Oilaviy hayot psixologiyasining fanlar tizimida tutgan o‘rni. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari - Психология - Рефераты

Oilaviy hayot psixologiyasining fanlar tizimida tutgan o‘rni. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

Oilaviy hayot psixologiyasining fanlar tizimida tutgan o‘rni. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Reja:  Oila psixologiyasi fan sifatida  Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari  Kuzatish metodi  Konkret vaziyatlarni tahlil qilish metodi  So‘rov metodi  Eksperiment  Statistik metodlar

Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmog‘i sifatida XX asrning oxirlariga kelib shakllangan. XXI asrga kelib esa uning inson hayotidagi ahamiyati va jamiyat ma’naviyatini barqarorlashtirishdagi roli yanada sezila boshladi. Zero, dunyoning qator mamlakatlari, jumladan, rivojlangan davlatlarda ham oila va nikoh munosabatlaridagi bo‘hron, psixoterapevtlar yordamiga muhtojlik kabi holatlar ushbu maskanning muammolarini o‘rganish va shu yo‘nalishda maqsadli tadqiqotlar, ilmiy-amaliy tadbirlarni amalga oshirish lozimligini uqtirmoqda. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu narsa ayon bo‘ldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga qiziqish qanchalik uzoq o‘tmishga borib taqalsa, oila psixologiyasining fan tarmog‘i sifatida shakllanishi shunchalik navqiron va yosh bo‘lib, uning shakllanishi yangi davrga to‘g‘ri keladi. Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi faoliyatining obyektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh hamda qarindosh-urug‘chilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo‘lishini o‘rganadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmog‘i sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarning – mehribonlik, g‘amxo‘rlik, hamdardlik, hamjihatlik, tobelik, bo‘ysunish, yetakchilik kabi o‘ziga xos qirralarini, oilaviy rollar taqsiomtiva va o‘zaro ta’sirning jinsga oid qonuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yaqin qarindosh urug‘lar o‘rtasidagi hissiy-emotsional bog‘liqlikni, oilaviy ro‘zg‘or yuritish va turmush tarzini tashkil etishga bog‘liq bo‘lgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, o‘rganadi. Oilaviy hayot psixologiyasi, shunday qilib, insonlarning qanday qilib o‘zaro qovushishlari, birgalikda yaxshi niyat bilan oila – ro‘zg‘or yuritishlari, bahamjihatlikda hayot kechirishlarini o‘rganuvchi fan tarmog‘idir. Har bir oila konkret davr, vaqt, zamon va makonda mavjud bo‘lganligi sababli, u avlodlararo bog‘liqlik, ma’naviy meros, milliy an’analar, urf-odatlar va

rasm-rusmlarni saqlovchi noyob inosniy uyushmadir. Shu institut bo‘lgani sababli, har bir millat, elat va xalqlarning noyob udumlari asrlar osha saqlanib kelmoqda. Umuman, nikoh deb atalmish qadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning e’tiqod qilishi ham oilaning muhim vazifasidir. Ijtimoiy psixologiya oila psixologiyasini o‘rganganda, unga jamiyatning bir bo‘g‘ini, kichik ijtimoiy guruh sifatida qaraydi. Shu sababli ham konkret izlanishlarda uning paydo bo‘lishi, mavjudligiga asos bo‘luvchi omillarni va tugashi bilan bog‘liq holatlarga e’tiborni qaratadi. Zero, oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional hissiyotlarga asoslanganga o‘xshasa-da, aslida bir insonning ikkinchisiga ko‘ngil qo‘yishi, tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarga to‘la bo‘ysunadi. Ayrim olimlar, masalan, fransuz tadqiqotchisi Le Ple o‘z vaqtida oilada sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ro‘zg‘orni boshqarish, farzandlar soni va tarkibiga ko‘ra oila budjetining o‘zgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy qonuniyatlar maskani deb atashni ham taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy o‘zaro munosabatlar nihoyatda o‘zgaruvchan bo‘lib, ular zamon va davr ta’sirida, oila a’zolarining soni va sifatiga bog‘liq tarzda tinimsiz sifat o‘zgarishlarini boshdan kechirishini, hattoki, er-xotin o‘rtasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki ma’naviyatning tanazzuli ta’siri ostida boshqacha tus olishi mumkinligini, ota-ona – bola munosabatlari tizimi, bunda hattoki, otaning avtoriteti ham o‘zgarib borishi, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi psixologik masofa yillar o‘tishi munosabati bilan uzoqlashib ketishini ta’kidlaydi. Xorij mamlakatlarida oilaviy munosabatlarga qiziqish o‘tgan asrning boshlarida keskin oshdi. Taniqli tadqiqotchi olimlar U.Jems, Ch.Kuli, U.Tomas, F.Znanetskiy, J.Piaje, Z.Freyd kabilar oilaning davrasida ro‘y beradigan shaxslararo munosabatlarning xarakteriga alohida e’tibor berishib, bir shaxsning boshqa bir shaxs ta’sirida qanday qilib, o‘z sifatlarini takomillashtirishi, o‘zgartirishi, tarbiyalanishi kabi qator masalalarni o‘rgandilar. Natijada, bu borada olib borilajak ilmiy izlanishlarning naqadar muhimligi o‘z navbatida jamoatchilikning diqqat-e’tiborini tortdi. Olimlar oila borasida o‘tkaziladigan

tadqiqotlar va unda qo‘llaniladigan usullarning noyobligini ta’kidlashib, oila tadqiqotlarida rioya etilishi zarur bo‘lgan odob normalari haqida ham fikr yuritganlar. Masalan, amerikalik sotsiolog R.Xill va boshqalar oila va nikoh muammosini o‘rganishning sermashaqqat ish ekanligini ta’kidlab, usullarni tanlash va respondentlar bilan ishlaganda quyidagi omillarni hisobga olish maqsadga muvofiq ekanligi to‘g‘risida yozgan: tadqiqot uchun shunday metodikalarni, izlanish vositalarini topish lozimki, toki u bilan respondentlarga murojaat qilinganda, oilaviy hayotga ziyon etmasin, tadqiqotchi ketgach, er-xotin munosabatlari buzilmasin; tadqiqotda oila a’zolari bevosita qatnashishi hisobga olinsa, ushbu jarayon ularning nafaqat o‘zaro munosabatlariga, balki psixologik holatlari va kayfiyatlariga ham salbiy ta’sir etmasin; tadqiqotchi ham tirik inson bo‘lgani sababli, uning oilaga kirib kelishi, uydagi turmush tarziga, odatlar, o‘zaro yaqinlik aloqalariga putur yetkazmasin. Darhaqiqat, barchamiz uchun juda yaqin va tanishdek tuyulgan oila va nikoh masalalari bilan shug‘ullanadigan olimlarga, oila psixologi yoki pedagogi bo‘lib faoliyat yurituvchilarga tashqaridan kuzatuvchilar ular ishini osonday tasavvur qilishadi. Lekin ming afsuski, unday emas. Chunki maktabda ta’lim olayotgan bolaning xulqu-odobi haqida ota-ona bilan suhbatlashish ham oson emas, zero, ota- ona ishdan charchab kelgach, xonadonida birinchidan, bolasining o‘qituvchisini kutmaydi, qolaversa, ming mehmonnavoz, sertakalluf inson bo‘lsa ham o‘qituvchining kutilmagan tashrifidan cho‘chish, norizolik, “nima derkin bolam haqida” degan shubha, hadik bo‘lishi tabiiy. Xuddi shunday, oilaviy munosabatlarga taalluqli ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchining har qanday oilaga tashrifi xonadon egalariga yoqavermaydi. Qolaversa, agar respondentlarga taqdim etilayotgan so‘rovnoma yoki test o‘zaro munosabatlarga, ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida qaynona-kelin munosabatlariga yoki er-xotinning yaqin munosabatlariga oid bo‘lsa, tadqiqotchi ketgach, oila a’zolari o‘rtasida “kim taklif etdi, nima maqsadda?” qabiladagi so‘rovlar, “tergovlar”ning bo‘lmasligiga kim kafolat beradi. Shu bois ham hamisha bizning sharoitimizda oilaviy

munosabatlarga oilada tadqiqotlar o‘ta odob normalariga bo‘ysundirilishi, muammoning nimada ekanligini aniq, samimiy iboralar vositasida tushuntira olish madaniyati katta ahamiyat kasb etadi. Bunda tadqiqotchining qo‘lidagi ilmiy “quroli” – metodikalari ham katta ahamiyat kasb etadi. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Oila psixologiyasining asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: – Kuzatish metodi. Oilaviy munosabatlarni kuzatish deb oilaviy va turmush vaziyatlarida odamlarning tashqi xulq-atvorini idrok etish va muntazam qayd etib borishga bog‘liq faoliyatga aytiladi. Odatda tadqiqot o‘tkazayotgan psixologning kuzatayotganligini oila a’zolari bilmasliklari, sezmasliklari kerak. Kuzatuv natijalarini qayd etish aniq ko‘rgan-kechirganlarni qanday bo‘lsa shundayligicha yozib borish yoki esda saqlab qolib, keyin hech bir subyektiv xulosa yoki tahlilsiz daftariga belgilab borish tarzida kechadi. – Konkret vaziyatlarni tahlil qilish metodi. Oila muhitida yoki hayotiy sharoitlarda ro‘y bergan voqea-hodisalarni qayd etish unga kompleks yondashuvni talab etadi. Bunda o‘rganayotgan shaxs testlar o‘tkazishi, oila a’zolarining biografik ma’lumotlarini tahlil etishi yoki aniq maqsadli so‘rov o‘tkazishi mumkin. – So‘rov metodi. Odatda psixolog bir xonadonga kirib, hammada birdan so‘rov o‘tkaza olmaydi, u kim bilan, qachon va qanday maqsadda so‘rov o‘tkazishi lozimligini aniq bilishi va oldindan tanlovni belgilab qo‘ygan bo‘lishi lozim. Odamlar tanlab olingach, so‘rovnomaga kiritilgan har bir savolning ifodalanishiga e’tiborni qaraaatish lozim. Chunki bir shaxsga juda oson va aniqday tuyulgan savol boshqa bir shaxs uchun qiyin, noqulay, mavhum bo‘lib tuyulishi mumkin. Masalan, savolning mazmunini tushunishda uyda o‘tirgan beka bilan oila a’zosi bo‘lgan pedagog ayol o‘rtasida farq bo‘lishi mumkin. So‘rov odatda bevosita yuzma-yuz ko‘rishib o‘tkazilishi, telefon orqali yoki pochta orqali yuborilgan yozma savolnoma tarzida o‘tkazilishi mumkin. Oila psixologiyasida so‘rovnomalar tarqatish orqali odamlarning fikrlari, munosabatlarini aniqlash keng tarqalgan. – Eksperiment. Ushbu usul yordamida bir omil ta’sirining boshqa bir omil yoki holatning kelib chiqishiga turtki bo‘lishini aniqlash mumkin. Odatda oilaviy

munosabatlar dinamikasini o‘rganishda, u yoki bu hodisalar yoki omillar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashda eksperiment usulidan foydalaniladi. Bunda bir necha xonadon eksperimental, ya’ni sinov o‘tkazilayotgan guruh hisoblansa, boshqalari nazorat guruhi sifatida saqlanadi, eksperimentdan so‘ng, olingan natijalar ikkala guruh misolida qiyoslanadi. Chunki bunday taqqoslash o‘tkazilmasa, eksperiment o‘tkazilgan guruhdagi o‘zgarishlarning salmog‘ini qayd etish mushkul bo‘ladi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi olimlari 2006 yilda mamlakatimizning ayrim xududlarida tanlab olingan guruhlarda o‘ziga xos eksperiment o‘tkazishgan: mahallada “Oila universitetlari” yoki “Ota-onalar universitetlari” tashkil etib, eksperiment oldidan universitet tinglovchilarining qator masalalarda oilaviy ustanovkalarini qayd etganlar, so‘ngra aniq dastur asosida 6 oy mobaynida mashg‘ulotlar, davra suhbatlari, ma’rifiy tadbirlardan so‘ng yana o‘sha so‘rovnoma orqali ular fikrlari o‘rganilib, natijalari monitoring qilinganda, targ‘ibot-tashviqot ishlarining samaradorligi qayd etilgan. Bu ham o‘ziga xos eksperiment bo‘lib, muayyan maqsad va natijani ko‘zlaydi. – Statistik metodlar. Matematik statistikaning qator usullari empirik izlanishlar davomida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarning qay darajada ilmiy jihatdan asoslanganligini isbotldash maqsadida qo‘llaniladi. Ayniqsa, bir hodisa yoki holatning bioshqa bir holat yoki hodisaning oqibati, sababi ekanligini isbot etish uchun statistik metodlarni qo‘llash barcha tadqiqotlarning talablaridan biridir. Masalan, oila a’zolarining biror qadriyatlarga nisbatan munosabatlarida yaqinlik, o‘xshashlik borligini isbotlash uchun korelyatsion metodlardan foydalaniladi. Masalan, Spirmenning yoki Kendallning korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash usullari bunday sharoitlarda juda qo‘l keladi. Yoki olingan empirik raqamlarning ishonchliligi va matematik jihatdan to‘g‘riligini isbotlash maqsadida tadqiqotchilar Styudentning t – mezonini qo‘llaydilar. Bunday yondashuv olimning mehnati asoslangan, ma’lumotlari ishonchli ekanligini tasdiqlaydi.

Похожие

Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari

Oilaviy munosabatlarning buzilishi

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi

Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti

Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti 2