Оиланинг ҳаётий тарзи ва зиддиятлари - Психология - Рефераты

Оиланинг ҳаётий тарзи ва зиддиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Оиланинг ҳаётий тарзи ва зиддиятлари О иланинг ҳаётий тарзи унинг ҳаётий цикли, тутими билан боғлиқ. Айрим олимлар, масалан, В.Сатир замонавий оиланинг бола тарбияси ва унинг манфаатларига боғлиқ эканлигидан келиб чиқиб, бу маскандаги ҳаёт мароми ва тутимини бола ривожланишининг босқичлари билан боғлайди. Шунга кўра, қуйидаги босқичлар фарқланади:  1-босқич . Аксарият олимлар оиладаги ҳаёт цикли икки ёшнинг узоқ муддатга аҳду-паймон қилиб никоҳга киришга қарор қилган онлариданоқ бошланишини таъкидлайдилар. Бошқа муаллифларнинг фикрича, оиланинг бошланғич нуқтаси икки шахс расман никоҳга кирган вақт, кўпчиликнинг гувоҳлигида ўтказилган тантаналар билан изоҳланади.  2-босқич. Икки ёшнинг интим қовушиши оқибатида зурриёднинг пайдо бўлиши. Сатир нинг фикрича, зурриёднинг пайдо бўлиши, туғилиши эр ва хотиннинг асл муносабатларини синовдан ўтказади ва улар ўзига хос янгича муносабатлар даврини бошдан кечира бошлайдилар. Бу даврга асосий мазмун ва маъно берувчи воқеа – бу эр ва хотинга янги ролларнинг берилиши, анчагина катта ижтимоий масъулиятни ўзига қамраб олган ота-оналик ролларининг бошланишидир. Кўплаб халқларда, айниқса, ўзбекларда боланинг дунёга келиши жуда катта қувончли маросимлар билан бошланиб, улар қадрият сифатида асрлар оша сақлаб келинмоқда. Масалан, бола туғилиши билан боғлиқ суюнчи маросимлари, ақиқа, бешик солди, суннат ва бешик тўйлари кабилар шулар жумласидандир. Шунга қарамай, айрим халқларда, масалан, европа халқларида оилада фарзанднинг туғилиши муайян ташвишлар, руҳий тарангликлар, айниқса, она бошидан кечирадиган эмоционал ҳаяжонлар, яқинларига ижтимоий ва молиявий ташвишларни келтириб чиқарадики, бу ҳам баъзан оилавий муносабатлардаги тарангликларда акс этади. Оила ва

фарзанд олдидаги бундай масъулиятлар айрим ҳолларда эр-хотин муносабатларининг дарз кетишига, баъзан ажримларга, бизнинг шароитимизда қуда-андачилик муносабатларидаги келишмовчиликларга ҳам сабаб бўлади.  3-босқич. Бола оиладан ташқаридаги ижтимоий институтлар – мактабгача таълим муассасалари, айниқса, узлуксиз таълимнинг бошланғич ўчоғи ҳисобланган мактабга бора бошлайди. Мактаб шундай масканки, у ерда ҳар бир боланинг қай даражада ва қандай ижтимоийлашгани синовдан ўтади. Чунки у энди нафақат ўзи тенгқур болалар билан, балки катталар, бегоналар, кўчадаги турли тоифали инсонлар билан муомалага кириша бошлайди. Бу муомала жараёнида унинг қанчалик ҳаётга тайёрлиги, оиласида қандай аҳлоқий ва маънавий ўгитларни олганлиги, кимнинг боласи эканлиги, оилавий муҳити қандайлиги билина бошлайди. Энг муҳими – мактабга келгач, боланинг ақлий ва интеллектуал салоҳияти, интизоми текширувдан ўтади. Яъни, боласини мактабга берар эканлар, ота-оналар ҳам жамоатчилик олдида ўзига хос синов ва текширувдан ўтаётгандай ҳис қиладилар ўзларини. Яхши ёки ёмон ота-оналик роллари мактаб йилларининг дастлабки ой ва йилларида билингани сабабли, кўпгина ота- оналар айни шу даврларда кучли стрессни бошидан кечирадилар.  4-босқич. Бола ўсмирлик даврига қадам босганда, у ота- онасидан мустақилликни, ҳадеб таъқиб қилавермасликни даъво қила бошлайди. Ота-онанинг фарзанд олдидаги обрўси, кераклиги даражаси пастлай бошлайди. Бу даврга келиб ота ҳам, она ҳам ўзининг фарзандига нисбатан муносабатларини ўзгартиришга мажбур бўлади, чунки болада янгича талаб ва истаклар, янгича фикрлаш, урф-одатлар, мусиқага ҳавас, турли хил гуруҳлар билан мулоқотда бўлишга интилишлар пайдо бўлади. Бу давр ота-онанинг боласида пайдо бўлаётган ўзгаришларга, ёшга оид янгиликларга қанчалик фаҳм ва фаросат билан, сабр-қаноат билан туриб

беришларини синовдан ўтказади. Синовдан яхши ўтган ота-онанинг боласи кейинги босқичга эсон-омон яхшилик билан, очиқ зиддиятларсиз ўтиб олади, акс ҳолда ўсмирлик даврининг ўзига хос зиддиятлари гирдобида ота-она – бола муносабатлари жиддий ёмонлашади, айрим болалар уйдан кетиб қолиш ҳолатларигача боради.  5-босқич. Болалар катта бўлиб, балоғат ёшига етадилар, ўқишларни тугатиб, мустақил касб-ҳунар эгаллаш босқичига қадам босганда, айрим ёшлар мустақил оилавий ҳаёт қуришга ҳам улгурадилар. Шу даврга келиб, “Бола – ота-она” муносабатлари деярли тугайди. Айниқса, бу ҳолат европа халқларига мос, балоғат ёшига етгач, деярли барча ҳаётий масалаларни ёшлар ўзларича, ўз билганларича хал қила бошлайдилар. Ота- оналар уларнинг хато қилиб қўйишларидан хавотир олмай қўяди. Бизда, Шарқ халқларида бу ҳолат бироз бошқача: ота-она фарзанди касб-ҳунарли бўлиб, мустақил профессионал йўлдан кетаётган бўлса ҳам, уларнинг келажаги, оиласи, молиявий аҳволи борасида хавотирга тушаверади, ўғил уйланиши, қизларнинг турмуш чиқишларида ота-она ва уларнинг ота- оналари – момолар ва бувалар бош-қош бўладилар. Турмуш ўртоғи танлаш масаласи ҳам бизда жуда кам ҳолатларда бўйига етган қиз ёки йигит ихтиёрига ҳавола этилади. Яъни, кўчадан бирдан нотаниш қизни “Танишинг, бу менинг бўлғуси қаллиғим, турмуш ўртоғим” дейишлар бизда деярли учрамайди, чунки бунга бизнинг асрий урф-одатларимиз, оилавий тарбия мезонларимиз йўл қўймайди. Айрим бўлинмаган оилаларда ўғил уйлангандан кейин ҳам, қиз фарзандли бўлганда ҳам ота-оналар уларнинг ғамини еб, ҳаётда қоқилмасликлари учун ҳаракат қилаверади. Ҳаттоки, мамлакатимизнинг деярли барча ҳудудларида шундай одатлар борки, она кўзи ёриган қизининг озиқ-овқати, емиши учун тўла ўзини жавобгар, деб ҳисоблайди. Чунки бунга икки сабаб бор: биринчиси – янги кўзи ёриган аёл организмида шундай

янгиланиш рўй берадики, уни ўзига келтириш учун айнан йиллар мобайнида ўз оиласида еган-ичганлари адаптация жараёнларини тезлаштиради; иккинчидан – ўз онасининг меҳрибонлик кўрсатаётганлиги ёш онанинг яқинда бошидан кечирган –ийинчиликларини унутиш, ўзини чинакам она сифатида онасидай ҳис қилишини таъминлайди. Ушбу психологик ҳолат ўта муҳим бўлиб, айнан ўзбекларда бу оила мустаҳкамлигининг омилларидан ҳисобланади. Қайнона ҳам она, у ҳам келинига ачинади, туғруқнинг азобларини унутиши учун қўлидан келганини қилади, лекин ўз туққан онасининг хабар олиши, ёнида бўлиши кўплаб кузатишларда ёш онанинг оналик ролига тезроқ кириб кетишига, кўкрак сути билан боласини эмизиб катта қилишида катта роль ўйнайди. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, айрим ҳолларда ота-онанинг ёшлар ҳаётига аралашуви шу қадар бевосита характерли бўладики, бу ёшлар билан ота-оналар ўртасидаги низоларга ҳам сабаб бўлади, қайнона ва келин, қайнота ва куёв ўртассида низолар ҳам ана шундай аралашувнинг кўплигидан келиб чиқади. Яъни, ота-онанинг фарзанди балоғат ёшига етиб, мустақил ҳаётга қадам қўйгандаги аралашувлари, ғамхўрликлари ҳам ижобий, ҳам салбий оқибатларни олиб келиши мумкин. Фарзандларнинг мустақил иқтисодий мақомга эга бўлишлари, ўз оиласига эга бўлиши ота ва онага бошқа яна қўшимча ролларни бажаришни тақозо этади – келин, куёв, қайнона, қайнота ва бошқалар Бундан ташқари, янги пайдо бўлган ёш оиланинг қариндош-уруғлари ўртасидаги муносабатлар, масалан, қуда-андачилик муносабатлари ҳам ёш оила ва унинг ота-оналари мақомларининг ўзгаришига олиб келади. Масалан, “энди қудаликмиз”, “куёвим бор”, “буви ёки бува бўлдим” каби эътирофлар шахс онгида ва хулқида жиддий ўзгаришларни келтириб чиқаради. Айрим аёллар айни шу дақиқалардан бошлаб, ташқи кўринишидан тортиб, ҳаёт тарзида ҳам

жиддий ўзгаришларни бошлайди, масалан, тез-тез ичадиган ота бу салбий қилиғини ташлайди, чунки келиндан уялади; намоз ўқимайдиган она қуда- андалар олдида уяламан деб, намоз ўқишга киришади, маҳалла-куйга кўпроқ аралашадиган бўлиб қолади.  6-босқич. Кексаликнинг дастлабки белгилари – танада кексалик аломатлари, климактерик ҳолатларнинг келиб чиқиши босқичида инсон қалби қаримасада, айрим жисмоний кувватсизликлар пайдо бўлади. Одам нафақага чиқади, суйган касби, машғулотидан узоқлашади, дўстлари давраси тораяди ва ҳ-зо. Лекин кексаликни тан олиш ва унга руҳан тайёр бўлиш, этник маданият ва унинг қадриятларига боғлиқ. Халқ маънавияти ва маданияти қанчалик юқори бўлса, кексаликка муносабат ҳам шунчалик юқори бўлади. Масалан, бизнинг этник-маданий муҳитимизда кексалик ва қариялик ҳамиша эъзозланиб келинган, масалан, Президент Ислом Каримов ташаббуси билан 2002 йил “Қарияларни қадрлаш йили” деб эълон қилинди, барча кексалар бизда қарилик гаштини суриш учун белгиланган тартибда нафақалар олади, байрам, тўй-ҳашамлар ва тадбирларда кексаларни давраларнинг тўрига ўтқазиш, уларга иззат-эҳтиром қилиш халқимизнинг одатий анъаналаридандир. Шу боис бўлса керак, ўзбекистонликлар кексаликни ҳам ҳаётнинг ўзига хос даври сифатида мамнуният билан кутиб оладиган халқдир. Руслардаги “Старость не радость” иборасининг тагида ҳам ўзига хос маъно борки, айрим европа халқларида кексалар нафақага чиққанларидан кейин ўзларини ҳеч кимга керак эмасдай ҳис эта бошлайдиган, улар учун умрнинг охирги даврлари кескин салбий ўзгаришларни келтириб чиқаради, фарзандлари эса ўз ҳаёт ташвишлари билан баъзан ота-оналарни ҳам унутиб қўядилар. Қариялар уйларининг пайдо бўлиши ҳам кўп ҳолатларда айнан шундай ўзаро муносабатларнинг оқибатидир.  7-босқич. Оилавий циклнинг тугаши одатда турмуш

ўртоқлардан бирининг ўлими билан бошланади. Эр-хотинларнинг тирик қолгани бева бўлиб қолиши муносабати билан у ҳам янгича роллар тизимига киради. Мусулмончиликда чол ёки кампир бева қолса, уни иккинчи никоҳга даъват қилиш, таклиф этиш анъана, фарзандлар учун фарз ҳисобланади. Айниқса, эркак киши бева бўлиб қолганда, фарзандларнинг бирор кампирга ёки ўрта ёшли жувонга уйланишини таклиф этиши фарз саналади. Бу Ислом дини қадриятларига ҳам мос келади. Юқорида санаб ўтилган ҳаётий тутимлар оила аъзолари ҳар бирининг хулқ-атворида, дунёқараши ва одатларида муайян ўзгаришларнинг кузатилишига, янгича роллар ўзлаштирилишига олиб келади. Ҳар бир янги босқич шахс онгида муайян кризислар, зиддиятлар билан кечадики, уларни енгиш, қийинчиликлардан яхшилик билан ўтиш инсондаги яхши фазилатларга, тарбияланганлик даражасига, сабр-қаноатига боғлиқдир. Ҳар бир босқичда ота, она ва фарзандлар, куёв-келинлар билан ўзгача муносабатлар тизими шаклланади. Масалан, бўлинмаган катта оилада оила бошлиғи – отанинг қазо қилиши тўнғич фарзандлар елкасига катта масъулиятни юклайди. Унинг оилавий ўзаро муносабатлар тизимида ўрни кескин равишда ўзгаради. Агар турли ҳаёт босқичларида оилавий турмуш тарзининг ўзгаришинини инобатга олсак, оилавий низолар ёки зиддиятлар шу муайян маънода табиий бўлиб, уни ҳар бир нормал оила бошдан кечиради. Шу боис ҳам ўзбекчиликда “рўзғор”, “турмуш” дейилиб, момоларимиз “ғор туб қўйибди”, “муш деб қўйибди”, дея оилавий ҳаётнинг ўзига хос мураккабликлари боргигига ишора қиладилар. Бундай зидддиятлар оилавий роллар кўпайганда, фарзанд туғилганда, қудалар билан муносабатлар бошланганда, айрилиқ рўй берган босқичларда айниқса сезиларли бўлади. Лекин аҳил ва мустаҳкам оилада бу зиддиятлар деярли асоратларсиз, енгиллик билан ўтиб кетади. Муаммоли оилаларда эса оиланинг катталари уларни енгиш

малакаси ва тажрибасига эга бўлмай, бошқаларга сездириб қўяди, баъзан оиланинг ичидаги гап-сўзлар маҳаллага, узоқ ва яқин қариндошларгача етиб боради. Ташқаридан бўлган аралашувлар баъзан оиланинг маромини тикласа, баъзан, аксинча, унинг халоватини бузади, муаммолар чалкашиб кетади. Бу вертикал зиддиятлар, яъни, оилавий низоларга ташқаридан ота- она ва бошқа қариндошларнинг аралашуви тарзида кечади. Баъзан, катталарнинг орзу-ҳаваслари деб, ёшлар ўзларига маъқул бўлмаган ҳаёт тарзини бошдан кечиришга мажбур қилинадилар ҳам. Масалан, ёш оила алоҳида уйда мустақил яшашни хоҳлайди, лекин қайнона уларни ёнида, унинг тазйиқи остида яшашга мажбур қилади, ёки эр-хотин фарзандлари билан бирга алоҳида яшашни истайди, катталар эса уларнинг фарзандларидан бирини шаҳарнинг бошқа бир четида ёки бошқа шаҳарда яшашини талаб қилади. Момолар тарбия тарзидан норози бўлмаган келин- куёв ва уларнинг ота-оналари ўртасида низо келиб чиқиши мумкин. Бундан ташқари, ота-оналардан бири ногирон ёки узоқ муддатли хасталикка чалинган пайтларда ҳам ёш оиладагиларнинг айримларида сурункали таранглик туфайли ички ва очиқ низолар пайдо бўлиши мумкин. Бу каби майда-чуйда муаммолар ҳар бир оилада бўлади, бу табиий, уларни енгишга руҳан тайёрлик ва оила аъзоларининг бир-бирларига мурувватлиликлари оиланинг бахтли бўлишини таъминлайди. Р.Каппенберг деган олимнинг таъкидлашича, баъзан оилавий муносабатларда фавқулотда пайдо бўладиган ҳодисалар таъсирида шок- зиддиятлар пайдо бўлади. Бу одатда кутилмаганда рўй берадиган ҳолатларнинг оқибати бўлиб, оила аъзолари буни кутмайдилар. Масалан, эр- хотинларлардан бирининг хиёнати ва унинг ошкор бўлиб қолиши, ўғилнинг ноқобил бўлиб гиёҳванд моддалар истеъмол қилишини катталар билиб қолишлари, оила аъзоларидан бирининг бошқа жиноят йўлига кириб қолиши, фалокатлар ва шунга ўхшашлар оилавий муносабатларнинг тўсатдан

ўзгариши, муносабатларни қайта кўриб чиқишни тақозо этади. Бунда ҳам оиладаги катталарнинг оқиллиги, маҳалланинг ҳамжиҳатлиги ижобий рол ўйнаши мумкин.

Похожие

Оиланинг турмуш тарзи олимлар талқинида

Оиланинг миллий хусусиятлари

Оиланинг ижтимоий функциялари. Оиланинг жамият тараққиётида тутган ўрни

Оилавий муноcабатлар психологиясининг предмети. Оиланинг асосий функциялари

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари. Ёш оила. Ёш оила ва соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш