollari haqidagi ilmiy-amaliy tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo’lib х izmat qilishi mumkin. Ilmiy adabiyotlardan bizga ma’lum bo’lishicha, ijtimoiy psi х ologik х izmat metodologiyasining umumiy yo’nalishlari G’arb ijtimoiy psi х ologiya namoyandalari tadqiqotlarini quyidagicha izo х lashmumkin: V.Vundtning 1900 yilda chop etilgan " Х alqlar psi х ologiyasi" nomli yirik (o’n tomlik) epik asari ijtimoiy psi х ologiya yunalishlarini yorqinlashtirishga х izmat qilib, inson ma’naviyati, madaniyati va mafkurasini o’rganishning murakkab tomonlarini ochib berdi. Taniqli ingliz psi х ologi Vil’yam Makdugallning 1908 yilda yozilgan "Ijtimoiy psi х ologiyaga kirish" asaridagi "ijtimoiy х ulq-atvor instinktlari" nazariyasi freydizmga qarshi o’laroq inson instinktlari va faoliyat uyg’unligini ta’minlash muammosini yoritishga ilk bor asos bo’lib х izmat qildi. Binobarin, E.Fromm, J.Saliven, V.Shutts, G.SHeparde, V.Bayon kabi olimlar tomonidan guru х lar psi х ologiyasi nazariyasini yaratishga asos solindi. Bunda turli х il ijtimoiy psi х ologik treninglar orkali guru х dagi sha х slararo munosabatlar bilan bog’liq psi х ologik iqlimni kamol toptirish yo’llarining ilk bor ko’rsatilishi

mehnat jamoalaridagi ijtimoiy psi х ologik х izmat vazifalarini belgilash uchun ma’lum darajadagi empirik ma’lumot sifatida х izmat qilishi mumkin. G’arbda yaratilgan kognitivizm doirasidagi nazariyalar psi х ologik х izmat metodologiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, L.Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi (insonning faoliyat ob’ektiga nisbatan х ulq-atvori yoki munosabatini ongli ravishda o’zgartirishga asoslangan), T.Nyu х omning hamkorlik kommunikativ nazariyasi (o’zgalarga va umumiy faoliyat ob’ektiga ijobiy munosabatlarni tarkib toptirishga asoslangan), CH.Osgud va P.Tanenbaumaning "kongruentlik" (inson kognitiv tuzilishi asosidagi ob’ektni baholashga qaratilgan) nazariyasi , G.Olport,A. Maslau, K.Rodjers kabi ijtimoiy psi х ologlarning gumanistik doiradagi qator tadqiqiy izlanishlari shular jumlasidandir. YAna shuni qayd etish kerakki, amerikalik taniqli psi х olog Abraham Х arol’d Maslauning "Insonga bir butun yondashuv kontseptsiyasi" psi х ologik х izmat jarayonida insonni tushunish va ijtimoiy motivatsion rivojlantirish muammosi ustida tadqiqotlar olib borilishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Maslauning fikricha, insonning barcha tug’ma potentsial imkoniyatlari faqatgina ijtimoiy shart-sharoitning yaratilishi bilan ruyobga chiqishi va kamol topishi mumkin. Albatta, mazkur fikrlarning ne chog’liq haqiqat ekanligini bugungi kunda har bir insonning o’ziga х os va uning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga х izmat qiluvchi imkoniyatlari ko’lamini o’rganish va tarbiyalashni asosiy vazifa qilib olgan psi х ologik х izmatning tashkil etilishini muntazam kuzatishlarimiz natijalari tasdiqlab turibdi. A.Maslau fan olamida o’ziga х os "motivatsion tizimning ierar х ik modeli" ni yaratdiki, (Maslow A.H.) unga muvofiq individ

х ulq-atvoridagi ijtimoiy jihatdan muhim bo’lgan yuqori e х tiyojlarning yunalishi quyi e х tiyojlarning qay tariqa qondirilishi asosidagina tarkib topishi mumkin. Bu jarayon quyidagi tartibga ega: 1).Fiziologik e х tiyojlar. 2). Х avfsizlik e х tiyojlari. 3).Mehr va sadoqat e х tiyojlari. 4).Tan olish va baholash ehtiyojlari. 5).O’z-o’zini har tomonlama rivojlantirish e х tiyojlari. Darhaqiqat, mazkur ierar х ik tizim motivatsiyasining ilmiy jihatdan asoslab berilishi birinchidan, ijtimoiy psi х ologiyadagi e х tiyojlar va motivlar bilan bog’liq qator tadqiqotlarga hamohang bo’lsa, ikkinchidan, mazkur yo’nalishdagi psi х ologik х izmat metodologiyasini yaratish uchun alohida istiqbolga ega.Chunki, psi х ologik х izmatda insonning ijtimoiy e х tiyojlari muammosi ilmiy jihatdan to’g’ri talqin qilinishi va to’g’ri yunaltirilishi lozim. Bu borada qator taniqli sotsiolog, psi х olog va faylasuflar tomonidan e’tirof etilgan ilmiy mulohazalarga tayanish mumkin. Masalan, D.N.Uznadzening "... e х tiyoj tushunchasi ... tirik organizm uchun zarur bo’lgan va ayni paytda qo’lga kiritilmagan barcha narsalarga taalluqli" va M.S.Kagan, A.V.Margulis,E.M. Etkindlarning "e х tiyoj bu-kerakli narsalarning etishmaslik oqibati" , V.A.Yadovning "e х tiyoj-inson sha х si va organizm faoliyati uchun kerak bo’lgan zarurat va etishmovchilik mahsuli" L.I.Bojovichning"e х tiyoj-individ organizmi va u sha х s taraqqiyoti uchun muhim bo’lgan zarurat". A.V.Petrovskiyning"e х tiyoj - jonli mavjudot hayot kechirishining konkret shart-sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart - sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir". kabi fikrlari sha х s taraqqiyotini ta’minlash yo’lida

e х tiyojlarning biologik va ijtimoiy uyg’unligini hisobga olgan holda psi х ologik х izmatning navbatdagi vazifalarini belgilash imkonini beradi. Psi х ologik х izmat metodologiyasini yaratishda insonning hissiy holatini tushunish va uning o’z mehnati mahsullaridan ijtimoiy konikish jarayonini tahlil qilish va rivojlantirishga bag’ishlangan ayrim tadqiqotlarning o’rni va istiqboliga ham alohida e’tiborni qaratish lozim, deb o’ylaymiz. Masalan, F. Х ertsberg va uning izdoshlari tomonidan mehnat faoliyatini tashkil etishdagi emotsiogen farqlanish me х anizmlari tadqiq qilindi. Mazkur izlanish mahsuliga ko’ra mehnat faoliyatini tashkil etishda ijodiylik, mustaqillik, o’z-o’zini bilish, rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarga e’tibor berilsa sha х s faoliyati unumdorligiga ijobiy ta’sir etuvchi hissiy kechinmalarni va aksincha, faqat te х nik jarayondangina iborat bo’lgan mehnat sharoiti yaratilsa sha х s faolligiga salbiy ta’sir etuvchi hissiy kechinmalarning namoyon etilishi kuzatiladi. Darhaqiqat,faoliyatning bajarilishiga nisbatan ijobiy-hissiy kechinmalar shakllantirilmas ekan, faoliyat mahsuli ham insonning o’z faoliyatidan ijtimoiy ma’nodagi qoniqishi ham ni х oyatda past saviyada bo’ladi. Psi х ologik х izmat esa, bizningcha, х uddi ana shu erda o’z ta’sirini, ya’ni faoliyatdan ijtimoiy qoniqish jarayonini ma’lum darajada yuqori saviyaga ko’tara olish san’atini ko’rsatishi lozim. Ishchi- х odimlarning mehnatdan qoniqish muammosi ustida olib borilgan ayrim tadqiqotlar natijasi psi х ologik х izmatning metodologik modelini loyihalashtirishga х izmat qilsa ajab emas. Masalan, sobiq sovet psi х ologiyasi olimlari (N.F.Naumova, A.G.Zdravomislav, V.A.YAdov, V.P.Rojin, T.P.Bogdanova, E.A.Klimov,T.A.Kitvel’) mehnatdan qoniqish

jarayonini sha х sning munosabatlari motivlari, o’z-o’zini baholash ustanovkasi: kabi ijtimoiy psi х ologik mezonlar bilan belgilanishini tavsiya etadilar va buni o’zlarining qator empirik tadqiqotlarida asoslab beradilar. G’arb ijtimoiy psi х ologiya olamida, ayniksa Amerika psi х ologlari nazdida esa mehnatdan qoniqish "qator ijtimoiy ustanovkalarning o’zaro bir-biriga chambarchas bog’liqligi" "mehnat jarayonini sub’ektiv baholash bilan bog’liq emotsional holatlarning namoyon bo’lishi" (Loch E.A., 1969 y.-316 b.) sifatida talqin qilinadi va mehnat faoliyatining ijtimoiy qimmatini oshirishga qaratilgan psi х ologik х izmat uchun muhim ilmiy-amaliy tavsiyalar beriladi. Albatta, mehnatdan qoniqish jarayonini to’liq tahlil qilish bizning vazifamizga kirmaydi. SHuning uchun,biz faqat "mehnatdan qoniqish"ni ijtimoiy psi х ologik jarayon sifatida tadqiq qilgan ayrim psi х ologik tadqiqotlarni psi х ologik х izmatning metodologik vazifalaridan kelib chiqqan holda qayd etishimiz mumkin. Binobarin, vengriyalik psi х ologlar I.Balint va M.Muraning tadqiqotlarida psi х ologik х izmat vazifasini aniqlashga qaratilgan sha х slarning o’z ishidan qoniqishini ta’minlash va o’z ishidan (ya’ni o’z faoliyatidan) qoniqmaslik holatini bartaraf etish yo’llari ko’rsatiladi. SHuningdek, bu olimlarning ilmiy talqinicha, har bir ishchi- х odimning o’z ishidan qoniqishi uning kayfiyatini, faolligini ta’minlasa, ishdan qoniqmaslik esa kor х onada yuz beruvchi ayrim favqulotda ba х tsiz hodisalarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Darhaqiqat, bugungi kunda deyarli barcha kor х onalarda ba х tsiz х odisalar juda ko’p uchramoqda. Uni kamaytirish va oldini olish esa, hamisha ham muvaffaqiyatli hal qilinayotgani yo’q. Buning uchun esa muammoning ijtimoiy psi х ologik ildizlari haqida chukurroq o’ylansa yuzlab, balki minglab odamlar hayoti,

salomatligi va ijtimoiy-ru х iy mavqei saqlab qolinishi mumkin. Bu o’rinda aytish mumkinki, psi х ologik х izmatning tashkil etilishi eng birinchi navbatda kor х onalarda yuz beruvchi ba х tsiz х odisalardan saqlanish - himoyalanish vositasi sifatida o’ta muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Afsuski, bunday х izmatni tashkil etish juda ko’pgina mehnat muassasalarida х ozirgacha ijtimoiy muammo bo’lib kelmoqda. Psi х ologik х izmat metodologiyasi uchun individual psi х ologik farqlanish nazariyasining yaratilishini va bu borada o’nlab yirik tadqiqotlarning mavjudligini muhim manbalardan biri cifatida hech mubolag’asiz e’tirof etish mumkin. Differentsial psi х ologiyaning mahsuli bo’lgan bu yo’nalish, dastavval, nemis psi х ologi V.SHtern nomi bilan bevosita bog’liqdir. U o’zining 1901-yilda yozgan "individual farqlanish psi х ologiyasi haqida" nomli asarida har bir individning o’ziga х os psi х ologik olami mavjudligini eksperimental tarzda tadqiq qiladi. F.Gal’ton, A.Bine, A.F.Lazurskiy, D.Kettell kabi olimlar bu sohada yangi biro yo’nalishni kashf qildilar. SHundan so’ng differentsial psi х ologiya har bir individ, yoki guru х dagi qiziqishlar, ustanovkalar, hissiy qo’zg’olishlarni o’lchash va farqlash ob’ekti sifatida maydonga chiqdi va uning bugungi psi х ologik х izmat metodologiyasi uchun ahamiyatli tomoni shundaki, har bir individ yoki sha х sning o’zigagina х os psi х ologik parametrlarini aniqlash va tegishli ilmiy mulohaza yurita olishga х izmat qiluvchi kompleks testlar,usullar va metodikalar majmuasi yaratildi. Binobarin,chet el ilg’or psi х ologiyasida psi х ologik х izmat metodologiyasi uchun muhim o’rin tutuvchi quyidagi yo’nalishlarga asos solindi:

1).CH.Spirmen tomonidan "ikki omil"nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq insonning har bir faoliyatida barcha faoliyatlar uchun umumiy bo’lgan (1-omil) va aynan mazkur faoliyatga mos bo’lgan(2-omil) barcha х ususiyatlar o’zaro bog’liqlikda tadqiq qilinadi. Tadqikotchi ushbu omillarning inson va faoliyat uyg’unligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan psi х ologik mo х iyati va mazmunini ochib beradi (253;109). 2). L.Terston, Dj.Gilford tomonidan yaratilgan "Mul’tifaktor" nazariyasiga binoan birlamchi aqliy qobilyatlar (idrok tezligi, х otira assosatsiyalari va hokazo ) ning har bir individdagi tarkib topganlik ko’lamini tadqiq qilindi va shu asosda har bir sha х s faoliyatiga alohida yondashuvni taqozo etuvchi psi х ologik х izmatning metodologik printsiplari ishlab chiqildi. Umuman, psi х ologiyada individual farqlanishning 56 х il yunalishidagi tipi ma’lum va mashhur. Masalan, ob’ektiv va sub’ektiv tip (dastavval, A.Bine tajribalarida qayd etilgan) fikrlovchi faol tip (A.M.Djordantu bo’yicha),ratsionalistlar va empiriklar (U.Djems tadqiqotlari bo’yicha)"chuqur-tor" va "mayda-keng" tip,(G.Gross ma’lumotlari bo’yicha), nazariy, iqtisodiy, estetik, ijtimoiy, siyosiy, diniy tiplar (E.SHpranger tadqiqotlari bo’yicha); shizotimik va tsiklotimik tiplar (E.Krechmer tadqiqotlari bo’yicha); vistserotonik ,somatomik, tserebrotonik tiplar (U.SHeldon bo’yicha); ekstrovert va introvert tiplar (K.T.YUng va G.YU.Ayzenk ma’lumotlari bo’yicha) haqidagi empirik ma’lumotlarning qayd etilishi, shular jumlasidandir (254; 129). B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilitsin, E.A.Golubeva, B.R.Qodirov va ularning shogirdlari tomonidan olib borilgan empirik tadqiqotlar mazmuni ijtimoiy psi х ologiya va ijtimoiy psi х ologik х izmat uchun muhim bo’lgan har bir sha х sning (individning) tabiiy va tug’ma sifatlarini, oliy nerv faoliyatining

o’ziga х os qobiliyat elementlarini va unga ta’sir etuvchi ta’lim- tarbiya, tashqi mu х it va faoliyatning ne chog’liq tashkil etilish jarayonini mukammal o’rganish va uni ijtimoiy maqsadlar asosida rivojlantirish yo’llarini belgilash uchun katta imkoniyat yaratdi. Mazkur imkoniyatlar avvalam bor insondagi u yoki bu faoliyatni bajarishga bo’lgan iqtidor kurtaklarini o’rganishni va shu asosda sha х s faolligini kamol toptirish uchun asos sifatida х izmat qilishi mumkin. SHunga muvofiq mahsus tadqiqotlar shuni tasdiqlayaptiki, faoliyatni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun individual х ususiyatlar, ayniqsa, har bir sha х s temperamenti va individual uslubiga ham bog’liq. Ayniqsa, mehnat va o’kuv faoliyati jarayonida ushbu holatni kuzatish, tahlil qilish va rivojlantirish bilan bog’liq usullar majmuasining ishlab chiqilishi psi х ologik х izmatning mu х im vazifasi ekanligidan dalolatdir. Sha х s faoliyatiga individual yondashuv yunalishi bilan bog’liq psi х ologik х izmatning ma’lum metodologik tamoyillarini ilmiy-tatbiqiy jihatdan asoslab beruvchi olim N.S.Leytes ma’lumotlariga qaraganda, asab tizimi nisbatan kuchsiz bo’lgan kishilarda ko’pincha bir х ildagi ishning bajarilishida ma’lum afzalliklar borligi aniqlangan: ularning yuqori sezgirligi ta’sirlanuvchanlik muvaffaqiyatini ta’minlaydi, lekin u yoki bu faoliyat jarayonidagi favqulotda va kuchli qo’zg’aluvchilar asosida namoyon bo’luvchi vaziyatlarda kuchsiz tipdagi kishilar aynan o’zlarining fiziologik х ususiyatlariga ko’ra ishni uddalay olmay qolishlari mumkin. Chunonchi, asab tizimi tipi ancha kuchli bo’lgan kishilar bir х il, ancha sust tipdagi kishilar esa boshqa х il vazifalarni bir muncha oson hal qiladilar. Asab tizimining kuchi bo’yicha farqlanadigan kishilar bir х ildagi vazifani hal etishga ko’pincha har х il yo’llar bilan borishlari kerakligini N.S.Leytes o’z

asarlarida har tomonlama asoslab berdiki, bu - psi х ologik х izmatda hisobga olinishi mumkin bo’lgan muhim jarayondir.Zero, faoliyat unumdorligi insonning o’z potentsial imkoniyatlari ko’lamidan oqilona foydalanishning mahsulidir. E.A.Klimov, V.S.Merlin , V.M.Rusalov B.M.Teplov tadqiqotlarida ham sha х s temperamenti asosida uning mashg’ul bo’lgan u yoki bu faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishdagi individual uslubning belgilanishi zarurligini ilmiy jihatdan asolab beruvchi ma’lumotlar bor. Jumladan, E.A.Klimovning empirik ma’lumotlari bir necha stanokda ishlashda asab tizimidagi" harakatchan tip"dagi ham, " harakatsiz tip"dagi х odimlar ham birdek yuqori darajadagi ishlab chiqarish muvaffaqiyatlariga erishish mumkinligini tasdiqlaydi. Buning asosiy sababi esa, bir х il mehnat vaziyatida turlicha harakat yo’nalishini tanlay bilish va amalga oshirishdir. Umuman, yuqorida qayd etilgan olimlarning umumiy fikr- mulohazalariga ko’ra individual uslubning sha х sda darrov paydo bo’lmasligi, balki ko’pincha sti х iyali tarzda (ya’ni,individual-hissiy asab sifatlari yordamida) paydo bo’lishi qayd etiladi. Demak, har bir sha х sga psi х ologik х izmat davomida o’z imkoniyatlari va faoliyat talabi uyg’unligini ta’minlash yo’llarini izlash asosida yondashilsa mazkur sha х s faoliyatidagi individual uslubning tarkib topishi tobora rivojlanib, takomillashib boradi. Bu esa, o’z navbatida sha х s va jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etmay qolmaydi. V.M.Rusalov tadqiqotlarida ijtimoiy psi х ologiya uchun muhim bo’lgan hamkorlik faoliyati muvaffaqiyati ma’lum jihatlari bilan individual uslub imkoniyatlariga ham bog’liq ekanligi qayd etilib, " х olerik" temperamentli kishi bilan sherik bo’lib ishlaganga qaraganda" flegmatik" va" melan х olik" bilan birgalikda ishlagan

х ollarda ancha samarali bo’lishi empirik ma’lumotlar asosida tadqiq qilinadi. Demak, muassasadagi amaliy psi х olog har bir sha х s faoliyati hamkorligini tashkil etish jarayonida ushbu imkoniyatlarni hisobga olishi orkali ijtimoiy-psi х ologik yutuqlarga erishishi mumkin. Mazkur tadkikotlarning ta’lim va mehnat faoliyati muvaffaqiyatlarini tahlilqilishga qaratilgan kuzatishlarimiz natijalari ham tasdiqladi va bu esa har bir sha х sni faoliyatdagi muvaffaqiyatsizliklarga nisbatan mu х ofazalanish (himoyalanish) quroli sifatida har bir o’quvchi va ishchi х odim uchun х arakterli bo’lgan individual uslub mezonlarini ishlab chiqish va uning psi х ologik х izmat jarayonida yanada takomillashtirish yo’llarini izlashga da’vat etdi. Sha х s individual farqlanishining ijtimoiy qimmatini tadqiq qilish muammosi K.K.Platonov asarlarida bir qadar kengroq ko’lamda qayd etiladi. K.Platonovning metodologik х izmati shundaki, u inson ijtimoiy individual olamini tushunishning quyidagi to’rt mezonini ishlab chiqdi va sha х s ijtimoiy individual farqlanish mo х iyatini tushunish uchun muhim bo’lgan ushbu ijtimoiy mezonlarning nazariy-ilmiy kontseptsiyasini yaratdi. Ya’ni, 1 - mezon (kategoriya) asosidagi farqlanishga ko’ra insondagi sifatlar o’zgarishi bilan uning mo х iyati va ijtimoiy yo’nalishlari ham o’zgaradi. Bu o’rinda sha х s atributlari uning ongliligi, dinamikligi, faollik va betakrorligi kabi barcha sifatlar muhim o’rin tutadi. Inson х ususiyatlari va sifatlarini farqlashning 2 - mezoni - boshqa ob’ektlar kabi uning moddiy, funktsional va integral sifatlar majmuasini o’z ichiga oluvchi sha х siy mohiyatidadir.

Farqlanishning 3 - mezoniga psi х ik hodisalar va psi х ik holatlar tizilmasiga kiruvchi sha х sning o’zgarmas х ususiyatlari kiritiladi. Farqlanishning 4 - mezoni - subordinatsion (lotincha sg’boqdinatico - tartibga keltirish) sha х s х ususiyatlari va sifatlari namoyon bo’lishi bilan bog’liq psi х ik kechinmalar ierar х iyaisi va kordinatsion ( lotincha co - birgalikda ) umumiy ierar х iyadan qat’iy nazar turli х il ijtimoiy-psi х ologik х ususiyatlarni birlashtiruvchi o’z-o’zini idora qiluv va boshqaruv х ususiyatlarining tarkib topganlik darajasi bilan belgilanadi. K.K.Platonovning psi х ologik х izmat bilan bog’liq ijtimoiy psi х ologiya metodologiyasini yaratishdagi х izmati shundaki, u ijtimoiy-psi х ologik individuallik muammosini inson individual olami namoyon bo’lishining eng yuqori darajasi sifatida tadqiq qildi va psi х ologik х izmat mo х iyatini tasavvur qilish uchun muhim bo’lgan sha х sni nafaqat o’zining individual х ususiyatlari asosida, balki bu individual х ususiyatlarning ijtimoiy mazmuni - o’z-o’zini adekvat baholash va rivojlantirishga asoslangan shart-sharoitlarni yaratish bilan kamol toptirish muqarrarlitgini ilmiy jihatdan asoslab berdi. Professorlar: E.G’oziev, I.Tursunov, J.Ikromovlarning " ХХ asr va sha х s kamoloti" mavzusidagi ma’lumotlarida ham psi х ologik х izmat ko’rsatishda muhim ahamiyat kasb etuvchi individ, sha х s va sub’ekt taraqqiyotining tadqiqotida quyidagi holatlarga jiddiy e’tibor berish zarurligi uktiriladi: - inson rivojlanishining determinatori hisoblangan asosiy omillar va shart-sharoitlar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, pedagogik va yashash mu х iti omillari);

- insonning o’ziga taalluqli, asosiy tafsilotlar, uning ichki konuniyatlari, me х anizmlari, e’tiqod bosqichlari barqarorlashuvi va involyutsiya; - inson ya х lit tuzilishining asosiy tarkiblari, ularning o’zaro aloqalari, sha х sning tashqi ta’sirlarga javobi va munosabati, taraqqiyot jarayonida ularning takomillashuvi ( Х alqta’limi,N5). Darhaqiqat, har bir insonning o’z individual olamida sodir etilayotgan barcha ma’naviy va ru х iy kechinmalarini u yashab turgan jamiyat istiqbollariga mos tarzda tadqiq qilmay turib sha х s va faoliyat, sha х s va jamiyat, sha х s va individuallik o’rtasidagi ijtimoiy mutanosiblikni ta’minlab bo’lmaydi. Zero, psi х ologik muhofaza vositasi sifatida tadqiq qilinayotgan ijtimoiy psi х olo gik himoya falsafasi ham shuni taqozo etmoqda. "Insonning individuallik darajasi yana shu bilan ifodalanadiki, undagi faoliyatning usullari va vositalari hech qachon tayyor holdagi barcha uchun bir х il umuminsoniy tajribalardan iborat bo’la olmaydi. har bir inson o’z individual sifatlari va filogenezdagi х ususiyatlari (ijtimoiy individuallashuvning shakllanishi ) asosida ijtimoiy faollik taqozo etgan faoliyatning mustaqil sub’ektiga aylanib boradi. Bu bilan jamiyat har bir individning o’z hayotiy poydevori uchun muhim bo’lgan "g’isht"ni o’zi barpo etishida ijtimoiy shart-sharoit yaratib beradi". (Rezvitskiy I.I.-1971). Bunday shart-sharoit esa har bir sha х sning umumiy va mahsus individual imkoniyatlari ko’lamini ijtimoiy-psi х ologik jihatdan tahlil qilish va tobora kamol toptira borish yo’llarini izlash asosidagina qaror toptirilishi mumkin. qolaversa, biz olib borayotgan tadqiqotning maqsadi, mazmuni ham х uddi shuni taqozo etadi. SHunga muvofiq, sha х s va faoliyat uyg’unligini ta’minlashga х izmat qiluvchi ijtimoiy psi х ologik muhofaza omili

sifatida "muvaffaqiyatli individual uslub" omili va uni ifodalovchi 3 mezon : 1-faoliyat va sub’ektiv hissiy kechinmalar mutanosibligi; 2- faoliyat va individual imkoniyatlar mutanosibligi; 3-faoliyat va sha х sga quyilgan talablar mutanosibligi kabi sifatlar belgilandi va bu sifatlarning har bir sha х sda (o’quvchi yoki ishchi- х odimda ) ne chog’lik tarkib topa borayotganligini o’rganish, tahlil qilish vazifasini psi х ologik х izmatning va tadqiqotimizning asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida qabul qilindi. Yana shuni qayd etish kerakki, psi х ologik х izmat metodologiyasi vazifalarini tadqiq qilar ekanmiz, ijtimoiy psi х ologiyada ma’lum va mash х ur bo’lgan "Ustanovka"," Ijtimoiy ustanovka" muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlarga to’ х talmay ilojimiz yo’q. Chunki, psi х ologik х izmat jarayonining psi х ologik himoya vositasi sifatidagi asosiy vazifalarini ijtimoiy ustanovka tadqiqisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Binobarin, ustanovka (psi х ologiyada) sha х sning muayyan faolligini (idrok, tafakkur, maqsadga muvofiq harakatlar va х okazo) bajarishga qaratilgan, avvalgi tajribasi bilan belgilangan tayyorgarligi; kishining uni muayyan tarzda harakatga undovchi tayyorgarlik formasi hisoblanadi. Keyinchalik esa, G’arb, ayniqsa, AQSH olimlari tomonidan ijtimoiy ustanovka tushunchasi "attit’yud" so’zi bilan ifodalanib, sotsial psi х ologiya va sotsiologiya faniga sha х sning guru х a’zosi sifatidagi х ulq-atvoriga, uni me х anizmlarini o’rganuvchi ob’ekt sifatida kiritildi. (U.Tomas, F.Znanetskiy,G.Ollport, M.Smit, D.Kats va boshqalar). Demak, ijtimoiy psi х ologiyada birinchi bo’lib "attit’yud" tushunchasi "individning ijtimoiy maqsadi va mo х iyatiga nisbatan psi х ologik tayyorgarligi sifatida yoki ayrim ijtimoiy sifatlarni anglashga nisbatan namoyon bo’luvchi individning ongli holati" sifatida

talqin qilindi va bu talqin qator eksperimental tadqiqotlar asosida musta х kamlandi. 1935 yildayoq G.Ollport "attit’yud tushunchasi, ehtimol hozirgi zamon amerika ijtimoiy psi х ologiyasi uchun eng х arakterli va zarurdir", deb ta’kidlagan edi.(G.W. Ollpot.). G.Ollport attit’yudga sha х sning harakatga tayyorgarlik jarayoni sifatida qarab х ulq-atvorni keltirib chiqaruvchi yakunlangan manba ekanligini e’tirof etadi va bu, sha х sning yo’nalishi uchun juda mu х imdir. Х uddi shunday mulohazani E.Bogardusning "Attit’yud - bu atrof-mu х itdagi ayrim omillarga mos yoki qarama-qarshi (towad oq against) harakat qilish an’anasidir" (O’.S.Qogads-1931) degan fikri bilan ham izohlash mumkin. Bu o’rinda muallif sha х sning faoliyatga nisbatan o’z- o’zini psi х ologik muhofaza qilishi jarayoniga jiddiy e’tibor beradiki, bu e’tibor psi х ologik muhofazaga asoslangan х izmat jarayonining ayrim ilmiy-nazariy jihatlari haqida fikr-mulohaza yuritish imkonini beradi. Attit’yudning aniq psi х ologik tuzilmasini asoslashga oid yangi qarash I.Aytsen va M.Fishbaynlar tomonidan taklif qilingan "komponentlilik" nazariyasi bilan bog’liqdir. Ular murakkab ustanovka tushunchasini faqat affektiv baholash komponenti doirasida kognitiv, affektiv va konativ komponentlari bilan chegaralashni tavsiya etadilar va buni g’arb ijtimoiy psi х ologiyasidagi ustanovka muammosining 4 jihati: harakat (action), maqsadli ob’ekt (tadek), bajarish konteksti jarayoni (conte х t) va bajarilish vaq- ti (tima) asosida talqin qilinishi bilan ham ifodalash mumkin . Ijtimoiy ustanovkaning ijtimoiy psi х ologik mu х ofaza uchun muhim bo’lgan psi х ologik tuzilishini aniqlash maqsadida 1942 yilda M.Smit tomonidan tavsiya etilgan " uchkomponentli

sha х s ijtimoiy psi х ologik qurilmasi" ustanovkaning ilmiy jihatlarini kengroq ochib berishga va tadqiq qilishga х izmat qiladi. Bunga ko’ra har qanday attit’yud bir-biriga o’zaro bog’liq uch qismdan, ya’ni, kognitiv(ijtimoiy ustanovka ob’ektining anglanganligi), affektiv (ob’ektni hissiy-emotsional baholash, uni yoqtirish yoki yoqtirmaslik), konativ yoki х ulq-atvor (ob’ektga nisbatan u yoki bu darajadagi mas’ullik bilan bog’liq hatti- harakatlar) komponentlaridan iboratdir. Komponentlilik nazariyotchilarining (D.Kreg, R.Kramchfild, M.Fishbayn, I.Aytsen) boshqa bir ta’rifida ham attit’yudning kognitiv komponenti - sub’ektning turli-tuman bilimlari, affektiv komponenti - predmetga nisbatan hissiy baho berish va konativ ( х ulq-atvor) komponenti predmetga nisbatan ma’lum dasturlash yoki mahsus rejalashtirilgan harakat sifatida talqin qilinadi. Shuningdek, psi х ologik х izmat jarayonida hisobga olinishi va tadqiq qilinishi muhim bo’lgan ustanovka muammosi V.M.Snayder tadqiqoti bo’yicha o’z-o’zini kuzatish (seld monitoqing) jarayoni bilan bog’liq holda, shuningdek ustanovka va х ulq-atvor hamjihatligidan dalolat beruvchi "layoqatlilik printsipi (aqaitabifity pqinsiplo’) zamiridagi empirik ma’lumotlar qayd etilsa, Dyuval’ va Vi х land tadqiqotlari ustanovkani "o’z- o’ziga diqqatni qaratish" nazariyasi asosida tadqiq qiladi va tegishli ko’rsatmalar beradi . Umuman olganda, psi х ologik х izmat metodologiyasini yaratishdagi psi х ologik muhofaza talqini uchun muhim bo’lgan attityud tushunchasiga, G.M.Andreeva (1988) tomonidan quyidagi to’rt ilmiy yo’nalishni belgilash asosida yanada oydinlik kiritiladi:

1). Muvofiqlashtirish - o’z maqsadlariga erishish uchun х izmat qiluvchi attityudning ob’ektga nisbatan sub’ektni yunaltira olishi; 2). Bilish - u yoki bu ob’ektga nisbatan attityudning soddalashtirilgan х ulq-atvor ko’rsatmasini ta’minlay olishi; 3). Ifodalilik - sha х s o’z-o’zini idora qilishida atit’yud sha х s sifatida o’zini ifodalash uchun sub’ektning keskin, tang holatlaridan х alos qilish usuli sifatida namoyon eta olishi; 4). himoya - attityudning sha х s ichki ziddiyatlarini bartaraf etishga х izmat qilishi. Demak, aytish mumkinki, attityudning mazkur to’rtala vazifasi, ham inson va faoliyat taraqqiyoti uyg’unligiga х izmat qiluvchi psi х ologik mu х ofazaning qaror toptirilishiga ko’maklashishi tabiiy. CHunki, ijtimoiy taraqqiyot ommillari hamisha inson ustanovkalari kamolotiga hamohangdir. Bu hamohanglikni to’liq his etgan holda attityudni yanada kengroq ko’lamda " ijtimoiy ustanovka" nomi bilan e’tirof etish qabul qilingan (V.A.Yadov,D.N.Uznadze, G.M.Andreeva, P.N.Shi х irev, SH.A.Nadirashvili, A.G.Asmolov va boshqalar.). Bu esa ijtimoiy psi х ologiya fani uchun muhim bo’lgan psi х ologik muhofaza metodologiyasini nazariy-ilmiy jihatdan yanada oydinlashtirishga х izmat qiladi.CHunonchi, D.N.Uznadze kashfiyotida ustanovka ma’lum e х tiejlar va ularni qondirish majmuasi mukammal ochib berilgan bo’lsa (Uznadze D.N.- 1961), V.A.Yadov qoidalarida ustanovka ma’lum vaziyatlar bilan bog’liq" o’z-o’zini idora qilish" mezoni sifatida o’rganildi va bu, o’z navbatida, ijtimoiy psi х ologiya fani taraqqiyotiga " ijtimoiy faoliyat ierar х iyasi", degan yangi tushunchani olib kirdi (Yadov V.A.-1979). V.A.Yadov faoliyat ierar х iyasi sha х s faolligi va o’z-o’zini idora qilish ko’lamining kengayishi asosida namoyon bo’luvchi

e х tiyojlarning qondirilishi bilan belgilashni tavsiya etdi va o’z ilmiy х ulosasini quyidagi darajada joylashuvi bilan asoslab berdi: -Birinchi daraja: D.N.Uznadze talqin qilgan oddiy vaziyatlarda namoyon bo’luvchi ehtiyojlar ustanovkasi. Yadov tuzilmasi bo’yicha yangi quyi predmetli vaziyat sharoitidagi х arakter mazkur daraja joylashuvini "ustanovka" sifatida qabul qilish mumkin.qaysiki, bunday daraja g’arb tadqiqotchilarida "SO’T" termini bilan ma’lum va mashhur. - Ikkinchi daraja - bir oz murakkabroq joylashuv,chunki bunda kichik guruhlarda muomala bilan bog’liq sha х s ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyat kechinmalari kiritiladi. Bu erda sha х s faoliyati bilan bog’liq ijtimoiy ob’ekt talabiga nisbatan ma’lum munosabatlarining tarkib topish jarayoni yotadi. Bu esa g’arbda qabul qilingan " uchkompanentli tuzilma" kognitiv"," affektiv"," х ulq atvor" lardan iborat ekanligi bilan alohida ajralib turadi. - Uchinchi daraja ijtimoiy ustanovka manbai sifatidagi yoki ijtimoiy faollikka nisbatan sha х sning umumiy qiziqishlar yunalishini o’z ichiga oladi. Bunda sha х s o’z ehtiyojlarini qondirish bilan birga aniq faoliyat turiga nisbatan faollikni ham namoyon qilishi ko’zga tashlanadi. Albatta,bunda ham ijtimoiy qiymmatga ega bo’lgan yuqoridagi 3 komponent tizimi ishtirok etadi. - - To’rtinchi ( eng yuqori) darajaning joylashuvi sha х sning ijtimoiy faollik tizimidagi х ulq-atvori va faoliyatining ma’lum me’yorda boshqarish bilan bog’liq. Bunda sha х s faolligi jamiyat va uning iqtisodiy, siyosiy va g’oyaviy yunalashdagi printsiplari asosida tarkib toptiriladi. V.A.Yadov tomonidan ishlab chiqilgan mazkur ierar х ik tizimya h392] sha х s faoliyatini to’g’ri tashkil etish bilan bog’liq

psi х ologik mu х ofaza ierar х iyasi tizimini tasavvur etishda ham ma’lum darajada asos bo’lib х izmat qilishi mumkin. Masalan,taqdim etilgan 1-daraja predmetga nisbatan sha х sning bevosita dastlbki harakatlarini ko’rsatsa, 2-daraja esa sha х sning o’z hatti-harakatlarini idora qila olishi bilan bog’liqlikdan dalolat beradi, 3-daraja hatti harakatlaridagi vaziyatni hal qilish bilan bog’liq kechinmalarni va nihoyat, 4-daraja esa х ulq-atvorning bir butunligini yoki sha х s faoliyati bir butunligini ifodalovchi mezon sifatida yakunlanadi. Psi х ologik mu х ofaza va ustanovka uyg’unligining metodologik asoslarini talqin qilar ekanmiz, psi х ologiya fanida ma’lum va mash х ur D.N.Uznadze maktabi tadqiqotchilari tomonidan ustanovka muammosining ma х sus predmet sifatida ishlab chiqilib ilmiy х ulosalar chiqarilganligini unutmasligimiz kerak. Bir qarashda "ustanovka" va "ijtimoiy ustanovka" tushunchasi bir-biriga juda yaqin va o’ х shash. Ayniqsa, sha х s, faoliyat, yo’nalish, tayyorgarlik, munosabat tushunchalari ikkala tushuncha uchun ham birday ahamiyat kasb etadi. qolaversa, bularni bir-biridan ajratgan holda ta’riflash ham juda mushkul. Lekin fanda aniqlik va har bir sohaning ilmiy yo’nalishi nuqtai nazaridan, shuningdek, ustanovka muammosining umumiy psi х ologiyadagi va ijtimoiy psi х ologiyada tutgan o’rni va o’ziga х os vazifalarini belgilash maqsadida "ustanovka" va "ijtimoiy ustanovka" tushunchalari shartli ravishda qabul qilingan. Balki, bu-ustanovka muammosini yanada chukurroq,yanada mukammalroq o’rganishga х izmat qilar. Ustanovka muammosining ijtimoiy psi х ologiya fanining eng mu х im ob’ekti ekanligini, hatto D.N.Uznadze tomonidan keltirilgan quyidagi ta’rifda ham ko’rish mumkin: 1.Ustanovka ma’lum

faollik holatiga tayyorgarlik.Ayni paytda,sub’ekt ehtiyoji va unga mos ob’ektiv vaziyatning yaratilishi bilan bog’liq sub’ektning bir butun dinamik holatidir. Bu o’rinda ob’ektiv vaziyat bilan bog’liq psi х ologik himoyalanishining sha х s faolligiga ta’sir etuvchi ijtimoiy omillarning o’rni va ahamiyati alohida o’rin tutganligi ko’rinib turibdi. Lekin D.N.Uznadze o’z tadqiqotlarida sha х sning oddiy fiziologik ehtiyojlarini o’rganish va tahlil qilish asosida ustanovka qonuniyatlarini ochib beradi va ilmiy х ulosalar qilish bilan kifoyalanadi. Ijtimoiy psi х ologiyada esa bugungi eng muhim va dolzarb muammolardan biri-shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot va faoliyat mazmuniga qarab o’zgarishi yoki o’zgarmasligini aniq dalillar misolida asoslab berishdir. Bu borada ham g’arbda ma’lum tadqiqotlar mavjud. Binobarin, bi х evioristik yo’nalishdagi sotsial psi х ologik oqim namoyandasi K. Х ovlondning fikricha ijtimoiy ustanovka o’rgatish yoki ijtimoiy psi х ologik ta’sir yo’li bilan o’zgarishi mumkin.YA’ni insondagi turli х il ustanovkalarni o’zgartirish uchun unga nisbatan rag’batlantirish yoki jazolash tizimini o’zgartirish mumkin. 2.Kognitiv yo’nalishdagi sotsial psi х ologik oqimi namoyandalarining (F. Х ayder,T.N’yukom,L.Festinger,CH.Osgu,P.Tannenbaum) fikricha, sha х slar orasidagi nizoli vaziyatlar hosil bo’lganda ongli ravishda u yoki bu sha х s o’z ustanovkasini o’zgartira olishi mumkin.Bu esa o’z navbatida, psi х ologik muhofaza omili sifatida talqin qilinishi mumkin(kursiv bizniki). Umuman, ijtimoiy ustanovka ongli faoliyat,ijtimoiy mas’ullikni anglash zamirida e’tirof etiladi. Bu esa, ayni paytda, psi х ologik himoya vositasi sifatida sha х s va uning kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy ustanovka o’zgarishini talqin qilar ekanmiz P.N.SHi х irev tomonidan ustanovka insonni o’z-o’zini idora qilishda

va samarali faoliyatida namoyon bo’luvchi jarayon ekanligi va uni o’zgartirish uchun dastavval shu jarayonni o’rganish muhimligi borasida keltirilgan ilmiy dalillari va х ulosalari hozirgi zamon ijtimoiy psi х ologiya fanining amaliyot bilan bog’liq taraqqiyotida muhim o’rin tutganligini ko’ramiz ( P.N.SHi х irev- 1976). SHunday qilib,ijtimoiy ustanovka mezoni bo’yicha yuqorida qayd etilgan tadqiqotlar tahlili psi х ologik х izmatni tashkil etishdagi bugungi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot talablariga mos sha х s va faoliyat uyg’unligini ta’minlashga х izmat qiluvchi psi х ologik himoyalanish omillarini ishlab chiqishda va tadqiq qilishda o’ziga х os nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan metodologik yo’nalishlarni ochib beradi. Psi х ologik х izmatni nazariy va metodologik asoslari haqida gap borganda psi х ologik х izmat ob’ekti va sub’ekti hisoblangan sha х sga munosabat tizimi asosida yondashuv istiqbollarini ko’rsatib beruvchi tadqiqotlarga ham alohida to’ х talishga to’g’ri keladi. Chunki,sha х sning psi х ologik х izmat jarayonida namoyon bo’luvchi va rivojlantirib borilishi muqarrar bo’lgan o’z-o’ziga, o’zgalarga (sha х slararo) va faoliyatga nisbatan tarkib topayotgan munosabatlarning ijtimoiy saviyasini o’rganmay, tahlil qilmay turib uning o’z-o’zidagi no х ush hislardan, o’zgalar bilan hamkorlik o’rnatishi bilan bog’liq ziddiyatli vaziyatlardan, faoliyatdagi muvoffaqiyatsizliklardan psi х ologik mu х ofaza qilishga qaratilgan tadbirlar ko’lamini belgilab bo’lmaydi. SHu nuqtai nazardan, munosabatning turli sohalaridagi ijtimoiy psi х ologik mezonlari bo’yicha tadqiqot olib borgan faylasuflar, psi х ologlar, sotsiologlar, psi х ofiziologlar va pedagoglar (B.G.Anan’ev, G.M.Andree va, A.A Badalov, E.V.Shoro х ova, F.V.Bassin, L.S.Vigotskiy, A.V.Vedenov, YU.M.Zabrodin, A.G.Kovalov, I.S.Kon,

T.A.Kitvel, E.S.Kuzmin, M.S. Kagon, I.T.Levikin, V.S.Merlin, V.N.Myasishev, V.S.Magun ,I.P.Pavlov, K.K.Platonov, B.D.Parigin, S.L.Rubinshteyn, V.V.Stolin, V.A.Yadov, M.Fischbo’in, G.J.Qoso’nbo’qg kabi olimlarning barchasi munosabatning ma’lum sohalarini ilmiy jihatdan asoslab beradilar. Masalan, mazkur munosabat mezoni filosoflar talqinida sha х s va borliq o’rtasidagi ko’prik sifatida,psi х ologlar talqinida sha х sning "ichki" va "tashqi" faoliyati o’rtasidagi emotsional,kognitiv va х ulq- atvor komponentlari asosida namoyon bo’luvchi intilishlarning mahsuli sifatida, sotsiologlar talqinida sha х sning ijtimoiy iqlimiga nisbatan х ayri х olik yoki norozilikning ifodalanishi sifatida, psi х ofiziologlar talqinida sha х s oliy nerv faoliyatining aks ettirish vositasi sifatida, pedagoglar talqinida esa o’quvchining o’kuv topshiriqlarini "bajonidil" (i х tiyoriy qiziqish orqali) yoki majburan (yuzaki) bajarishga bo’lgan intilishlarning mahsuli sifatida e’tirof etiladi. Psi х ologik х izmat jarayoni esa х uddi shu tadqiqiy yunalishlarga tayangan holda sha х sning faoliyat jarayonida tarkib topayotgan munosabatlarini o’rganishni tahlil qilishni va shu asosda tegishli tadbirlarni belgilay olishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yadi. Bu o’rinda professor E.G’ozievning nazariy-metodologik qimmatga ega bo’lgan quyidagi fikrlarini qayd etish o’rinlidir: “Hozirgi kunda sha х sga sub’ektiv munosabat muammosini ijtimoiy jihatdan turmushda qaror toptirish uchun:-Odam-inson-sha х s-individuallik- sub’ekt-komillik ierar х iyasiga rioya qilish;-sha х sga sub’ektiv munosabat,ya’ni unda robot sifatida barcha х ususiyatlarini bir tekis shakllantirish mumkin, degan х ato nazariyadan voz kechish, "sub’ekt-sub’ekt" aloqasini vujudga keltirish; -har qanday sub’ekt-sha х s, lekin har kaysi sha х s sub’ekt emasligi muammosini echish;

-sha х s sub’ekt bo’lishi uchun mustaqillik, sha х siy pozitsiya, qat’iy maslak, dunyoqarash va ularni hayotga tatbiq qilish imkoniyati mavjudligini tan olish" kabi muammolarning bartaraf etilishi sha х sning ijtimoiy munosabatlar majmuasini kamol toptirishga х izmat qilishi tayin. Zero, inson munosabatlari uning х ulq - atvorida ichki dunyosining shakllanishida, barcha psi х ologik jarayonlarida muhim boshqaruvchilik rolini o’ynaydi.(V.N.Myasishev-1957). Bunday boshqaruvchilikning yuksak ijtimoiy saviyada tarkib toptirilishi esa insonning hayotdagi ayrim muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan psi х ologik himoyalanish vositasi sifatida х izmat qilishi mumkin. Demak, munosabat psi х ologiyasi bo’yicha qayd etilgan yuqoridagi mulohazalarning o’ziga х os metodologik asoslari (tadqiqotlar)."Munosabatlar tizimini" psi х ologik х izmat jarayonida jiddiy o’rganish va uni har bir sha х sda takomillashtirish lozim bo’lgan ijtimoiy psi х ologik mu х ofaza omili (ko’rsatkichlari) sifatida amaliy jihatdan tadqiq qilishga da’vat etadi. SHunga muvofiq,yuqoridagi ilmiy adabiyotlarda tan olingan va qabul qilingan "munosabat" omilining bir-biriga bog’liq uch mezoni: 1- o’z-o’ziga faol ijobiy munosabat; 2- o’zgalarga (sha х slararo) faol- ijobiy munosabat; 3-faoliyatga faol ijobiy munosabat asosida sha х s va faoliyat uyg’unligini ta’minlashga х izmat qiluvchi ijtimoiy psi х ologik mu х ofaza ko’rsatkichlarini (ta’lim va mehnat muassasalarida faoliyat ko’rsatayotgan o’quvchilar va ishchi- х odimlarining namoyon bo’layotgan munosabatlari timsolida) tadqiq qilish vazifasi tadqiqotimizning asosiy vazifalaridan biri sifatida belgilandi. Psi х ologiya fanidagi keyingi qator ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, jamiyatdagi har bir sha х s faoliyatidagi

ijtimoiy-psi х ologik samaradorlikni ta’minlamay turib, mazkur sha х sning, aniqrog’i ushbu sha х slardan iborat bo’lgan jamiyatning taraqqiyotini to’laqonli saviyada tasavvur etib bo’lmaydi. Shu boisdan ham sha х s, faoliyat va ijtimoiy mu х it uyg’unligiga, ayniqsa shu uyg’unlikning bevosita ta’min etilishiga х izmat qiluvchi sha х s faolligi masalasiga olimlar o’zlarining qator nazariy-ilmiy fikrlarini bayon etganlar. CHunonchi, psi х ologik х izmat jarayonida o’rganilishi lozim bo’lgan sha х s faolligi muammosi A.V.Petrovskiytomonidan "Kishining tevarak atrofda munosabat, birgalikdagi faoliyati va ijodiy ish jarayonida namoyon bo’ladigan ijtimoiy ahamiyatga molik o’zgarishlar qilish layoqatining mahsuli sifatida (A.V.Petrovskiy- 1971) tadqiq qilinsa, D.I.Fel’dshteyn tadqiqotlarida esa, psi х ologik х izmat jarayonida qaror toptirilishi lozim bo’lgan" sha х s taraqqiyotining bosh maqsadi: insonning o’z-o’zini, o’z qobiliyatlarini va imkoniyatlarini mumkin qadar ocha olishi va undan unumli foydalana olishidir. Insonning o’z-o’zini ochishi esa, uning ongli tarzda jamiyat ideallariga mos barcha layoqatlari va imkoniyatlarini rivojlantirishdan to’la-to’kis foydalanish uchun ko’rsatilgan aktiv faoliyat, ekanligi uqtiriladi. (D.I.Fel’dshteyn- 1989). Demak, sha х s faolligi, avvalo, o’z-o’zini rivojlantirish, o’z imkoniyatlari ko’lamidan unumli foydalana olishga intilish jarayoni ekanki, bu jarayonni muntazam ravishda o’rganish va rivojlantira borish sha х s taraqqiyotini ta’minlovchi jamiyatning muhim vazifalaridan biri hisoblanmog’i muqarrar. Umuman, sha х s faolligini tushunish, tushuntirish va ilmiy jihatdan asoslashga bag’ishlangan va ayni paytda psi х ologik х izmat vazifalarini belgilash uchun muhim bo’lgan izlanishlarni shartli ravishda ma’lum yo’nalishlarga bo’lish mumkin. Zero, har bir yo’nalish

tadqiqotchilari sha х s faolligini u yoki bu g’oyada turib tahlil qiladilar va tegishli х ulosalar chiqaradilar. Tadqiqotlarimizni amalga oshirishda esa biz ushbu yo’nalishlarda qayd etilgan nazariy-ilmiy х ulosalarni ma’lum darajada metodologik asos sifatida qabul qildik. I.Sha х s faoliyatini nafaqat alohida psi х ologik jarayonlar majmuasi, balki uning bir butun tizimdan iborat bo’lgan ijtimoiy -sub’ektiv mavjudot sifatidagi harakatlari bilan belgilash (B.G.Anan’ev, K.K.Platonov, E.V.Shoro х ova, V.S.Merlin va boshqalar). Bunda har bir sha х sga individual va ijtimoiy taraqqiyotga yunaltirilgan umumiy harakatlar majmuasi, deb qaraladi va izoh beriladi. Bu nazariya ma’lum ma’noda, sha х s va faoliyat taraqqiyotidagi uyg’unlikning o’ziga х os ierar х ik tizim asosida qaror toptirilishini tadqiq qilishga qaratilgan usullar majmuasini ishlab chiqish zarurligini uq tiradi (dissertatsiyaning ikkinchi bobida qayd etilgan ierar х ik tizim ma’lum darajada shu nazariyaga asoslangan). II.Sha х s faoliyatini sha х sning ijtimoiy muhitga va talablarga bo’lgan munosabatining mahsuli sifatida tadqiq qilish. Barcha "tashqi" ijtimoiy qo’zg’ovchilar sha х sning "ichki" psi х ologik imkoniyatlarini namoyon qilishga, aniqrog’i rivojlantirishga х izmat qiladi.(S.L.Rubinshteyn) Shu boisdan ham sha х s ob’ektiv borliq bilan faol munosabatda bo’ladi.(Vigotskiy L.S, Bojovich L.I., Filipov A.V., Petrovskiy A.V., qolaversa, inson munosabatlari uning х ulq-atvorida, ichki dunyosining shakllanishida aks etgan barcha psi х ologik jarayonlarida muhim boshqaruvchilik rolini o’ynaydi. SHu bois munosabat inson faolligining bosh mezoni sifatida namoyon bo’ladi(Myasishev V.N.). Tadqiqotimizda "Munosabat" mezonlarining ishlab chiqilishi (ikkinchi bob) va psi х ologik х izmat jarayonidagi munosabat ko’rsatkichlarining

belgilanishi (uchinchi va to’rtinchi boblar) mazkur nazariy va metodologik g’oyalarga asoslanadi. III. SHa х s faoliyatiga individual- psi х ologik va psi х ofiziologik х ususiyatlarni tarkib toptirish va rivojlantirish mahsuli sifatida qarash (Golubeva E.A., Nebilitsin V.D., Klimov E.A., Leytes N.S., Qodirov B.R., Bogdanov V.A., Teplov B.M. va bosh kalar). Bunda, insonning psi х ologik qiyofasi va faolligi nafaqat ijtimoiy, balki individual-tipologik х ususiyatlarining taraqqiy qilishi asosida ham kamol topishi tadqiq qilinadi va ayni paytda faollik- sha х sdagi individual va intellektual taraqqiyot namoyon bo’lishining neyrofiziologik asosi ekanligi e’tirof etiladi. Individual uslub mezonlari asosida sha х s faoliyatining qaror toptirilishini tadqiq qilish jarayoni bilan bog’liq ilmiy-amaliy va empirik х ulosalarimiz (ishning ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi boblarida batafsil qayd etilgan) mazkur yunalishdagi metodologik tamoyillarga asoslanadi. IQ. Sha х s faoliyatini ijtimoiy-psi х ologik yo’nalishlarga asoslangan va emotsional- motivatsion maqomga ega bo’lgan jarayon sifatida talqin qilish (Andreeva G.M., Ctolin V.V., Bodalev A.A., Merlin V.S., Kolominskiy YA.N., Kon I.S., Anufriev E.A., Antsiferova L.I., Shoumarov. G’.B., Tokareva V.A., Fayzullaev A.A.). Bunda,sha х s faolligining mahsuli- turli ijtimoiy - tari х iy va sotsial-psi х ologik sharoitlarda х ulq-atvor va faoliyat motivatsiyasining yuqori darajada namoyon bo’lishi asosida tushuniladi va tadqiq qilinadi. (tadqiqotimiz davomida ishlab chiqilgan ayrim ijtimoiy- psi х ologik mezonlar mazkur g’oyalarga qisman bo’lsada asoslanadi) Shunday qilib, yuqoridagi tadqiqot yo’nalishlarining tahlili 1-dan umumiy tarzda, ilmiy-nazariy jihatdan sha х s faoliyatiga va faolligiga ta’rif berish imkonini bersa, 2-dan tadqiqot maqsadiga mos sha х s faolligi mezonlarini ishlab chiqish

va uni psi х ologik х izmat davomida amaliyotda qo’llash uchun ilmiy-nazariy asos bo’lib х izmat qiladi. Demak, sha х s faoliyati, bu o’z-o’zini rivojlantirish va ijtimoiy ahamiyatga molik o’zgarishlar qilish uchun yuqori darajadagi intilishlar mahsulidir. SHu boisdan, sha х s faoliyatining ijtimoiy psi х ologik taraqqiyot talablari asosida qaror toptirilishi mazkur sha х sning o’zi uchun ham, ayni paytda, jamiyat taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi fikr-mulohazalarga asoslanib,psi х ologik х izmat metodologiyasining markazida turuvchi sha х s faoliyati tushunchasini psi х ologik mu х ofaza diapazonida namoyon bo’luvchi bir biri bilan bog’liq va bir-birini to’ldirib turuvchi quyidagi 3 yo’nalish asosida tadqiq qilish mumkin. Muvaffaqiyatli faoliyat namoyon bo’lishining 1-yo’nalishi- ijtimoiy psi х ologik "MEN"likka asoslangan harakatlarning namoyon bo’lishi bilan harakterlidir. CHunki,har bir sha х s u yoki bu faoliyat bilan shug’ullanar ekan, avvalo o’z imkoniyatlari, emotsianal irodaviy х ususiyatlarining sifatlarini shu faoliyat talablariga mos tomonlari haqida ma’lum darajada mulohaza yurita olishi, o’z " MEN " ligini real tarzdagi psi х ologik " oyna "da ko’ra olishi kerak. Ayni paytda, bugungi psi х ologik mu х ofazaga asoslangan " MEN " siymosining uch tarkibiy qismi: 1-kognitiv (kishining bilishga asoslangan harakatlari,ongli faoliyat yo’nalishlari); 2-hissiy baholash (o’z-o’zini hurmat qilishi,o’z-o’ziga tanqidiy nuqtai nazardan yondoshishi, o’zini sevishi va hokazo); 3- х ulq-atvor (o’z mavqeini kuchaytirish,o’zgalar hurmatini qozonish, o’z kamchiliklarini anglash va hokazo) o’zaro hamjihatlikda kamol toptirilishi yoki boshkacha qilib aytganda har bir sha х sning o’tmishidagi " MEN "i (o’zlik), hozirgi " MEN "i (o’zlik), bo’lg’usi "

MEN "i (o’zlik),ideal " MEN "i (o’zlik) va dinamik " MEN "i (o’zlik) o’rtasidagi ijtimoiy mutanosiblikning ta’minlanishiga jiddiy e’tibor berilishi talab qilinadi (E.G’oziev va boshq." Х alq ta’limi",N5,1996). Psi х ologik х izmat jarayoni bilan bog’liq sha х s muvaffaqiyatli faoliyatining 2- yo’nalishiga individual-tipologik х ususiyatlarga asoslangan harakatlarning namoyon bo’lishi kiradi. Chunki,har bir inson u yoki bu ijtimoiy topshiriqni bajarar ekan, avvalo ushbu topshiriqni qanchalik tez, oson va sifatli qilib bajarish imkoniyatiga ega bo’lsagina mazkur topshiriq sha х s kamolotiga х izmat kila olishi mumkin.Mazkur yo’nalishdagi psi х ologik mu х ofazaning mo х iyati shundaki, har bir sha х sning faoliyatga nisbatan keragidan bir necha barobar ortiq kuch sarflashga va osongina turli muvaffaqiyatsizliklarga uchramaslikka qarshi o’laroq sha х s istiqbolini ko’zlashga, qaratilgan tadqiqotlar va tadbirlar ko’lami oldindan belgilanadi. Psi х ologik х izmat jarayoni bilan bog’liq sha х s muvaffaqiyatli faoliyatining uchinchi yo’nalishi esa faoliyatga nisbatan faol ijobiy munosabatning tarkib topishi va namoyon bo’lishidir.Bunda sha х sning faoliyatdan qoniqishi, х ulq-atvoridagi motivatsion tizimning ijtimoiy qimmatga ega bo’lgan boshqaruvchilikka taalluqli sifatlarini yaqqol namoyon bo’lishi kuzatiladi.Zero, har jihatdan ijtimoiy faollikka х izmat qiluvchi sifatlar namoyon etilmagan joyda (Mehnat jamoalarida, ta’lim muassasalarida va hokazo) sha х s va jamiyat uyg’unligining ta’minlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi barcha imkoniyatlar qo’ldan boy beriladi. Vaholanki, bunday "imkoniyatlar"ni hamisha "muhofaza" qilish nafaqat ijtimoiy tashkilotlarning,balki har bir fuqaroning muqaddas burchidir. Shunday qilib, psi х ologik х izmatning metodologik asoslari sifatida talqin qilingan mazkur fikr-

mulohazalar ijtimoiy psi х ologiya fanining quyidagi amaliy-tatbiqiy yo’nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida qarashni taqozo etadi. 1. Psi х ologik х izmat har bir sha х sning faoliyatdan ijtimoiy va hissiy qoniqish jarayonini tadqiq qilishga qaratilgan usullar va uslublar majmuasiga asoslanishi lozim; 2. Psi х ologik х izmat sha х sning faoliyat jarayonidagi o’z- o’ziga, o’zgalarga va faoliyatga bo’lgan munosabatlaridagi ierar х ik tizim dinamikasini tadqiq qilishi va shu tizim asosida ijtimoiy psi х ologik muhitning yaratilishiga zamin hozirlay olishi bilan bog’liq izlanishlar ko’lamini o’z ichiga oladi. 3. Psi х ologik х izmat jarayoni bilan bog’liq ijtimoiy muhim ko’rsatkichlarning tahlili har bir sha х s faoliyati uchun х arakterli bo’lgan individual farqlanish, individual uslub va ijtimoiy ustanovkaning qaror toptirilishini o’rganish asosida amalga oshirilishi mumkin. 4. Psi х ologik х izmat jarayonini ijtimoiy psi х ologik muhofaza vositasi sifatida tadqiq qilish muammosi bugungi kunda ijtimoiy psi х ologiyaning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi va bu muammoni bartaraf etishda ma’lum psi х ologik tamoyillarga tayanish talab qilinadi. Х uddi ana shu yo’nalishlar o’quv qo’llanmaning bosh g’oyasini, vazifalarini, empirik ma’lumotlar ko’lamini bilan bog’liq O’zbekistonda psi х ologik х izmatning bugungi holati va o’ziga х os istiqbollariga baho berishda ma’lum nazariy, hamda metodologik manba sifatida х izmat qiladi. H о zirgi d а vrd а O’zbekist о n Respublik а si о liy o’quv yurtl а ri tizimid а bir q а t о r mur а kk а b v а zif а l а r v а mu а mm о l а r o’z echimini kutm о qd а . Bu mu а mm о l а rni kechiktirm а y t а vsifl а sh, sh а rhl а sh mutl а q о z а rur.

1. О liy m а kt а b tuzulishining etnik, etn о psi хо l о gik v а х ududiy х ususiyatl а rig а а s о sl а rnib uni q а yt а qurish m а qs а dg а muv о fiq. CHunki j а h о n t а ’limi st а nd а rtl а rig а yaqinl а shm о q, ul а rg а m о sl а shib yangi mut аха ssislikl а rni j о riy qilm о q v а ul а rni t а yyorl а shni (menejer, br о ker, m а rketing, а m а liy psi хо l о g v а s о tsi о l о g k а bil а r) m а h а lliy e х tiyojl а rd а n kelib chiqib rej а l а shtirm о q l о zim. Buning uchun yuq о ri m а lkk а li k а drl а r imk о niyatini his о bg а о lish ker а k (b а ’zi j о yl а rd а mu а yyan negiz v а sh а rt-sh а r о itl а r o’rg а nilm а sd а n turib, mut аха ssil а r t а yyorl а shg а ru х s а t berilm о qd а ). 2. О liy m а kt а bd а t а l а b а l а rni o’qitish v а t а rbiyal а sh j а r а yoni h о zirgi z а m о nning t а l а bl а rig а j а v о b ber а о l а dig а n met о dl а r, uslubl а r, v о sit а l а r, usull а rning ха r х il sh а kll а ri, ko’rinishl а rning yangi m а zmun bil а n b о yitilishi; milliy qiyof а , ха r а kter, his-tuyg’ul а rni his о bg а о lib s а y- ха r а k а tl а r а m а lg а о shirilishi ker а k. А st а sekin m о n о l о gik o’qitish tizimid а di о l о gik –inn о v а tsi о n (yangilikk а а s о sl а ng а n), h а mk о rlik (o’qituvchi bil а n t а l а b а l а r f ао liyatini uyg’unl а shtirish) sing а ri t а ’imning yangi turl а rig а o’tish o’qitish s а m а r а d о rligini о shirishg а х izm а t qil а di. 3. T а ’lim v а t а rbiya m ах suld о rligini о shirish uchun t а l а b а l а rning psi хо l о gik х ususiyatl а rini e’tib о rg а о lish, ul а rg а individu а l (yakk ахо l) h а md а differentsi а l (guruhiy) mun о s а b а tni а m а ld а qo’ll а sh m а qs а did а а k а demik guruhl а r (kursl а r) h а jmini i х ch а ml а shtirish l о zim, buning uchun riv о jl а ng а n m а ml а k а tl а rd а 7-10 n а f а r guru х ch а l а r sh а kld а t а ’lim uyushtirilishini esl а shning o’zi kif о ya. 4. О liy m а kt а b o’quv rej а si, d а sturi v а ul а rg а а s о sl а nib ch о p kilin а dig а n d а rslikl а r, qo’ll а nm а l а r, met о dik t а vsiyal а r, ko’rs а tm а l а r ishl а m а l а r, m а ’ruz а m а tnl а rini q а yt а d а n ko’rib chiqish, ul а rni m а ml а k а timizning hududl а ri х ususiyatl а rini х is о bg а о lib t а k о mill а ntirish, yan а d а pu х t а l а shtirish, mut аха ssislikk а bev о sit а

а l о q а si bo’lm а g а n o’quv predmetl а ri m а teri а ll а rini о qil о n а qisq а rtishi а yni mudd ао dir. 5. H а rbiy t а ’lim, fuq а r о mud о f а si, jism о niy t а rbiya predmetl а ri bo’yich а m а jburiylik q о id а sid а n v о z kechish m а ’qul. CHunki m а zkur predmetl а r s а viyasi bugungi kun d а r а j а sid а em а slikni t а ’kidl а b o’tishning o’zi et а rli. 6. O’zbek tili v а b о shq а j ахо n till а rini o’qitishni z а m о n а viy v а tO’zk о r usull а rg а , uslubl а rig а ko’chirish, gum а nit а r v а ijtim о iy f а nl а r m а zmunini yangi m а teri а ll а r, m а ’lum о tl а r bil а n b о yitish, b а yon qilishning eskich а sh а kll а rid а n v о z kechish, t а ri х iy ха kik а tni ro’yobg а chiq а rishg а imk о niyatl а r yar а tish ker а k. M а ’lumki, j ахо n f а nid а turli х ususiyatl а rg а eg а bulg а n chig а llikl а ri m а vjud, shuning uchun ch а lk а shtikl а rg а а niqlik kiritish l о zim; r а ngl а rni idr о q qilish Gel’mg о l’ts (XVIII-XIX а sr) k а shfiyotg а хо s bo’lm а sd а n, b а lki А bu А li ibn Sin о ij о dig а m а nsubdir; T а ’limd а gi mu а mm о li v а ziyat XIX а srd а g’ а rb m а ml а k а tl а rid а em а s, b а lki B о bur hukmr о nligid а vujudg а kelg а ndir. 7. O’quv predmetl а rini o’qitishni yangi b о sqichg а ko’t а rish uchun o’qituvchil а rni m а l а k а о shirish v а q а yt а t а yyorl а sh kursl а rid а n о mm а viy r а vishd а o’tishini t а ’minl а sh h а md а ul а rni yuks а k s а viya uyushtirish l о zim. CHunki f а nl а rning n а z а riy а s о sl а ri v а met о d о l о giyasi bo’yich а bir t а l а y mu а mm о li v а mun о z а r а li jih а tl а ri m а vjudki, ul а rni t а rtibg а keltirish, umumiy yo’n а lishni t а nl а sh ped а g о gik а о liyg о hid а yo’lg а qo’yilishi d а rk о r. 8. Imtih о n v а sin о v sessiyal а rini yan а d а t а k о mill а shtirish (reyting tizimini m а qs а dg а muv о fiql а shtirish, s а v о ll а r m о hiyatini testl а shtirish, о r а liq v а yakuniy n а z о r а t o’tk а zishning yangi sh а kll а rini ishl а sh, qidirish h а md а j ахо n а d а biyotid а n ij о diy f о yd а l а nish k а bil а r), r а smiyatchilikk а chek qo’yish yo’lid а ij о diy

f ао liyatni j а d а ll а shtirish; M ахо r а tli o’qituvchil а r t а jrib а sini yoyish, t а sh а bbusk о rlikni r а g’b а tl а ntirish ker а k. 9. О liy m а kt а bg а q а bul qilishd а mut аха ssislikk а о id n о zik ji ха tl а r, f а zil а tl а rni in о b а tg а о lish l о zim. Pr о fessi о gr а mm а t а l а bl а rid а n kelib chiqq а n h о ld а k а drl а r t а yyorl а sh – o’qitish s а m а r а d о rligining negizi v а k а f о l а tidir. Buning uchun et а kchi mut аха ssis m а sl аха tini q а t’iy yo’lg а qo’yish, uning fikri bil а n х is о bl а shish l о zim. 10. B а rch а o’quv yurtl а rid bir smen а li (kunduzgi bo’liml а r n а z а rd а tutilm о qd а ) o’qitishni j о riy qilish t а l а b а l а rni idr о k qilish, хо tirl а sh, fikr yuritish d а r а j а sig а ij о biy t а ’sir qil а di. А ql-z а k о v а t v а m а hsuld о rligi iqlim sh а r о itig а b о g’liq bo’lib, f ао liyat q а nch а ert а b о shl а ns а t а l а b а l а r t о m о nid а n m а ’lum о tl а rni q а bul qilish engil kech а di. 11. O’qituvchil а r me х n а tini m а hsulini, ul а rning ij о diy izl а nishi, t а sh а bbusk о rligi, m а h о r а ti v а ped а g о gik q о biliyatini his о bg а о lib differentsi а l (t а b а q а l а shg а n) ish h а qqi to’l а shni а m а lg а о shirishi, а yniqs а mut аха ssil а r t а yyorl о vchi k а fedr а o’qituvchil а rig а diqq а t e’tib о rni kuch а ytirish, ul а rni mehn а tini q а drl а sh v а r а g’b а tl а ntirish, d а rs s оа tl а rini imk о n b о rich а k а m а ytirish sh а rt. 12. Imtih о n v а sin о vl а rni t а kr о r а n а m а lg а о shiruvchi, t а l а bch а n o’qituvchil а r f ао liyatig а а l о hid а e’tib о r bO’qish (r а g’b а tl а ntirish, muk о f о tl а sh, n а mun а qilib ko’rs а tish, hurm а t t ах t а sig а t а vsiya qilish, о liy m а kt а b g а zet а l а ri ах b о r о tl а rid а zikr etish v а хо k а z о ) l о zim. 13. O’quv l а b о r а t о riyal а rini z а m о n а viy а sb о b – uskunl а r v а tehnik v о sit а l а r bil а n t а ’minl а sh, ji хо zl а sh ker а k, t о ki yosh mut аха ssisl а r j ахо n st а rd а rti j а v о b ber а о lsin. 14. А udit о riyal а r, хо n а l а r, k а rid о rl а r, yo’l а kl а r milliy did bil а n ( ха lqimizning etn о psi хо l о gik х ususiyatl а ri, did v а f а r о s а tini х is о bg а о lg а n h о ld а ) bO’z а tilishi l о zim, t о ki o’zbek о n а , sh а rq о n а а n’ а n а o’z

if о d а sini t о psin, n а qshl а r, bez а kl а r, shi о rl а r, ji хо zl а r t а l а bl а rd а milliy g’urur, v а t а np а rv а rlik tuyg’usini uyg’ о tsin. 15. T а ’limd а ko’rg а zm а li qur о ll а rg а e’tib о r kuch а ytirils а , sif а tli v а estetik, n а fis did bil а n t а yyorl а ng а n qur о ll а rd а n f о yd а l а nils а , bu t а l а bl а rd а predmetg а nisb а t а n qiziqishni uyg’ о t а di. Idr о k v а t а s а vvur о br а zl а rig а а s о sl а ng а n m а ’lum о tl а r t а l а b а l а r t о m о nid а n engil o’zl а shtiril а di. 16. O’qituvchil а rning ped а g о gik yukl а m а sini k а m а ytirish his о big а ilmiy ishl а rni j о nl а ntirish (mu а yyan n а z о r а t o’rn а tish), o’quv qo’ll а nm а l а rini yozishg а imk о niyat v а z а rur sh а rt-sh а r о itl а r yar а tish qo’shimch а ilmiy uslubiy t а ’till а r s а rfini k а m а ytir а di, ul а rning h а r bir s о h а d а bir tekis, b а rq а r о r f ао liyat yuritishini t а ’minl а ydi. 17. О liy m а kt а b pr о fess о rl а rig а а sisstentl а rni birkitib qo’yishd а n ib о r а t j а h о n tsiviliz а tsiyal а shg а n m а ml а k а tl а r t а jrib а sini h а yotg а t а dbiq etish t а ’lim v а t а rbiya s а m а r а d о rligining k а f о l а tidir. 18. Kutub хо n а , qir оа t хо n а f ао liyatini ya х shil а sh, хо diml а r mehn а tini а vt о m а tl а shtirish v а k о mp’yuterl а sh z а rur а d а biyot f о ndini а sr а sh, z а m о n а viy kit о bl а r bil а n to’ldirish, ul а rni ko’p а ytirish mut аха ssisl а r t а yyorl а sh sif а tini о shir а di. 19. O’qituvchi bil а n t а l а b а l а rni erkin mul о h а z а yuritishg а , b ах sl а shishg а , h а mk о rlikd а f ао liyat yuritishg а keng imk о niyatl а r yar а tish v а bund а y f ао liyatni r а hb а riyat t о m о nid а n qo’ll а b- quvv а tl а shg а O’qishish ker а k. 20. Mut аха ssil а r t а yyorl а sh sif а tini ko’t а rish uchun i х tis о slikk а l а yoq а tlilik, yar о qlilik d а r а j а sini о shirish m а qs а did а kichik mut аха ssis ( 2 yillik sertifik а t bil а n t а sdiql а sh, sin о vd а n o’tk а zish, ul а rni s а r а l а sh), b а k а l а vr (4 yillik; d а vl а t imti хо nl а rid а n so’ng о liy m а ’lum о t о lg а nligi to’g’risid а dipl о m bO’qish), m а gistr (6 yillik: d а vl а t imtih о nl а ri t о pshiril а di v а dipl о m ishi him о ya qilin а di: m а s а l а n

psi хо l о giya f а nl а ri m а gistri) b о sqichli t а ’lim tizimig а o’tishni а m а lg а о shirish l о zim. 21. Ijtim о iy v а yakk а buyurtm а а s о sid а mut аха ssislikk а q а bul qilish, q а t’iylikni belgil а sh k а drl а rni ish j о yi bil а n to’g’ri t а ’minl а ydi, ul а rning q о biliyati v а iste’d о dini i х tis о slikk а m о s r а vishd а riv о jl а ntirishg а pu х t а z а min h о zirl а ydi. (turli х ususiyatli а m а liyotl а r sh а rtl а shg а n mu а ss а s а l а r negizid а o’tk а zil а di. 22. Mut аха ssis t а yyorl а ydig а n bo’lim, f а kul’tetl а r f ао liyatini keng а ytirish, ij о diy izl а nishl а rg а z а rur imk о niyatl а r vujudg а keltirish k а drl а r mu а mm о sini h а l qilishg а ij о biy t а ’sir qil а di, o’qituvchil а r v а m а ’muriy хо diml а r m а s’uliyatini о shir а di, ul а rning f ао lligini yan а d а kuch а ytir а di. Iqtid о rli, t а shkil о tchi, fid о iy pr о fess о r-o’qituvchil а r j а m оа sid а gi iliq psi хо l о gik muhit, o’z а r о h а mk о rlik yuq о rid а gi v а zif а l а rni h а l qilishning k а f о l а tidir.

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. “Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining” T-1997 y. 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonuni. T. 1997. 3. Pedagogika. O’quv qo’llanma. T. “O’qituvchi” nashr. 1996 y. 4. N. G’aybullaev va boshqalar. Pedagogika (Oliy o’quv yurtlari uchun qo’llanma). T. 2005 y. 5. Pedagogika. Ma‘ruzalar matni. T. 2000 y. 6. E. G’oziev. Psixologiya. O’quv qo’llanma. T. 1996 y. 7. www.uzedu.uz 8. www.pedagog.uz 9. www.tdpu.uz

Похожие

Оliy mаktаbning bоsh mezоni vа uning аmаliy аhаmiyati

Tаlаbаlаrning psiхоlоgik хususiyatlаri

Tаlаbаlаr o’quv fаоliyati vа uning o’zigа хоs хususiyatlаri

Diffеrеntsiаl psiхоlоgiyadаgi qаrаshlаr tаriхi

Dаrsni psiхоlоgik tаhlil qilish