Мустақил ўзбекистонда психология фани ва психолог мутахассислар олдида турган вазифалар - Психология - Рефераты

Мустақил ўзбекистонда психология фани ва психолог мутахассислар олдида турган вазифалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Мустақил ўзбекистонда психология фани ва психолог мутахассислар олдида турган вазифалар Режа: 1. Ўзбекистонда психологиянинг бугунги аҳволи 2. Психологиянинг вазифалари 3. Психологиянинг тузулиши 4. Психолог мутахассис олдида турган вазифалар.

Инсон ўзининг кимлигини англашга интилишдан, ўз руҳий дунёси-ни ва ўзгалар руҳиятини билиш истаги пайдо бўлишдан, табиат ва жа-мият хрдисаларини тушунишга эхтиёж сезишдан, ўтмиш, ҳозирги за-мон, келажак ҳақида мулоҳаза юритишдан эътиборан психология фан сифатида ривожлана бошлади. Психологик билимлар жуда узоқ ўтмиш тарихга эга бўлса-да, лекин у фан сифатида фалсафадан XIX асрга келиб ажралиб чиқди. Психологияни алоҳида фан сифатида ажралиб чиқиши-га ўша даврда кишилик жамиятида юз бераётган ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ўзгаришлар сабаб бўлди, чунки булар ижтимоий заруриятнинг тақозоси эди. Психологик ҳолатларни тадқиқ қилиш, яъни психика моҳиятини тушуниш мақсадида ўша даврда экспериментал илмий-пси- хологик лабораториялар вужудга кела бошлади. Илк психологик тадқи- қотлар лабораторияси немис олими В. Вундт томонидан 1879 йилда Лейпциг университетида ташкил қилинди. Худди шу лаборатория андо- заси бўйича бошқа мамлакатларда бир қанча мустақил лабораториялар очилди. XIX асрнингохири ва XX асрнингбошларига келиб психология фани тўгрисидаги илмий тушунчаларда кескин ўзгаришлар юзага келди ва уларнинг таъсири натижасида психологиянинг тадқиқот объекти си- фатида инсонга муҳитнинг таъсири, унинг хулқ-атворини ўрганиш му- аммолари танлаб олинди. Шу даврда психология фанининг ривожлани- шига ижобий ҳисса қўшган психология мактаблари вужудга келди, жум- ладан, Америка (АҚШ) психологиясининг асосий йўналишларидан бўлган бихевиоризм, Германия гештальтпсихология мактаби, Венада З.Фрейднинг психоанализи ва бошқалар. Шу мактабларнинг ҳаммаси ўзининг нуқгаи назарига асосланиб, психология фанининг таркибий қисмларини ўрганишга ҳаракат қилди. Психологик концепцияларнинг ранг-баранглиги сабабли ва фан-техниканинг ривожланиши таъсири билан психология ўзининг тадқиқот объектларига эга бўлган кўплаб

соҳаларга ажрала бошланди. Ҳозирги даврда психологиянинг назарий ва амалий ютуқпари атроф-муҳит ҳамда жамиятнинг жуда кенг қирра-ларига татбиқ қилинмоқда. Психология фанини муайян соҳаларга бўлишда аниқ, яққол фаолиятининг психологик томони, инсоннинг жамиятга нисбатан пси-хологик муносабати, тараққиётининг психологик жабҳаси асос қилиб олинган. Қуйида психология соҳаларининг тавсифига қисқача тўхта-либ ўтамиз. Умумий психология — умумий психологик қонуниятлар, механизм-лар, мураккаб ички боғланишлар, назарий ва методологик принцип-лар, илмий тадқиқот методлар, психиканинг фило ва онтогенетик ўзгаришларини, илмий тушунчалар ва категориялар, билиш жараён-ларини амалий ва назарий жиҳатдан тадқиқот қиладиган соҳа. Умумий психология бошқа соҳалар каби шартли равишда қабул қилин-ган номдан иборатдир. Психология фанининг илмий тушунчалари-ни, категориялари (шахс, мотивация, фаолият, муомала, онг)ни, тад-қиқот методларини умумий психологияда умумлаштириш учун унинг бошқа соҳаларидаги текшириш натижаларини мавҳумлаштириш мақ- садга мувофиқ. Шунинг билан биргаликда умумий психологиянинг тадқиқот натижалари психологиянингбошқа соҳалари учун асос бўлиб хизмат қилади. Умумий психология фани асосий категориялар, ту-шунчалар, психик жараёнлар, ҳолатлар, ҳодисалар, индивидуал-ти-пологик хусусиятларни ўз ичига олади. 1. Психик жараёнлар: сезги, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл ва бошқалар. 2. Иродавий жараёнлар: мотив, мотивация, эҳтиёжлар, интилишлар, қарор қабул қилиш кабилар. 3. Ҳиссий жараёнлар: ҳис- туйғулар, эмоция, кайфи-ят, эмоционал тон, стресс, аффект сингарилар. Психик ҳолатларга психик жараёнларнинг маълум бир сифатларининг кўринишлари ки-ради. Масалан, ҳиссий жараёнлардан психик ҳолат сифатида кайфи-ят, психик хусусиятларга қобилиятлар ва бошқалар киради. Умумий психологиядаги бу бўлиниш шартли равишда амалга оширилган

бўлиб, унда жараён тушунчаси умумий тадқиқ қилинаётган ҳодисанинг жа- раёний хусусиятга эга эканлиги таъкидланади, холос. Психик ҳолат тушунчаси психик ҳолатларга нисбатан нисбий статиклигини англа-тади. Психик хусусият тушунчаси эса тадқиқ қилинаётган ҳодиса-нинг мустаҳкамлигини, қайтарувчанлигини акс эттиради ва бу нарса шахс тузилишида ўз ифодасини топади. Умумий психологиядан бош-қа соҳалар, билимлар асос сифатида фойдаланилади, худди шу боис-дан у универсал хусусият касб этади. Экспериментал психология — экспериментал методлар ёрдамида психик ҳодисаларни тадқиқ қилишнинг умумий соҳаси. Психология фан сифатида фалсафадан ажралиб чиқишида экспериментал тадқи-қотлар ўтказиш асосий роль ўйнаган. XIX асрнинг ўрталарида психо-логик ҳодисалар устидан илк бор амалий экспериментал-психологик тадқиқотлар ўтказилган. Бу физиологик лабораторияларда элементар функцияларни ўрганиш орқали, яъни илк бор сезги ва идрокни ўрга-ниш билан бошланган. Бу тадқиқотлар экспериментал психология-нинг фалсафа ва физиологиядан мустақил, алоҳида фан сифатидавужудга келишига муҳим асос ва объектив шарт- шароит яратиб бер-ган. Экспериментал психология фан сифатида ажралиб чиқишига В.Вундт ўзининг катта ҳиссасини қўшган. Илк экспериментал тадқи- қотлар ўзини ўзи кузатиш методи ёрдами билан инсоннинг ички фун- кцияларини ўрганишга қаратилган эди. Кейинчалик экспериментал ишлар турлича ҳайвонларда ўтказила бошланган. Тадқиқотларнинг кўпчилиги Т.Л.Морган, Э.Л.Торндайклар томонидан олиб борилган. Экспериментал тадқиқотлар орқали фақат психик функцияларгина эмас, балки ҳиссиётларнинг индивидуал вариантлари ҳам текширил-ган. Экспериментал психологиянинг тадқиқотлари психология соҳа-ларининг назариясига асос бўлиб хизМат қилади. Меҳнат психологияси — инсоннинг меҳнатга муносабати, меҳнат фаолиятининг қонуниятлари ва ривожланишини тадқиқ қиладиган

психология соҳаси. Меҳнат психологиясининг объекти ишлаб чиқа-ришда ва меҳнатда шахснинг фаолияти, уни ишдан бўш вақтининг, дам олишининг ишлаб чиқаришга таъсирини ҳам текширган. Меҳнат унумдорлигига ишчини боқиш учун кетган сарфлар микдори кўп бўлса, унга қанча қулай шарт- шароит яратилса, шучалик ижобий таъсир юзага келади. Шу асосда юқоридаги фанлар меҳнаткашга психологик илиқ муҳит яратиш учун меҳнат психологиясига ёрдам беради. Меҳнат пси-хологиясини Г.Мюнстербергнинг «Психология ва ишлаб чиқариш унумдорлиги» (1913) ва «Психотехника асослари» (1914) китоблари чиққан даврдан бошлаб алоҳида соҳа сифатида вужудга келганлиги эътироф этилган. Меҳнат психологиясининг асосий вазифаси ишлаб чиқариш муносабатларини ижобийлаштириш, меҳнаткашларга зарур шарт-шароит яратиб бериш, касбий касалликларнинг, ишлаб чиқа-ришда жисмоний фалокатларнинг, психологик зўриқишларнинг ол-дини олишдир. Авиация психологияси — авиасаноат ва авиахизматчиларнинг меҳ-нат фаолиятида кечувчи психологик қонуниятларни ўрганади. Авиа-ция психологиясининг предмети мураккаб авиация тизимини бош-қаришдаги инсон психикасинингролини текширишдан иборат. Авиа-ция психологияси объекти шахс фаолияти, жамоа тузилишини таш-кил қилишнинг шарт- шароитлари ҳисобланади. Авиация психологи-яси субъекти учувчилар, муҳандис, техник хизмат кўрсатиш таркиби-ни ташкил этувчи стюардессалар ва бошқалар. Авиация психология-си соҳа сифатида учувчи қурилмалар яратилиши вақтидан, яъни XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларидан вужудга келган. Авиация психологияси туғилишининг асосий сабаби учувчи аппаратлар ишла-тишда ва бошқаришда инсон омили хавфсизлигига шарт- шароит яратиш эҳтиёжидир. Авиация психологияси психологиянинг бошқа со-ҳалари билан узвий боғлиқдир.

Муҳандислик психологияси - инсон ва машина ўртасидаги муно- сабатни, инсонга машинанинг психологик таъсирини ва инсоннинг машина билан муносабати жараёнининг психологик қонуниятлари-ни тадқиқот методлари ёрдами билан ўрганувчи психология соҳаси. Муҳандислик психологияси фан-техника революцияси таъсирида ву-жудга келган бўлиб, қуйидаги муаммоларни текширади: 1) инсон ва ЭҲМ каби автоматика тизими юкламасида инсон вазифасини тахдил қилиш; 2) ЭҲМ операторларининг ҳамкорлик фаолиятида мулоқот жараёни ва уларнинг ўзаро таъсирини тадқиқ қилиш; 3) оператор фаолиятининг психологик тузилишини тахдил этиш; 4) оператор ишининг сифатига, тезлигига, самарадорлигига таъсир қилувчи омил-ларни текшириш; 5) инсон томонидан ахборот қабул қилишни тад-қиқ этиш; 6) оператор фаолиятини бошқариш механизмини ўрга-ниш; 7) ЭҲМни бошқаришдаги буйруқларни инсон томонидан қабул қилиш хусусиятини аниқлаш; 8) операторлар учун психодиагностика ва профориентация методларини ишлаб чиқиш; 9) операторларни ўрганишни оптималлаштириш. Муҳандислик психологиясининг юқоридаги муаммоларини тек-шириш натижасида ёлғиз оператор фаолиятидан умумий меҳнат фа-олиятини ўрганишга ўсиб ўтилади. Космик психология - вазнсизлик ва бўшлиқда аниқ мўлжал ола билмаслик шароитида, организмда жуда кўп ортиқча таассуротлар юкланган пайтда рўй берадиган нерв-психологик зўриқиш билан боғ-лиқ бўлган алоҳида ҳолатлар туғилганда киши фаолиятининг психо-логик хусусиятларини тадқиқ қиладиган психология соҳаси. Экстремал психология - инсоннинг ўзгарган муҳит шарт-шароит-ларида психик фаолиятининг кечиши қонуниятларини ўрганадиган психология соҳаси. Экстремал шароитда инсонга бир қанча фактор-лар таъсир қилади: монотония, макон ўзгариши, хавф омили, вақт, шахсий аҳамиятга молик

ахборотнинг ўзгариши, ёлғизлик, гуруҳий изоляция ва ҳаётий хавф. Экстремал шароитга инсон мослашиши-нинг биологик вазифаси экстремал шароитда ишловчиларни танлаб олиш (космос, арктика, ёнғин ва ҳоказо), машкдантириш, тренинг ўтказишдан иборат. Педагогик психология — тарбия ва таълим муаммоларини тадқиқ қиладиган психология соҳаси. Педагогик психология шахснинг мақ-садга мувофиқ ривожланиши, билиш фаолиятининг ва шахсда ижти-моий ижобий сифатларни тарбиялашнинг психологик муаммоларини ўрганади. Педагогик психологиянинг мақсади — ўқитишнинг оқилона ривожлантирувчи таъсирини, шарт-шароит ва бошқа психологик фак- торлардан келиб чиққан ҳолда кучайтиришдир. Педагогик психология XIX асрнинг иккинчи ярмида ижтимоий тараққиётнингтаъсири нати-жасида вужудга келган. Экспериментал психология тадқиқотчилари педагогик психология ривожланишига катта ҳисса қўшганлар. Бундан ташқари, педагогик психологиянинг фан сифатида тараққий этишида ўша даврда юзага келган психологик йўналишлар ҳам ўзининг ижобий таъсирини ўтказган. Бихевиористик психология йўналиши педагогик психология учун асос қилиб, тарбиячи ва ўқитувчига восита қилиб ташқи муҳит таъсирини олади. Ташқи муҳит қанчалик ижобий таъсир қилувчи омил бўлса, яъни қулай шарт-шароит вужудга келса, демак, шахснинг тарбияланиши шунчалик ижобий кечади. Ҳозирги замон педагогик психология ривожланиши натижасида инсоннинг индивидуал-психологик фарклари, ижтимоий-тарихий таж- рибалар таъсири ҳамда бошқа одамлар ўртасидаги мулоқот, муомала таъсири борлигини, шунингдек, яна бир қанча факторларни ҳисобга олган ҳолда шахсни ривожлантирувчи таълим орқали ўқитиш ва тар-биялаш ётади. Педагогик психологияни шартли равишда бир нечатур-га ажратиш мумкин: а) таълим психологияси; б) тарбия психологияси; в) ўқитувчи психологияси; г) олий мактаб психологияси кабилар.

АДАБИЁТЛАР : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 2. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 3. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 4. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 5. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 6. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 7. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 8. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 9. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 10. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 11. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 12. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. 13. Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том. 14. Зейгарник Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. М. 1990 г.

Похожие

Махсус психология фани ва унинг вазифалари

Махсус психология фани ва унинг вазифалари

Коррекцион психология амалий психолог фаолиятининг булаги сифатида

Психология фани, унинг предмети ва амалий соҳалари

Психология фанининг аҳамияти ва вазифалари