Oilaning ijtimoiy funksiyalari. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni - Психология - Рефераты

Oilaning ijtimoiy funksiyalari. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Oilaning ijtimoiy funksiyalari. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni REJA:  Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni  Oilaning ijtimoiy funksiyalari  Hissiy-emotsional funksiya  Jismoniy quvvatni ta’minlash funksiya  Ma’naviy muloqotni ta’minlash funksiya  Jinsiy-hirsiy muloqot funksiya  Baxt va tinchlik-xotirjamlikni barqarorlashtirish funksiyasi  Reproduktiv funksiya  Tarbiya va nazorat funksiya  Xususiy mulkka ega bo‘lish va avlodga meros qilib qoldirish vazifasi

Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o‘sib borishi, muayyan an’analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga yetkazilib turilishidan manfaatdor bo‘lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontyev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o‘rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo‘lmaganida, taraqqiyotning o‘zi ham mutloq bo‘lmas edi, deb ta’kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim bo‘lagi bo‘lmish oilaning roli kattadir. Demak, oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug‘ilish orqali aholining ma’lum miqdorda muttasil o‘sib borishi, odamlar o‘rtasida migratsiya, ya’ni u yerdan bu yerga ko‘chib turish yoki o‘lim okibatida kamayib boradigan miqdorini to‘ldirish vazifasini bajaradi. Chunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar ham manfaatdordir. Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o‘lmas merosi, avloddan avlodga o‘tib boradigan an’analari bo‘ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy o‘sish, ma’naviy yuksalishga xizmat qiluvchi qadriyatlarning saqlanib kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab keladi (rassomchilik, san’atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy meroslar, agrar sohada va h-zo). Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o‘rtasida o‘ziga xos “bufer” – ko‘prik rolini o‘ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan- avlodga yetkazishda davlat va jamiyatdagi ta’lim muassasalari, madaniyat

o‘choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o‘zgarishlar tez-tez ro‘y bergani sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab- avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo‘lolmaydi. Shuning uchun davlat oilaning mustahkam va farovonligi, odamlarning unda tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o‘zi, balki ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O‘zbekistonda yosh oilalarga ko‘rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug‘ilishi va katta bo‘lishi uchun suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o‘z burchini bajarmagan taqdirda moddiy, ma’naviy, hatto, jinoiy sanksiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan bo‘lsa, odamlar o‘rtasida ro‘y beradigan ko‘plab munosabatlar orasida faqat oilaviy munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-muhabbat, do‘st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi. Demak, oilaning jamiyat oldidagi vazifalari deganda, uning avvalo oila a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, ota ishlab chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat o‘zining yeb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan ehtiyojini qondiradi, balki oila a’zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi bo‘lsa, turmush o‘rtog‘ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishiga, shu orqali o‘z Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.

Oilaning ijtimoiy funksiyalari Oila psixologiyasiga oid ilmiy adabiyotlarda oilaning quyidagi funksiyalari – jamiyat oldidagi vazifalari farqlanadi: Oilaning hissiy-emotsional funksiyasi – bu uning o‘z a’zolari o‘rtasida muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular o‘rtasida mehr-oqibat, o‘zaro g‘amxo‘rlik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini namoyon etishidir. Bu oila uchun juda muhim bo‘lib, insonning ruhiy salomatligi aynan shu vazifani qanday bajarayotganligiga bog‘liqdir. Oilaning ma’naviy- psixologik muhiti sog‘lom deganda, aslida ana shu a’zolar o‘rtasidagi iliqlik, samimiyat, o‘zaro bag‘rikenglikning mavjudligi, mehr-oqibat kabi insoniy hissiyotlarning ijobiyligi tushuniladi. Jismoniy quvvatni ta’minlash funksiyasi – oila a’zolarining jismonan sog‘, tetik va o‘zini yaxshi his qilishlarini ta’minlashga bog‘liq bo‘lgan sharoitlarni nazarda tutadi, masalan, har birimiz oilada boshpanamizga egamiz, bundan tashqari, mana shu o‘z hududimizda, ya’ni, xonadonimizda dam olish, yaxshi sifatli, to‘yimli taomlardan bahramand bo‘lish, ijod qilish va o‘qishimiz uchun zarur, qulay imkoniyatlarga ega bo‘lishimiz shart. Zero, agar shulardan birortasi ta’minlanmagan bo‘lsa, bunday oila o‘zini baxtli deb hisoblay olmaydi va qator noqulayliklarni his qiladi. Masalan, uysiz, boshpanasiz qolgan odamlarning nafaqat ruhiy, balki jismoniy azoblarga duchor bo‘lganliklarini tasdiqlovchi psixologik tadqiqotlar mavjud. Ma’naviy muloqotni ta’minlash funksiyasi – odamning o‘z nasl-nasabi, ma’naviy-madaniy an’analari bo‘lishiga intilishidan kelib chiqadi, har bir shaxs o‘zini kimning avlodi, qanday an’analarning vorisi ekanligidan cheksiz faxrlanadi, u qanday oila bo‘lishidan qat’iy nazar, albatta, o‘z a’zolarini muayyan yaxshi urf- odatlar, muomala maromlari doirasida birlashtirishga qodir bo‘lgandagina mustahkam va baxtiyor bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan farzand teta-poya qilib yura boshlagan onlardanoq oilaning kattalari uni erkalatishlar orqali shirin muomalaga o‘rgatadi, kattalarga xurmat, kichiklarka g‘amxo‘rlik, izzat tushunchalari xam

oilada tarbiyalanadi. Shu funksiyani ado eta olmagan oilada hamisha ko‘ngilxiraliklar, janjal, ziddiyatlar bo‘lishi ehtimoli kattadir. Jinsiy-hirsiy muloqot funksiyasi – er va xotin o‘rtasidagi ikkalasigagina taalluqli bo‘lgan seksual ehtiyojlarni qondirish, shu orqali avlodlar bardavomligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu funksiyaning bajarilishi er-xotin munosabatlariga bevosita ta’sir qiladi, ularning bir-birlariga vafo-sadoqatda bo‘lishlarini, salomatliklari va to‘g‘ri turmush tarzini barqaror etishlariga xizmat qiladi. Baxt va tinchlik-xotirjamlikni barqarorlashtirish funksiyasi ham o‘ta muhim bo‘lib, aynan oila har bir a’zosining muammolarini yechish, uni tashqi turli ta’sirotlardan himoyalash, kerak bo‘lsa, unda himoya immunitetini shakllantirishga yordam beradi. O‘zbeklarda “O‘z uyim – o‘lan to‘shagim” degan ibora bor, har kim o‘z uyida chinakam xotirjam bo‘lishi mumkin. Uzoq safarlarda, yuksak servis mavjud mehmonxonalarda dam olib kelgach, o‘z uyida, oyog‘ini uzatib, “shukur” deyishi uning eng katta baxtidir. Shu nuqtai nazardan farzandlarning ham sog‘- omon katta bo‘lishi, ular ongini turli tashqi ta’sirotlardan, yot g‘oyalardan himoya qilishda ham oilaning roli benazirdir. Oila tinch va xavfsiz bo‘lsa, demak, jamiyat ham, davlat ham tinch va undagi osoyishtalik barqaror bo‘ladi. Reproduktiv funksiya – bu oilaning nafaqat avlodlar, vorislarni yaratishga aloqador vazifasi, balki, shu orqali ota va ona bo‘lishdek baxtga muyassar bo‘lish, davlatning esa tub aholi sonini muayyan miqdorda ushlab turishiga ham xizmat qiladi. Ayniqsa, o‘zbeklarda nikohning dastlabki onlaridanoq, “uvali-juvali bo‘linglar, qo‘sha qaringlar” deb duo qilinadi va kelinchakning homilador bo‘lishi intiqlik bilan kutiladi. Chunki aynan shu omil yosh oilaning mustahkamligida katta ahamiyatga molik bo‘ladi. “Farzandli oila” tushunchasi oila psixologiyasida ham, oila sotsiologiyasida ham muhim bo‘lib, u oilada turmush tarzining deyarli barcha jabhalaridagi ko‘rsatkichlarning mezonidir. Chunonchi, o‘zbeklarda “Bolali uy – bozor, bolasiz uy – mozor” degan naklning ma’nosi ham farzand tug‘ilgan uyga farishtalar yog‘iladi, yaxshilik va xursandchiliklar, to‘ylar uchun yo‘l ochiladi, demakdir.

Oila sotsiologiyasi va demografiyasida oiladagi farzandlar soniga ko‘ra guruhlarga bo‘linadi. Masalan, ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan “kam sonli oila” – bu 1-2 nafar bola bor oiladir. Bu raqam umuman demografik jihatdan baholansa, aholining o‘sishi va tabiiy yo‘qotishlarning urnini qoplash uchun kamdir. Sotsiolog A.Antonovning fikricha (2005), jamiyatda aholi balansini saqlash uchun o‘rtacha farzandlar soni 2,5 nafardan kam bo‘lmasligi lozim. Yoki jami oilalarning to‘rtdan biri ikkita, uchdan biri uchta, 14 % – befarzand yoki yolg‘iz, 7 %i ko‘p bolali, ya’ni beshtagacha bolasi bor oilalardan iborat bo‘lsa, avlodlar vorisligi ta’minlanadi. Lekin Rossiya misolida bu masalaga e’tibor beriladigan bo‘lsa, aholining reproduktiv o‘sishida jiddiy pastlashish kuzatilmoqda. U yerda jami oilalar nisbatida kam bolalilar, ya’ni, 1ta yoki 2ta bolaga ega bo‘lgan oilalar soni keskin oshib, bugun ularning ulushi 95 %ni tashkil etmoqda. Xalqaro YUNISEF tashkilotining 2004 yili e’lon qilgan monitoringi natijalariga ko‘ra, Yevropa mamlakatlarida ham Markaziy Osiyo davlatlarida ham tug‘ilishning kamayishi holatlari kuzatilmoqda (1.1-jadval). 1.1-jadval. Ayrim mamlakatlarda tug‘ilish koeffitsentlarining o‘zgarishi (1000 nafar aholi soniga nisbatan tirik tug‘ilgan bolalar soni) № Mamlakatlar nomi 1989 yil ko‘rsatkichi 2002 yil ko‘rsatkichi 1 Rossiya 14,7 9,7 2 Qozog‘iston 23,4 15,3 3 Qirg‘iziston 30,5 20,3 4 Tojikiston 38,8 27,2 5 Turkmaniston 34,8 22,0 6 O‘zbekiston 33,3 21,1 Rossiyada ko‘p farzandli oilalar ulushi 1%ni ham tashkil etmagani holda, o‘rtacha miqdorda bolalarga ega oilalar soni 5% gachani tashkil etadi. Shuni ta’kidlash joizki, bizda ham ko‘p farzandli oilalar soni yil sayin kamayib bormoqda. Tarbiya va nazorat funksiyasi – ota-onalarni zurriyodlarini qobil va aqlli, imon-e’tiqodli, sog‘-salomat voyaga yetishini ta’minlashlariga bog‘liq. Chunki,

oila – nafaqat er va xotinni, ularning maqomlaridan kelib chiqib tarbiyalaydi, balki yosh avlodni ham oilasi, ota-onasiga munosib insonlar bo‘lib yetishishlari, jamiyatga foydasi tegishi uchun qayg‘uradi. O‘zbek oilasida avlodlardan meros bo‘lib qolgan tarbiya mezonlari va an’analari mavjudki, ularning hayotiyligi va bardavomligi bois jamiyatda qadr topgan barchasida yosh avlod tarbiyasi masalasi yetakchi hisoblangan udumlar va urf-odatlar hamon saqlanmoqda. Xususiy mulkka ega bo‘lish va avlodga meros qilib qoldirish vazifasi ham muhim bo‘lib, u har bir oilaning o‘z jamg‘armasi bo‘lishini taqazo etadi, shuning uchun ham “Er-xotin – qo‘sh ho‘kiz” bo‘lib, tinmay mehnat qiladi, orttirganiga to‘y va oilaviy tadbirlar o‘tkazadi, uy-joy, tomorqalarni farzandlariga meros sifatida qoldiradi. Bu ham oila mustahkamligiga, ota-onalarning obro‘-martabasiga xizmat qiladi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi tashabbusi hamda hukumatimizning qo‘llab-quvvatlashi bilan oilaviy biznes, xotin-qizlar kichik va o‘rta biznesini rivojlantirish, ayollar tadbirkorligi uchun banklardan imtiyozli kreditlar berish siyosati izchil amalga oshirilishi tufayli ayollarning oila budjetiga qo‘shayotgan hissasi ham ortib bormoqda. Buning natijasida farzandlarda ham tadbirkorlik xislatlari o‘sishiga real imkoniyatlar yaratilmoqda. O‘tkazilgan tadqiqotlarning natijalariga ko‘ra, onasi tadbirkor bo‘lgan qizlarda ilk yoshlikdanoq boshqaruv va liderlik sifatlari, tadbirkorlik ko‘nikmalari shakllanib borar ekan (V.M.Karimova, 2003). Yuqorida ta’kidlangan vazifalar ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning xarakteriga ko‘ra o‘zgarishi, biri dolzarb, biri esa kamroq ahamiyatli bo‘lib qolishi mumkin. Lekin har bir oila a’zosining shu vazifalarga psixologik jihatdan tayyorligi – ularning inson sifatida o‘zini baxtli his qilishini, oilasining mustahkam bo‘lishi, farzandlarining komil bo‘lib yetishishlarini ta’minlaydi.

Похожие

Oilaning tasniflanishi

Oilaning hayotiy tarzi va ziddiyatlari

Oilaning turmush tarzi olimlar talqinida

Oila va nikoh. Oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi

Oilaviy munosabatlarni tadqiq etishning nazariy-metodologik asoslari. Jinsiy farqlar psixologiyasi