O‘smirlarning psixologik xususiyatlari - Психология - Рефераты

O‘smirlarning psixologik xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

O‘smirlarning psixologik xususiyatlari Reja: 1. O‘smirlarning psixologik xususiyatlari 2. Yoshlik psixologiyasi 3. Ta’lim psixologiyasi

Bola rivojlanishida o‘smirlik davrining o‘rni va ahamiyati O‘smirlik davri chegaralari taxminan 5-8-sinfiga to‘g‘ri keladi va 11-12 yoshdan 14-15 yoshgacha bo‘lgan davrni qamrab oladi, lekin o‘smirlik yoshiga o‘tish 5-sinfga o‘tish bilan mos tushmasligi va bir yil oldin yoki keyin sodir bo‘lishi mumkin. O‘smirlik davrining alohida vaziyati uning nomlarida ifodalanadi: «o‘tish», «keskin o‘zgaruvchan», «mushkul», «tanqidiy». Ularda bu yoshda sodir bo‘ladigan rivojlanish jarayonlarining murakkab va muhimligi qayd etilgan. Bu hayotning bir davridan boshqasiga o‘tish bilan bog‘liq. Inson rivojlanishining barcha yo‘nalishlari bo‘yicha (jismoniy, aqliy, ruhiy, axloqiy, ijtimoiy) katta sifat va miqdoriy o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘smir shaxsi rivojlanishning muhim omili – uning shaxsiy faolligi – shaxsiyat, o‘zini e’tirof etish va aniqlash jarayoni faol kechadi – biroq bu jarayon bir tekis emas. Bir tomondan o‘smirlarda «kattalik» namoyon bo‘la boshlaydi, boshqa tomondan esa hali «bolalik» qoladi. O‘smirlarning rivojlanishining umumiy yo‘nalishlari turlicha bo‘lishi va har bir yo‘nalish ko‘plab variantlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu masala muhim pedagogik ahamiyatga ega. O‘smir organizmining o‘zgarishi O‘smirlik yoshida muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi, ular organizmning jismoniy o‘sish va biologik voyaga etishi bilan bog‘liqdir. Musiqiy tarbiyada bu yosh ovoz apparatining mutasiyasi davri bilan bog‘liq. Ovoz apparati yiriklashadi, ovoz yo‘g‘onroq, pastroq bo‘lib boradi. SHuningdek, ovoz buzilishlari ham shu davrga xosdir. Bu yoshda ovoz apparatining haddan ortiq tessiturasidan qochib, vokal repertuari tanloviga ehtiyotkorona yondashish lozim.

Organizm o‘sishidagi sakrashlar, endokrin tizimdagi o‘zgarishlar, gipofiz faoliyatidagi faollik, jinsiy voyaga etish, Yurak, mushak, butun organizmning mustahkamlanishi insonning psixik, aqliy va ruhiy o‘sishida muhim o‘zgarishlarga olib keladi. SHunga qaramay, o‘smirlik davridagi «tanglik»ni tushuntirishdagi nazariy fikrlar taraqqiyoti shunday umumlashmani Yuzaga keltiradiki, unga ko‘ra, o‘smirlik davrining namoyon bo‘lishi va o‘tishi hayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlar, o‘smirning rivojlanishi, uning kattalar olamidagi mavqeiga bog‘liq. O‘smirlik davriga o‘tishda shaxsdagi markaziy shakllanish O‘zini endi bola emas, katta deb his qilish, katta bo‘lishga harakat qilish o‘smir shaxsiyatidagi markaziy va spesifik yangilik hisoblanadi. Kattalik hissi deb ataluvchi xususiyatning o‘ziga xosligi shundaki, o‘smir o‘zining bola ekanligini inkor etadi. Garchi atrofdagilar uni katta deb e’tirof qilishini istasa-da, o‘smirda hali unda haqiqiy va to‘laqonli kattalik hissi yo‘q. Spesifik yangidan shakllanish sifatida kattalik hissi – shaxsning asosiy xususiyatidir. CHunki u o‘smirning o‘ziga, odamlar va dunyoga munosabatida yangi hayotiy nuqtai nazarni ifodalaydi, uning ijtimoiy faolligi, bir me’yor va qadriyatlardan boshqasiga – bolalarnikidan kattalarnikiga moslashishdan iborat spesifik yo‘-nalishni belgilaydi. O‘smirning kattalarga o‘xshashga urinishi tashqi tomondan ular kabi bo‘lish, kattalar hayoti va faoliyatining ayrim taraflariga qo‘shilishda kattalar xislatlari, malakalari, xulqlari, mavqelarini o‘zlashtirishga harakat qilishida namoyon bo‘ladi. O‘smirlar va kattalarning o‘zaro munosabatlari O‘smirning yangi huquqlarga da’vosi, avvalo, kattalar bilan o‘zaro munosabatlarning butun muhitiga oid bo‘ladi. O‘smir avval bajonidil bajaradigan

talablarga endi qarshilik ko‘rsata boshlaydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo‘naltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qilishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabat-lari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u xafa bo‘ladi va norozilik bildiradi. O‘smirda o‘z qadrini bilish hissi paydo bo‘ladi va u o‘zini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin bo‘lmagan inson, deb biladi. Bolalikdagi kattalar bilan munosabat turi o‘zgaradi, uning o‘z kattaligi darajasi haqidagi tasavvurlari bilan mos kelmay qoladi. U kattalar huquqini cheklaydi, o‘zinikini esa kengaytiradi. kattalarning shaxsi va insoniylik qadrini hurmat qilishlarini xohlaydi, ishonch va mustaqillik namoyon etishga da’vo qiladi, ya’ni kattalar bilan ma’lum tenghuquqlilikka va ularning shu narsani tan olishiga erishishga harakat qiladi. Kattalar bilan munosabatlarning yangi me’yorlari – o‘smirning etik dunyoqarashini shakllantiruvchi muhim asosdir. Agar kattalarning o‘zlari tashabbus ko‘rsatsa yoki o‘smirning talablarini hisobga olib, unga nisbatan munosabatini o‘zgartirsagina, yangi turdagi munosabatlarga o‘tishning maqbul shakli Yuzaga keladi. O‘smirning do‘stlari bilan muloqoti Tengdosh bolalarning prinsipial tenglik holati mazkur munosabatlar muhitiga nisbatan o‘smirda alohida qiziqish uyg‘otadi, bu hol o‘smirda Yuzaga keladigan shaxsiy kattalik hissining etik mazmuniga mos keladi. O‘smirda kattalarga nisbatan tengdoshlariga ko‘proq tushunarliroq va yaqinroq bo‘lgan qadriyatlar shakllanadi. Kattalar bilan muloqot tengdoshlar bilan muloqotning o‘rnini bosa olmaydi. O‘smir uchun tengdoshlar bilan muloqot u mustaqil harakat qilgan o‘zining shaxsiy munosabatlari muhitiga ajraladi. U bunga haqqim bor, deb o‘ylaydi, o‘z huquqlarini himoya qiladi va aynan shuning uchun ham kattalarning o‘rinsiz, qo‘pol aralashuvi xafagarchilik va norozilikka olib keladi.

O‘smirda bir tomondan tengdoshlar bilan muloqot qilish va hamkorlikdagi faoliyatga intilish yaqqol namoyon bo‘ladi. Jamoa hayoti bilan yashash, yaqin o‘rtoqlar, do‘stga ega bo‘lish xohishi – do‘stlar tomonidan qabul qilingan, tan olingan, hurmat qilingan bo‘lishdek kuchli xohishdir. Bu muhim talabga aylanib boradi. O‘smir uchun eng yoqimsiz vaziyat – jamoa va o‘rtoqlarining noroziligi, muloqot qilishni istamaslik, eng og‘ir jazo esa – ochiq yoki nooshkor aloqa uzish, gaplashmaslikdir. O‘smirlar do‘stlik kodeksining muhim me’yorlari – sha’nini hurmat qilish, tenglik, sodiqlik, do‘stga yordam, to‘g‘ri so‘zlik. Do‘stlik me’yorlarini egallash bolaning o‘smirlikdagi muhim Yutug‘idir. O‘smirning o‘quv faoliyati Maktab va o‘qish o‘smir hayotida katta o‘rin egallaydi. Lekin o‘qishning muhim va zarurligini anglaganligiga qaramay turli bolalar bu masalaga har xil qaraydi. Ko‘pchilik uchun maktabning qiziqarliligi tengdoshlar bilan keng muloqot qilish imkoniyati tufayli ortadi, lekin o‘qishning o‘ziga bundan ko‘p zarar etadi. O‘smir uchun dars – faqat 45 daqiqalik o‘quv emas, balki ko‘plab muhim harakatlar, baholar, kechinmalar bilan boyigan sinfdoshlar va o‘qituvchi bilan muloqot vaziyati hamdir. O‘rta maktabga o‘tish bilan o‘smirlarning o‘qishi sezilarli darajada murakkablashadi: bitta o‘qituvchi o‘rniga besh–oltita yangisi paydo bo‘ladi, ularning tushuntirish va so‘rash usuli ham, o‘quvchilarga talab va munosabati ham har xil. Buning ustiga o‘qituvchilar ularni avvaliga yaxshi bilmaydilar, natijada «sevimli» va «sevimli bo‘lmagan» o‘qituvchilar paydo bo‘ladi. O‘smirlar bilimdon va talabchan, lekin materialni qiziqarli va aniq tushuntirib beradigan, darsni bir me’yorda tashkil eta oladigan, unga jalb qila oladigan, darsni har bir o‘quvchi uchun maksimal darajada unumli eta oladigan adolatli, oqko‘ngil va madaniyatli o‘qituvchilarni yoqtiradilar.

O‘rta sinflarda o‘quvchilar fanlar asosini o‘rganish va o‘zlashtirishga kirishadilar. Bolalar katta hajmdagi bilimlarni egallashi kerak bo‘ladi. O‘smirlik yoshining oxiriga kelib esa, ular o‘zlarining bo‘lg‘usi kasbi va, umuman, kelajaklari haqida o‘ylay boshlaydilar. YOSHLIK PSIXOLOGIYASI YOshlik tushunchasi va uning yosh chegaralari YOsh psixologiyasida yoshlik odatda jinsiy voyaga etish bilan boshlanib, kattalikning boshlanishi bilan yakunlanuvchi rivojlanish bosqichi sifatida belgilanadi. Bundagi birinchi chegara – fiziologik chegaradir. Ikkinchisi esa – ijtimoiy. Bu yosh davri murakkab va ko‘pqirrali. YOshlikni individ (fiziologik, biologik xususiyatlar va o‘zgarishlar) yoki shaxs (ijtimoiy va psixologik jarayon) sifatida inson rivojlanishining ichki jarayonlari nuqtai nazaridan tadqiq etuvchi ko‘plab yoshlik nazariyalari mavjud. Zamonaviy fanning fikricha, yoshlik muammosini rivojlanish omillari va ichki qonuniyatlarini inobatga olgan holda kompleks, har tomonlama o‘rganish kerak. Bu juda qiyin, negaki psixologik rivojlanish sur’ati va bosqichlari har doim ham ijtimoiy voyaga etish muddati bilan mos kelavermaydi. Akselerasiya natijasida bugungi bolalarning jismoniy rivojlanishi bir-ikki avlod oldingilardan ikki yilga tezlashgan. Akselerasiya bilan bog‘liq tarzda o‘smirlik yoshi chegaralari «yashardi» u 14 – 14,5 yoshdayoq yakunlanadi. SHunga muvofiq tarzda yoshlik ham ertaroq boshlanadi. YUqoridagilarga asoslanib, ilk yoshlikning quyidagi yosh chegaralarini belgilash mumkin – bu 14,5–17 yosh.

Jismoniy rivojlanish Erta yoshlik – inson jismoniy rivojlanishining yakunlanish davri. Tananing bo‘yiga o‘sishi o‘smirlik yoshiga nisbatan sekinlashadi. Qizlar 16–17 (farq 13 oy) yosh orasida, yigitlar 17–18 yosh orasida (farq 10 oy) to‘la bo‘yga etadilar. Bolalar qizlardan vazn bo‘yicha biroz ortda qolishi o‘rnini qoplaydilar. Mushaklar kuchi juda tez ortadi: 16 yoshli bola bu jihatdan 12 yoshli boladan deyarli ikki barobar ustunlik qiladi. O‘sish yakunlangandan so‘ng taxminan bir yildan keyin odam kattalarga xos normal mushak kuchiga erishadi. Ko‘p narsa, albatta, to‘g‘ri ovqatlanish va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishga bog‘liq. Ayrim sport turlarida erta yoshlik – maksimal Yutuqlar davridir. Keng tarqalgan tushunchalarga qaramay, jismoniy voyaga etish muddati irqiy va milliy xususiyatlar hamda iqlimga bog‘liq emas. Lekin ovqatlanish sifatidagi tafovutlar va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri bor. Bundan tashqari o‘rta statistik me’yorlarning individual-fiziologik me’yorlar bilan mos tushmasligini nazarda tutish juda muhim. Ayrim to‘la normal yoshlar rivojlanishda statistik muddatlardan juda o‘zib ketadilar yoki ortda qoladilar. Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati YOsh yigit bola va katta yoshdagi odam o‘rtasidagi oraliq holatda turadi. ²ayot faoliyatining murakkablashishi bilan yoshlarda nafaqat ijtimoiy rol va qiziqishlar doirasining miqdoriy kengayishi, balki ularning sifat o‘zgarishi ham ro‘y beradi. Unda kattalarga xos rollar, ulardan kelib chiqqan holda mustaqil javobgarlik me’yori paydo bo‘ladi. Ko‘pchilik bu yoshda allaqachon mehnat faoliyatini boshlaydi, hamma kasb tanlashni o‘ylaydi va hokazo. Biroq kattalar mavqei elementlari bilan bir qatorda yoshlarda hali uning holatini bola holati bilan yaqinlashtiruvchi tobelik belgilari saqlanadi. Moddiy jihatdan hali Yuqori sinf o‘quvchisi ota-onasi qaramog‘ida bo‘ladi. Maktabda bir tomondan uning kattaligini eslatib turishsa, boshqa tomondan doimo bo‘ysunishni talab qilishadi.

15-17 yoshli yigit va qizlar maktab o‘quvchisi bo‘lgan yoshlardan farqli ravishda, kollej talabalari ham bo‘lishi mumkin. Ayrim yoshlar o‘qish bilan ishlab chiqarish mehnatini birgalikda olib boradilar. Bu tafovutlar uning psixologiyasida aks etadi va tarbiyachilar tomonidan e’tiborga olinishi shart. Psixologik xususiyatlar 15-16 yoshli odamning umumiy aqliy qobiliyatlari, odatda, allaqachon shakllanib bo‘ladi va ularning bolalikdagidek tez o‘sishi kuzatilmaydi. Biroq ular mukammallashishda davom etadi. Murakkab intellektual operasiyalarni egallash va tushunchalar apparatining boyishi yigit va qizlarning aqliy faoliyatini mustahkamroq va samaraliroq qiladi, bu esa ularni kattalar faoliyatiga yaqinlashtiradi. Ayniqsa, maxsus qobiliyatlar tez rivojlanadi. O‘z-o‘zini anglash. O‘zining psixik xususiyatlarini anglash va o‘z-o‘zini baholash yoshlar va o‘spirinlarda yanada katta ahamiyat kasb etadi. YOshlar va o‘spirinlar hayotda o‘z o‘rnini topishga kirishishadi – shaxs xususiyatlari aktiv shakllanadi. YOshlar o‘zlarini anglashdek murakkab muammoni yolg‘iz emas, ota- ona, tengdoshlar, o‘qituvchilar bilan muloqotda, ularning qo‘llab-quvvatlashlari ostida hal qiladi. Emosional, axloqiy qadriyatlar, yo‘l topish sohasida o‘spirinlar o‘z huquqlari va mustaqilligini himoya qiladilar. Ba’zan ular faqat originallikka da’vogarlik uchungina ataylab qo‘rslik qilishadi. Aslida ota-ona ta’siri ustunligicha qolaverdi. Avlodlar o‘rtasidagi farq moda, did, ko‘ngil ochish usullari kabi nisbatan Yuzaki masalalarda juda sezilarlidir. Lekin ancha teran masalalar – siyosiy qarashlar, dunyoqarash, kasb tanlashda ota-ona mavqei ahamiyatliroq bo‘ladi va, odatda, tengdosh-o‘rtoqlar ta’si-ridan ustunlik qiladi. Jamoa hayotining ahamiyati o‘sib borishi bilan bir qatorda, erta yoshlikda individual intim do‘stlikka talab keskin kuchayadi. YOshlikdagi do‘stlik intimlik, emosional iliqlik, samimiyatni birinchi o‘ringa olib chiqadi. O‘z-o‘zini anglashning rivojlanishi va unga xos bo‘lgan ziddiyatlar engib bo‘lmaydigan

«ko‘ngil izhori» talabini uyg‘otadi. Xuddi mana shundan do‘stni xuddi o‘zidek alter ego (boshqa «men») tushunish paydo bo‘ladi. Bunday ehtiyoj aynan erta yoshlikda paydo bo‘ladi. Sevgi. O‘g‘il bola va qiz bola o‘rtasida o‘spirinlikda cheklangan o‘zaro munosabatlar erta yoshlikda sezilarli darajada faollashadi. Dastlabki jiddiy qiziqish, sevgi va chuqur hissiyotlarga katta ehtiyoj paydo bo‘ladi. Erta yoshlik – dunyoqarashning shakllanishida hal qiluvchi yosh. Albatta, dunyoqarash asoslari ancha ilgari - bolalikda quriladi. Lekin faqat yoshlikdagina shaxs sifatlarining ancha Yuqori darajada shakllanishiga asoslanib, dunyoga nisbatan munosabatni aniqlash mumkin. Umumiy dunyoqarash tushunchalari rejalarda hayotiylashadi va aniqlashadi. Biroq yoshlar ularga yig‘ilgan bilim- tajribani etkazib beruvchi kattalar yordami va rahbarligiga doimo muhtoj bo‘ladilar. YOshlik xususiyatlari qanchalik inobatga olinsa va uning faollikka intilishiga suyanilsa, tarbiya ham shunchalik samarali bo‘ladi. TA’LIM PSIXOLOGIYASI O‘rganish mohiyati va turlari YOsh o‘sishi jarayonida boladagi barcha xulq va faoliyat o‘zgarishlari o‘rganish omillari bo‘lib hisoblanadi. O‘rganish ma’lum bir maqsadga erishishga imkon beruvchi faoliyat va xulqdagi tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) o‘zgarishlarni talab qiladi. Boshqacha qilib aytganda, o‘rganish tashqi va ichki faoliyat (xulq-atvor)dagi maqsadga muvofiq o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. O‘rganish – bu faoliyatni maqsadga muvofiq qat’iy o‘zgar-tirishdir. U avvalgi faoliyat natijasida Yuzaga keladi. O‘rganishda tushunchalarni ifodalash vositasi sifatida til katta ahamiyatga ega. So‘zlar orqali ifodalangan tushunchalarni o‘rganish odamning butun insoniyat tarixiy taraqqiyoti davomida to‘plagan bilimlarini o‘zlashtirishni anglatadi.

Predmetli harakatdan ideal harakatga tasavvur va tushunchalar bilan o‘tish fikrlash orqali amalga oshiriladi. U har doim ma’lum bir masalani hal etishga qaratiladi. SHunday qilib, insonning tushuncha va aqliy harakatlarni o‘zlashtirishi uni fikrlashga o‘rgatishni ham talab qiladi. Insonning butun fikrlash (aqliy va intellektual) faoliyatining pirovard maqsadi ishlab chiqarish va ijtimoiy hayot uning oldiga qo‘ygan turli amaliy masalalarni hal etishdan iborat. Amaliy masalalarni hal etish uchun esa zarur malaka kerak bo‘ladi, ya’ni to‘laqonli intellektual o‘rganish malaka bilan boyitiladi. O‘rganish turli darajada o‘tuvchi murakkab ko‘p pog‘onali: sensorli (his etish), motorli (harakatli), kognitivli (bilish) jarayondan iborat. O‘rganish kuzatish asosida amalga oshadi. Mashqlarni anglash va o‘z-o‘zini nazorat qilish ongli ravishda qo‘yilgan maqsad va vazifalar tomonidan amalga oshiriladi. Ta’lim va o‘qitish psixologiyasi O‘rganish stixiyali bo‘lishi, insonning boshqa odamlar, atrof-muhit bilan muloqot va o‘zaro harakati natijasida Yuzaga kelishi mumkin. Lekin, bilim va malakani tabiiy egallash bilan bir qatorda, o‘rganish ko‘p hollarda maqsadga yo‘naltirilgan holda maxsus tashkil etilgan sharoitlarda amalga oshadi. Bunday maqsadga yo‘naltirilgan o‘rganishni tashkil etish – ta’lim deb ataladi. Uning eng keng tarqalgan turi – maktab ta’limi. Lekin ko‘plab boshqa muassasalarda ham ta’lim beriladi, masalan, rasm chizish, musiqa, o‘z-o‘ziga xizmat qilish ko‘nikmalari va boshqalarga bolalar bog‘chasida o‘rgatiladi. Ta’lim elementlari oilaviy tarbiyada kuzatiladi (jamiyatda o‘zini to‘g‘ri tutish) va hokazo. O‘quv jarayonida bilim, malaka, ko‘nikmalar passiv emas, balki o‘qituvchi va o‘quvchining faol ishtirokida beriladi. Ta’limni o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi orasidagi o‘zaro faol harakat jarayoni, deb tavsiflash mumkin, buning natijasida o‘rganuvchida ma’lum bir bilim, malaka va ko‘nikmalar shakllanadi. Bu jarayonni boshqarib, sifatli qilish, natijada eng samarali darajaga erishish pedagogika

fanining (nazariya, metodika va amaliyot) asosiy vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ta’lim muammolarini to‘g‘ri hal etish, o‘qish ma’lum darajada majburiy xususiyatga egaligi va asosiy maqsad yo‘lida engib o‘tish kerak bo‘lgan to‘siq sifatida namoyon bo‘lishi bilan ham bog‘liq. Bu vaziyat uchun qarshi kurashuvchi kuchlarning mavjudligi xosdir. Umuman olganda, bu ziddiyatli holat hisoblanadi, shuning uchun u katta psixik zo‘riqish bilan bog‘liq ichki kuchni hamda individning o‘z-o‘zi bilan kurashishini talab qiladi. Ziddiyat keskin bo‘lganda «vaziyatdan chiqish» tendensiyasi (inkor, qiyinchilikni chetlab o‘tish, nevroz) Yuzaga keladi. Unda o‘quvchi o‘qishni tashlaydi yoki «o‘zini tutolmay qoladi» – qoidalarni buzadi, loqaydlikka tushadi. SHunga o‘xshash holat maktab amaliyotida ko‘p uchraydi. Ta’limdagi muvaffaqiyatli vaziyat - insonni o‘qishga undovchi vaziyatdir. Bunga fanlarga qiziqish, qiziquvchanlik, madaniy darajani oshirishga intilish misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bunday motivli vaziyatlar ichki ziddiyatlarga ega bo‘lmaydi. Albatta, ular, shuningdek, o‘qish davomida uchrovchi qiyinchiliklarni engish bilan bog‘liq va iroda kuchini talab qiladi. Lekin bu kuchlar o‘z-o‘zi bilan kurashga emas, tashqi to‘siqlarni engishga yo‘naltirilgan. Bunday vaziyatlar pedagogika nuqtai nazaridan optimaldir. Ularni yaratish pedagogikaning muhim vazifasidir. Ular o‘quvchining xulqini boshqarishni emas, balki uni tarbiyalashni, uning maqsad, qiziqish va idealini shakllantirishni talab qiladi. Faoliyatda ta’lim tizimi O‘quv faoliyati motivlari: 1. Ichki manbalar bilan bog‘langan (tug‘ma, erishilgan ehtiyojlar). 2. Tashqi manbalar bilan bog‘langan (hayotning ijtimoiy shart-sharoitlari). 3. SHaxsiy manbalar bilan bog‘langan (qiziqishlar, intilishlar va boshqalar).

Ta’lim tuzilishi: 1. Tashqaridan berilgan axborotni passiv qabul qilish va o‘zlashtirish. 2. Faol tarzda axborotni mustaqil izlash, aniqlash va undan foydalanish. 3. Tashqi tomondan shakllantirilgan axborotni yo‘naltirilgan holda izlash, aniqlash va undan foydalanish. O‘qish va ta’lim harakatlari turlari: 1. Taqlid qilish, so‘zma–so‘z yoki mantiqan qabul qilish va takrorlash, tayyor namuna va qoidalar bo‘yicha mashq qilish. 2. Savol va vazifalar tanlovi, axborot va umumiy tamoyillar qidiruvi, «ixtiyor» va fahmlash, ijodiy faoliyat. 3. Qo‘yilgan vazifalarni hal etish va natijalarni baholash, sinov va xatolar, tajribadan o‘tkazish, tushunchalarni tanlash va qo‘llash hamda boshqalar. Mazkur ta’lim turlarining har biri o‘quvchi faoliyatini boshqarishda o‘z usullari, ta’lim konsepsiyasi va metodlariga ega. SHunday qilib, birinchi tur - (tayyor bilim va malakalarni berish)da – ta’lim konsepsiyasi o‘qitish sifatida namoyon bo‘ladi. Uning uchun quyidagi: xabar qilish, tushuntirish, berish, ko‘rsatish metodlari xos. Ikkinchi tur (tabiiy mustaqil o‘rganish)da – ta’lim konsepsiyasi rag‘batlantirish sifatida aks etadi. Unga xos metodlar: qiziqish, hayrat, qiziquvchanlik uyg‘otish. Uchinchi tur (ongli faol yo‘nalishi)da – ta’lim konsepsiyasi rahbarlik sifatida ifodalanadi. Unga xos metodlar: muammo va masalalarni qo‘yish, muhokama va munozara, hamkorlikda rejalashtirish va boshqalar. Ko‘nikmalarga o‘rganish Ko‘nikma – avtomatlashtirish (qisman avtomatlashtirish) darajasigacha olib chiqilgan harakatdir.

Inson harakat va faoliyatni ongli yoki ongsiz ravishda amalga oshiradi. Odatda, harakatlarning yakuniy maqsadi hamda ularning umumiy xususiyatlari anglanadi. Bir tarafdan insonning hech bir harakati oxirigacha avtomatlashgan bo‘lishi mumkin emas (ya’ni ongdan chiqarib tashlangan), negaki u oxir oqibatda anglangan maqsad tufayli paydo bo‘ladi va boshqariladi. Boshqa tomondan, insonning har qanday harakati sezilarli darajada ong ishtirokisiz amalga oshuvchi, turli faoliyatni bajarishni osonlashtiruvchi ko‘nikmalar tufayli qisman avtomatlashadi. ²arakatlarning alohida tomonlarining avtomatlashishi ularning tuzilishini o‘zgartiradi va mukammallashtiradi. Ko‘nikmalar harakatlarning maqsad va shartlariga emas, ularni bajarish usullariga tegishli. Avtomatlashish ongni harakatlar Yuzaga keluvchi motorli, sensor va intellektual operasiyalarni nazorat qilishdan ozod qiladi. Bu ma’noda harakatlarni bajarish avtomatlashib qoladi. Ko‘nikmalarga o‘rganish. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchini talab etilayotgan harakatlar, uni rejalashtirish shakllari bilan batafsil dastlabki tanishtiruv harakatlarni o‘zlashtirishni va ularga mos ko‘nikmalarni shakllantirishni sezilarli darajada tezlashtiradi. ²arakatlarning bajarilishi sensor va intellektual faoliyatni tartibga solish va ularni nazorat qilish tashqi vositalari bilan boshqarilsa, natijalar yanada yaxshiroq bo‘ladi. Bunda tegishli axborotning o‘quvchilarning shaxsiy nutqiga ko‘chishi muhim. Bu erda quyidagi usullar muhim: o‘quv vazifasini va uni bajarish rejasini og‘zaki so‘zlab berish, xatolarning og‘zaki tahlili, o‘z-o‘ziga aniq va ravon nutqda hisobot berish va boshqalar. Ta’lim jarayoniga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar O‘quv vaziyatlari, ta’lim konsepsiyasi, o‘quv va ta’lim faoliyati, motivlari hamda o‘quv manbalari turli-tuman bo‘lsa-da, barchasi qandaydir umumiylikka ega. Ularning pirovard maqsadi – o‘quvchining kuchini nimanidir o‘rganishga yo‘naltirish. Agar o‘quv maqsadiga yo‘naltirilgan harakatning o‘zi bo‘lmasa, unda

o‘qishning o‘zi ham bo‘lmaydi. ²ar qanday maqsadli o‘rganishning mazkur universal komponenti yodlab olish deb ataladi. YOd olishning birinchi shartini shunday ta’riflash mumkin: o‘rganilishi va o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan narsa inson tomonidan tashqi va ichki olamdan qabul qilinadigan barcha boshqa narsalardan ajratib olinishi kerak. Qarash kamlik qiladi – ko‘rish kerak, tinglash kamlik qiladi – eshitish kerak. O‘qituvchining tushuntirishi bilan bir paytda begona «shovqinlar» oqimi ham mavjud bo‘ladi. Psixologik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, inson bir vaqtning o‘zida ob’ektlarning chegaralangan doirasini (taxminan 5-9) qabul qilishga qodir. Qolgan barchasi umumiy xira fon sifatida aks etadi yoki umuman anglanmaydi. Ma’lum bir ma’lumotni tanlash, qayta ishlash va foydalanishda inson shaxsining namoyon bo‘lishini psixologlar ko‘rsatma deb ataydilar. SHunday qilib, o‘qishga e’tibor va ko‘rsatma – o‘quvchilarda psixik va amaliy yo‘naltiril-ganlikning (natijalarga, maqsadga va o‘qish jarayoniga) tashqi ifodasidir. O‘quv materialni o‘rganishning tashqi omillariga quyidagilar kiradi: o‘quv materialining mazmuni, shakli, qiyinchiligi, ahamiyati, anglanish darajasi, tuzilishi, hajmi, emosional xususiyatlari. Agar o‘quv materiali asosiy dastlabki sabab, ichki ko‘rsatma esa shart- sharoit bo‘lib xizmat qilsa, qaytarish va mashq qilish o‘rganishning asosiy vositasi bo‘lib hisoblanadi. Ular o‘zlashtirilgan materialni mustahkamlash, yodda saqlash, vazifani, uni bajarishning usul va rejalarini rejalashtirish, vazifani bajarishda og‘zaki o‘z-o‘ziga tushuntirish, xatolar, ularning sabablari va to‘g‘rilash usullarining tahlili va boshqalar uchun kerak. Ko‘nikmalarga o‘rgatishning ikki asosiy yo‘li bor. Birinchisida – sensor farqlanishlar, ya’ni hissiy mo‘ljallarga tayanishni ishlab chiqish asos sifatida qabul qilinadi. Ikkinchisida –motorli farqlar, harakat aktlari ko‘nikmalarga o‘rgatish asosi sifatida qabul qilinadi. Mazkur konsepsiyalarning har biri pedagogik nazariya va maktab amaliyotida keng qo‘llanadi. Birinchi konsepsiya sintetik mazmunli metodikaga ega (o‘qishga o‘rgatishda so‘zlar metodi, xorijiy tillarni o‘rgatishda kontekst

metodi) maktablarga tavsiya etilgan. Ishlab chiqarish ta’limida u predmetli tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchi konsepsiya elementli rasmiy tahliliy metodikada ifodalanadi (o‘qishga o‘rgatishda harf-bo‘g‘in metodi, xorijiy tillarni o‘rgatishda lug‘at metodi va shunga o‘xshash). Ishlab chiqarish ta’limida u operasion tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’lim jarayonida bilim va tushunchalarning shakllanishi Ko‘chirish (tatbiq etish) – pedagogik psixologiyaning markaziy masalalaridan biridir. O‘zlashtirilgan faoliyatni yangi masala-larni hal etishga to‘g‘ri va muvaffaqiyatli tatbiq etish xatolarni kamroq qilish, yangi faoliyat turini tez o‘zlatirishni anglatadi. Inson o‘zlashtirgan faoliyatini to‘g‘ri qo‘llay oladigan ob’ektlar doirasi qanchalik keng bo‘lsa, mavjud ko‘nikmalar asosida u hal qila oladigan masalalar doirasi ham shunchalik keng bo‘ladi. Oddiyroq qilib aytganda, inson harakatlarining «ko‘chishi» qanchalik keng va aniq bo‘lsa, u shunchalik ko‘p narsa o‘rganadi, uning o‘qish natijalari shunchalik sermahsul bo‘ladi. Bilim unga o‘z faoliyatida shunchalik samarali yordam beradi. Bilimlarning shakllanish asoslari. Harakatning yangi ob’ektga to‘g‘ri va muvaffaqiyatli «ko‘chishi» shartlari va vazifalari ko‘p jihatdan bilimga bog‘liq. Ular insonning amaliy va anglash faoliyati uchun muhim bo‘lgan tashqi olamning o‘ziga xos xususiyatini aks ettiradi. Tegishli bilimlarning shakllanishi va o‘zlashtirilishi yangi ob’ekt, vaziyat va masalalarga duch kelgan insonning maqsadga muvofiq va samarali harakat qilishi uchun dastlabki shartdir. Bilimlar shakllanishida har xil faoliyat turlarining roli turlicha bo‘ladi. Masalan, predmetli faoliyat (manipulyasiyalash va qayta joylashish) narsa va hodisalarning xususiyatlarini «namoyon etish» uchun, perseptiv faoliyat (qabul qilish va kuzatish) – xususiyatlarning inson idroki va tasavvurlarida aks etishi uchun, tafakkur faoliyati (analiz va sintez) – xususiyatlarni taqqoslash va ular

orasidan umumiylarini ajratish uchun, nutqiy faoliyat (ifodalash va nomlash) – mazkur umumiy xususiyatlarni predmet-lardan mavhumlashtirib va tur belgilari sifatida umumlashtirib mustahkamlash uchun kerak. Bilim o‘rgatish o‘z ichiga bir necha unsurlarni olishi shundan kelib chiqadi: 1. O‘quvchilarga namoyish etish yoki ularning o‘zlari aniqlashi. 2. Kuzatish. 3. Taqqoslash, qiyoslash, qarama-qarshi qo‘yish. 4. Mavhumlashtirish. 5. Umumlashtirish. Fikrlashga o‘rganish Inson tafakkuri faoliyatda shakllanadi. SHuning uchun o‘quv amaliyoti oldida o‘quvchilarni aqliy faoliyat usullarining o‘ziga o‘rgatish vazifasi qo‘yiladi. Bu bilan bog‘liq ravishda o‘rganish bir vaqtning o‘zida bilimning to‘planishi va undan foydalanish usullarini o‘zlashtirish jarayoni sifatida tavsiflanadi. Usullarni o‘zlashtirish, birinchidan, o‘quvchilarning ular bilan tanishuvi orqali, ikkinchidan, mashqlar – turli materiallarda aqliy faoliyatning mos keluvchi usullarini qo‘llash orqali, uchinchidan, ko‘chish – yangi masalalarni hal etish uchun usullarni tatbiq etish orqali ro‘y beradi. SHunday qilib, aqliy faoliyatning shakllanish yo‘li taxminan shunday: usul mazmunini o‘zlashtirish – mustaqil ravishda uni qo‘llash – yangi vaziyatlarga tatbiq etish. Ijodiy tafakkurning shakllanishi Insonga hali echilmagan masalalarni hal etish imkonini beruvchi bilish jarayonlari ijodiy tafakkur deb ataladi. Uning shakllari va tuzilishi hozircha noma’lum. «Oydinlashish», «ilhom» kabi so‘zlar ijodiy tafakkurning birinchi

bosqichida hali insonda shakllanmagan tushuncha va mantiqiy operasiyalar shaklida sodir bo‘ladigan faktlarni tavsiflaydi, xolos. Bu so‘zlar, shuningdek, ijodiy tafakkur natijasi faqat ma’lum tasavvur, tushuncha va operasiyalarni qo‘llash emasligini, balki yangi obrazlar, tushun-chalarni hal etishning yangi usullarini yaratishni ham bildiradi. SHunday qilib, ijodiy tafakkur ko‘p jihatdan ijodiy tasavvurga yaqinlashadi va hatto uyg‘unlashadi. Ijodiy tafakkur uchun asosiysi – «qolip»dan chiqish, voqelikni faqat odatiy tushuncha va tasavvurlardagidek emas, balki har jihatdan atroflicha qamrab olishdir. Ijodiy tafakkur mantiq doirasi bilan chegaralanmagan va shuning uchun narsalar haqidagi tasavvurlarning har qanday, eng noodatiy, fantastik o‘zaro munosabatlari, birlashuvi va qayta yaralishiga yo‘l qo‘yadi. Fantaziyasiz ijod yo‘q. Malakani o‘rgatish Umumiy psixologiyadan ma’lumki, mavjud ma’lumotlar, bilimlar yoki tushunchalardan foydalanish, ularni narsalarning mohiyatini aniqlashda qo‘llash, ma’lum bir nazariy va amaliy masalalarni muvaffaqiyatli hal qila olish qobiliyati malaka , ya’ni mavjud bilim va ko‘nikmalardan to‘g‘ri va samarali foydalanish, deb ataladi. Ko‘pincha o‘quvchilarning o‘zlashtirilgan tushunchalarni aniq masala echimiga qo‘llashi qiyin bo‘ladi. Bu holatda tushunchalar faoliyat va anglash vositasiga aylanmaydi. Ular keraksiz Yuk bo‘lib qoladi, amaliyot bilan bog‘lanmaydi, malaka asosi bo‘lib shakllanmaydi. Bilim harakat va malakani to‘g‘ri tanlashda asos bo‘lib xizmat qilishi uchun: 1) narsa bilimga muvofiq tushishi, 2) zarurat bo‘li-shi, harakat o‘z echimini topishi kerak. Malakaning shakllanish shartlari. Malakaning muhim unsuri – vazifa turini bilib olish, uning echimi uchun zarur bo‘lgan vazifa tarkibiy qismi va munosabatlarini aniqlashdir. Malakaning shakllanishi. Mavjud bilim,

ko‘nikmalar asosida yangi harakatlar amalga oshiriladigan paytdagi echim va faoliyatning o‘zginasi. Bu harakat natijasida yangi bilim va ko‘nikma shakllanadi.

Похожие

Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Sport faoliyatining psixologik xususiyatlari

Sport faoliyatining psixologik xususiyatlari

Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

O`spirinlik davrining psixologik xususiyatlari