Миллий туйгулар - Психология - Рефераты

Миллий туйгулар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

Миллий туйгулар Режа: 1. Миллий туйгулар ва уларни тадкик этишда куйиладиган талаблар. 2. Миллий туйгуларнинг миллий жараёнга муносабат сифатида намоён булиши. 3. Турли этник гурухларда турлича намоён булиши. 4. Ватанпарварлик туйгулари ва уларнинг намоён булиш хусусиятлари. 5. Ўқувчиларда ватанга садоқат ҳиссини шакллантириш долзарб педагогик ва психологик муаммо сифатида. 6. Ўқувчиларда ватанга садоқат ҳиссини шакллантиришга оид тарихий тажрибалар

Миллий туйгулар этнопсихологик хусусиятларни ташкил этувчи компонентлар ичида нисбатан кам урганилган соха хисобланади. Ижтимоий ходисалар ичида миллий туйгу узининг келиб чикиши билан узок утмишига бориб такалади. Шунинг учун уни урганишда нихоятда эхтиёткорлик, зийраклик ва холислик билан иш олиб боришлик талаб этилади. Миллий туйгулар асосида миллий манфаат ва эхтиёжлар, айникса, унинг муваффакияти ёки муваффакиятсизлигини, тинчлиги ёки нотинчлигини таъминловчи нарсалар ётади. Миллий туйгулар кишининг миллий вокеликдаги барча нарса ва ходисаларга, миллий жараёнларга, она табиатга ва заминга, шунингдек, халкнинг тарихи ва маънавий меросига, миллий кадриятларига булган муносабати шаклида намоён булиб, миллат маънавий хаётида катта ахамиятга эгадир. Миллий туйгунинг таъсирчанлиги айникса, она тилига булган муносабатда янада ёркин намоён булади. Зеро, хар бир халкнинг миллий хусусиятлари тил оркали уз ифодасини топади. Миллий тилга булган муносабатнинг салгина булса хам бузилиши халклар ва миллатлар уртасидаги муносабатларга катта зарар етказади. Профессор И.М.Жабборовнинг “Узбек халк этнографияси китобида турк халки уз тилини яхши куриши ва шу тилда гаплашадиган бошка халк вакилларини хурмат килиши хакида бундан 1000 йил аввал ёзилганлиги, мисол келтирилади. Фарзандларимиз онгида Ватанга, бой тарихимизга, миллий кадриятларимизга нисбатан хурмат, эхтиромни карор топтириш, хар хил ёт мафкура, кадриятларга эргашмайдиган миллий иммунитетни шакллантиришимиз даркор. Бунинг учун уларнинг тафаккурида узлигини англаш ва унутмаслик карор топиши, уз тарихи, утмиши, буюк аждодлари хаёти, миллий кадриятлар, миллий урф-одатларни яхши билиб, узлаштиришлари лозим.

Ватанга мухаббат, ватанпарварлик туйгуси одамнинг калбида табиий равишда тугиладигандек, туюлади. Аслида бу туйгуларнинг хам шаклланишида маълум таълим тарбиявий тадбирларга эътибор бериш зарур. “... Инсон узлигини англагани, насл-насабини билгани сари юрагида Ватанга мухаббат туйгуси илдиз отиб, юксала боради. Бу илдиз канча чукур булса, тугилиб усган юртга мухаббат хам шу кадар чексиз булади” 1 Бунда айникса, она тилига булган муносабат етакчи уринда булади. Чунки “Она тили - бу миллатнинг рухидир. Уз тилини йукотган хар кандай миллат узлигидан жудо булиши мукаррар” 2 Шуролар даврида бизнинг тарихимиз укитилмади ёки атайлаб бузиб, сохталаштириб берилди. Бобомиз Амир Темур конхур жаллод, жохил шахс сифатида тасвирланди.Уз тарихини билмаган, утмишидан махрум килинган халкда, табиийки, миллий туйгулар-гурур, фахр, ватанпарварлик булмайди. Узгалар тобелигида яшашга урганиб, факат моддий эхтиёжлар кулига айланган халк манкуртлашади. Унда миллий озодлик, мустакиллик туйгулари булмайди. Бизда хам, афсуски, манкуртлик хусусиятлари шакллана бошлаган эдики, буюк бобомиз Амир Темур хакида масхаромуз латифалар тукиб чикара бошладик. Бу хил латифаларни “ижод” килишда узимизнинг “ёзувчи”ларимиз озмунча тер тукишмади. Миллий туйгулар тарихий категория булиб, шу миллий ва халк вакилларига ташки объектив омилларнинг доимий таъсир этиб туриши натижасида вужудга келади. Шахсда миллий туйгу ва онгни ш акллантириш, ривожлантириш учун халкимиз тарихини, миллий кадриятларни, буюк аждодларимиз хаётини, бой маънавий меросини чукур урганиш лозим. Миллий туйгуларнинг намоён булиш кучи ва интенсивлиги хамма халк ва миллатларда бир хилда булавермайди. Бу туйгулар кичик, кам сонли этносларда катта, куп сонли халклардагина караганда, шунингдек, кам 1 И.Каримов “Донишманд хал=имизнинг мустащкам иродасига ишонаман. Т., 2000 й. 12-13 б. 2 Уша ерда 13-б.

тараккий этган мамлакатларда, ривожланган мамлакат халкларидагига караганда кучли ва ёркин намоён булади. Айникса, илгари жабр-зулм куриб келган, эзилган ва ранжитилган халкларда миллий туйгулар нихоятда сезгир ва таъсирчан буладики, хатто хазил шаклида миллат шанига айтилган, эхтиётсизлик билан билдирилган фикрлар хам норозилик тугдириши, хиссиётларни жунбушга келтириши, миллий низоларни келтириб чикариши мумкин. Миллий туйгулар хилма-хил булиб, унга ахлокий, эстетик, интеллектуал ва маиший туйгулар киради. Улар ватанпарварлик, миллий ифтихор, хамкорлик, хайрихохлик ёки гаразгуйлик, душманлик каби куринишларда уз ифодасини топади. Ватанпарварлик ва уз она табиатига мехр-мухаббат туйгулари, миллий туйгуда мухим урин тутади. Ватанпарварлик асрлар ва минг йиллар давомида биргаликда яшаган этник гурухда шаклланган энг чукур туйгулардан биридир. Етук ватанпарварлик туйгуси махаллий, худудий парчаланишлар ва турли-туман майда этник тафовутлар тугатилиб, элат ва миллатларнинг шаклланиши жараёнида вужудга кела бошлайди. Маълумки, ХIХ асрнинг 70-йилларигача, хозирги Узбекистон худудида учта хонлик - кукон ва Хива хонлиги, Бухоро амирлиги мавжуд эди. Узбек элати шу уччала хонлик ва амирликда яшаса хам, худудий, иктисодий, сиёсий парчаланиш ягона узбек миллатини вужудга келтирмади. Демак, шу даврда ягона миллий туйгунинг мавжудлиги тугрисида суз булиши хам мумкин эмас эди. Узбекистон республикасининг ташкил топиши, узбек элатини миллат даражасига кутарди. Натижада, миллий туйгу шаклланиб, ривожланиб боряпти. Хакикий ватанпарварлик, деб курсатган эди америкалик этнопсихологлар Б.Ганний ва В.Жеромлар, факат халки ва Ватанининг жахон микёсида тутган мавкеидан фахрланиш билангина намоён булмайди. Миллат хаётида шундай даврлар ва холатлар хам буладики, бунда хакикий ватанпарварлик туйгуси уялиш ва орланиш билан тулиб тошиши мумкин. Дархакикат, миллатнинг укимишли вакиллари, зиёли ва олимлар, ёзувчилар

миллат хаётига, миллий жараёнга теран объектив куз билан караб, миллат хаётидаги айрим камчилик ва нуксонларни руй-рост айта олишган, танкид килишган. Таникли узбек маърифатпарвари Абдулла Авлоний “Гулистон ёки ахлок“ китобида бундай ёзади: “...Бизлар на учун харакат килмаймиз, кимирламаймиз? Бошка миллатларнинг угиллари, кизлари кеча демай, кундуз демай, ёз демай, киш демай илм йулида жонларини фидо килиб, ковушиб, югуришиб, кузларимизни камаштириб турган бир замонда, бизлар хамон уйкудан, жахолатдан бошимизни кутармаймиз, ибрат олмаймиз”... Хамза Хакимзода Ниёзий хам халкимизнинг саводсизлигидан, жахолатдан колганлигидан куюниб “Ватандошларима хитоба” шеърида ёзади. Эй, ахли ватан! Босди сени мунча гафлат, Гарк айлади мунча сени дарёи жахолат? Тушди сенинг бошинг узра хар зиллау разолат, Бок! Холингга нелар булар гар булса басорат? коплаб келур миллатинга зулмату горат, Инсон сифатинг вор эса тур, айла жасорат! Гафлат уйкусиндан кузинг оч! Бок бу замона! Илм ила маориф тутуни тулди жахона. Бу битилган шеър ва фикрлар миллатнинг холатидан куйиниб эзилган, хакикий ватанпарварларнинг фарёди хисобланади. Худди шунга ухшаш фикрни саксон йиллардан кейин файласуф олим, академик Эркин Юсупов хам куйиниб ёзди. “...Узбек халки тушган сунгги йиллардаги мусибат, хакорат, тухматларга (совет давридаги вокелар назарда тутиляпти. М.М.) уз кадрига етган бирорта миллат хам бардош бериши мумкин эмас. Бу сабок бизда миллий онг пастлигини... курсатади. Бир-биримизни фаргоналик, хоразмлик, бухоролик, тошкентлик деб ажратамиз. ...куркоклигимиз, хамжихат булмаганимиз итоаткорликка, хушомадгуйликка олиб келади” (“Ёш ленинчи”, 1991 й. 16 февраль).

Социал-иктисодий шарт-шароитларнинг узгариши билан кишиларда уз халкига, она тилига, она тупрогига булган мехр-мухаббат туйгулари йуколиб кетмайди. Лекин айрим олимлар хозирги кунда одамларни она табиат ва атроф-мухитдаги географик ва маданий нарсалар кизиктирмай куйди. Ватан энди уларга факат яшаш, пул топиш, бойлик орттириш учун хизмат киладиган макон булиб колди, деган космополитик гояларни таргиб килмокчи булади. Яъни улар “Бедананики каерга борса “пит-билдик,“ деганларидек, каерда хаёт яхши булса, одам уша ерга интилади. Ватан, ватанпарварлик туйгулари эскирган, колок тушунчалар, деб исботлашмокчилар. Бу билан улар бир неча минг йиллар давомида яратилган миллий маданиятни кадрсизлантиришга, кишиларнинг ватанпарварлик туйгуларини йукотишга, уз Ватанини бошка халк ва миллат тазйикидан химоя килмаслик каби ярамас гояларни одамлар онгига сингдирмокчи булишяпти. Тугри, ривожланган мамлакатларда иктисодий интеграция мавжуд. Европада ягона пул бирлиги - ЕВРОни яратиш, чегаралардан ягона паспорт буйича утиш в.х. ижобий жараён. Лекин бу Ватан, ватанпарварлик туйгуларини йук килиб юбормайди. Мукаддас Ватан учун жонини фидо этишга тайёр туриш кишининг юксак ахлокийлигидан далолатдир. Ватанпарварлик кадимий туйгулардан хисобланади. Мусофир юртларда яшаб ишлари юришиб кетган одамлар хам, уз бахтини, фаравонлигини кемтик куради. Чунки унга Ватан согинчи тинчлик бермайди. Бутун калби билан Ватанга интилади. Факат уз нафсини уйлайдиган одамларда ватанпарварлик туйгуси булмайди. Улар бир жойдан иккинчи жойга, бир юртдан бошка юртга осонгина кучиб утаверадилар. Улар каерга борсам, барибир кунимни куравераман, деб уйлаб, яшашдан максад уз нафсларини кондиришдан иборат, деб биладилар. Ватан инсон учун шу кадар азиз ва мукаддаски, энг огир жиноят килганларга жазо сифатида Ватандан бадарга килиш хукм килинади. Миллатнинг илгор вакиллари доимо миллий туйгуларни узларида мужассамлаштирган ва уни таргиботчиси булиб

келганлар. Уларга миллий худбинлик, мактанчоклик, чекланиш, яъни миллий кобикка уралиб колиш каби туйгулар ёт нарсалардир. Бошка халклар ва миллатларга нисбатан душманлик ва адоватнинг вужудга келиши учун уларда хеч кандай иктисодий ёки ижтимоий сабаблар мавжуд эмас. Феодал парчаланишлар, ривожланган бир шароитда яшаб ижод этган буюк бобомиз А.Навоий хам турли халк, турли диний масхаб кишилари уртасида дустона муносабатлар урнатиш мумкинлиги, хатто уз такдирларини хам бир-бирига багишлашлари мумкинлиги тугрисида ёзади: Кунгулни олса малохат била тафовути йук, Хитой улсун, армани ва хинду. Шунингдек, “Фарход ва Ширин”, “Сабъаи Сайёр” каби достонларида турли халклар вакиллари уртасидаги дустлик ва мехр-мухаббатни баён этади. Миллий туйгулар купинча миллий ифтихор сифатида намоён булади. Лекин шунинг билан биргаликда уз миллатини ортикча кукларга кутариш, унинг кандайдир бошка халкларда булмаган фазилатлари тугрисида “Куйиб- пишиб” таъкидлаш, уз халкини бошка халкларга карама-карши куйиши, бошка халкларга нисбатан менсимаслик рухини келтириб чикариши мумкин. Буларнинг барчаси реал вокеликнинг, хаётнинг холисона тахлили булмай, айрим индивидларнинг субъектив фикрлари уларок вужудга келади. Буни ажойиб “Халк“ китобининг муаллифи, машхур француз тарихчиси Жюль Мишле мисолида куриш мумкин. Унинг ватанпарварлиги айрим уринларда миллатчилик билан алмашиб кетади. Масалан, Франция тарихини хамма халклар учун намуна буладиган тарих, деб кукларга кутаради. “Барча халкларнинг тарихи кандайдир кискартирилган булиб, факат Франция тарихигина тулик куринишга эга, - деб курсатади муаллиф. Италия тарихида охирги асрлар етишмайди. Англия ва Германия тарихида бошланиш даврлар етишмайди. Факат Франция тарихини урганиб, сиз бутун дунё тарихини билиб олишингиз мумкин” (Ж.М. Народ, М., 1965, стр. 145). Миллий туйгулар ва кайфият миллат вакилларининг жипслашуви ва иродасини намоён булишида катта роль уйнайди. Миллатнинг бирикишида,

миллий туйгу, миллий кизикишларнинг умумийлиги, тарихий ходисалар ва миллий кадрияти (утмиш маданияти) мехр-мухаббат, миллий ифтихор туйгулари сифатида намоён булади. Уз халкининг куп асрлик бой тарихи, ажойиб маънавий мероси билан хакли равишда фахрланиш, айрим тадкикотчилар уйлаганидек, утмишни кумсаш эмас, балки кадимий тарихни, халк яратган моддий ва маънавий бойликларни кенгрок урганиш ва очиб бериш, уларни янги авлодлар томонидан аждодлар мероси сифатида узлаштиришни таъминлашдан иборатдир. Шуни хам курсатиб утиш керакки, бу даврда миллатнинг хохиш, иродасини ифодаловчи илгор туйгулар билан бирга, миллий худбинлик, миллатчилик ва улар билан боглик холда миллий хурофий туйгулар хам намоён булиб колади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Олий Мажлиснинг тўққизинчи сессиясида қилган маърузасида таъкидлаганидек: « Биз учун энг асосий, энг муҳим устивор мақсад тенгсиз олий неъмат мустақилликни бундан буён ҳам асраб-авайлаш, химоя қилиш ва мустаҳкамлаш бўлиб қолаверади. Зеро, маънавий етукликнинг муҳим белгиси ватанпарварликдир». Ватанпарварлик-умуминсоний қадриятларга содиқликнинг асосий тамойилларидан биридир. «Ватан» арабча сўз бўлиб, ўзбек тилида «она- юрт» деган маънони англатади. Ватанга муҳаббат, юртга муҳаббат ҳар бир миллат кишисига хос бўлган муқаддас ва улуғ қадриятдир. Ватанпарварлик ҳар бир кишида ўз уйига, туғилиб ўсган ерига, ота-она, ака-ука, опа- сингилларига бўлган муносабатида акс этади. Ватанпарварлик - бу умуминсоний қадрият бўлиб, ҳар бир кишининг Ватанга бўлган содиқлигини, садоқатини ифодалайди. Ўзбекистонда яшаётган турли миллат вакиллари Ватанга муҳаббат ва садоқат билан хизмат қилиш, унинг мустақиллиги, ободлиги, озодлиги, тинчлиги ва осойишталигини сақлашда фаол иштирок этмоқдалар.

Республикамиз фуқароларининг ватанпарварлиги, ўз ватанини севиши унга бўлган илиқ туйғусида ифодаланади. Президентимиз таъбири билан айтганда: «Ватан ҳисси -шу ватаннинг эгаси бўлмиш ҳалқни билишдан, унинг қадрига етишдан, нималарга қодир бўлганлигини тан олишдан, буюклигини эътироф этишдан бошланади. Ватан ва ҳалқ эгизак. Бирини ҳис этиш учун иккинчисини билмоқ керак. Ўзбекистон деганда, ўзбек ҳалқини, ўзбек деганда Ўзбекистонни тушунмоқ керак. Бирисиз иккинчисини ҳис қилиш мутлақо мумкин эмас.». Дарҳақиқат, Ватан туйғусини ўзида мужассам этган кишигина жамият ва халқ манфаати, унинг бахт-саодати учун курашади. Шундай экан, Ўзбекистонда яшовчи ҳар бир киши келажаги буюк бўлган мустақил давлатимизни умумбашариятга таништиришда ва халқларимиз ўртасидаги иноқлик ва ўзаро ҳурматни мустаҳкамлашда ягона мақсад сари интилмоғи керак. Айниқса, ўсиб келаётган ёш авлодни, жумладан, академик лицей ва касб-ҳунар коллежи ўқувчиларида ватанпарварлик туйғусини шакллантириш муҳим аҳамиятга эга. Чунки мазкур ўқув юртида таҳсил олаётган ўқувчилар микросоциумда ўзларининг муносиб ўринларини топишлари, жамият ва Ватан равнақини учун сидқидилдан хизмат қилишлари, фидойилик кўрсатишлари, сафарбарлик хислатларини намоён қила олишлари учун уларда ватанпарварлик туйғусини шакллантириш ниҳоятда зарур. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Ўқувчиларнинг умумий ўрта таълим мактабларида ўтказган даври давомида синф, мактаб жамоаси, оила, маҳаллада ўз ўрнини топа олишида мусиқа таълими алоҳида ўрин тутади. Аниқ мазмун асосида ўтказиладиган мусиқа дарслари, синфдан ташқари машғулотлар ва умумий тарздаги мусиқий муҳит ўқувчиларнинг маънавиятини шакллантириш учун ҳам муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Мусиқа дарсларининг ҳақиқий таълим-тарбия воситасига айланишида ўқитувчисининг билими, иқтидори, жонкуярлиги, тарғиботчилиги, меҳрибонлиги, маслаҳатгўйлиги етакчи аҳамиятга эга.

Мусиқанинг буюк қудрати шундаки, у ўқувчининг ички дунёсига кириб, ҳиссиётларини жунбушга келтира олади. Психолог олимларнинг таъкидлашича, мусиқа инсон бош миясининг ярим шарларидаги асаб тўрларининг энг йирик, энг нозик, бошқа ҳеч қандай восита таъсир этолмайдиган қатламига ҳам кириб бора олади. Бу қатламларда инсоннинг жуда катта қуввати заҳиралари сақланади ва яхши мусиқа айнан шу ақлий қувват, ҳиссиёт заҳираларини ҳаракатга келтира олади. Психолог олим И.А.Вартанян инсон ўзи учун яратган неъматлар ичида мусиқанинг алоҳида ўрин тутишини қуйидагича изоҳлайди: «...инсон ўзи учун яна бир бошқа товуш тилини, яъни мусиқани-эмоция, ҳиссиёт, кайфият, мусиқа санъатини яратди». Мусиқа санъатининг ўзига хос шундай қудрати борки, бу бошқа ҳеч қандай предмед ёки санъат турларида мавжуд эмас. Бу инсонга кучли таъсир эта олувчи «қуроллар» заҳирасида мусиқа санъатининг ўзига хос касбий хусусиятлари, воситалар «арсенал»ида товуш тембри (бўёғи), товушлар баланд-пастлиги, ритм (усул) хилма-хиллиги, гармония тузилишлари, интервал ва аккордлар тузилишидаги ранг-баранглик, динамик тус ва бошқалар инсонни ҳис-ҳаяжонга соладиган, унинг туйғулари оламида мўьжизалар яратадиган беқиёс таъсир воситасидир. Ўқувчи шахсининг шаклланиши ва камол топишида мусиқанинг, айниқса халқнинг юрак дардлари, қувонч шодликлари, ғам-аламлари, орзу- умидларининг силсиласидан яралган халқ қўшиқларининг тутган ўрни беқиёсдир. Халқ қўшиқлари ўзбек халқининг авлоддан-авлодга ўтиб қон-қонига сингиб кетган санъат туридир ва шунинг учун ҳам халқ оҳанглари, нола- қочиримлари ва бошқа миллий безакларини тинглаган одам унга бефарқ бўла олмайди, бевосита унга эргашади, қўшилишиб куйлайди, рақсга тушади, яъни мусиқа уни ўзининг сеҳрли оламига етаклаб кетади.

Халқ қўшиқлари фақат эстетик жозиба олами бўлибгина қолмай ўзига хос катта бир таълим-тарбия қуроли ҳамдир. Чунки инсон ҳис-ҳаяжонининг замирида маънавий-ахлоқий тушунчалар, ҳислар, хулосалар ҳам ётади. Ватанга садоқат ҳиссини шакллантириш жараёнида ўқувчиларнинг янгидан янги маънавий эҳтиёжлари пайдо бўлади. Шу эҳтиёжларни қондиришга ҳаракат қилиш эса ўқувчида ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларни амалга оширишга интилиш, изланишни қарор топтиради. Бу ҳаракат боланинг ўқувчилик даврида яққол кўзга ташланади. Мавзу жиҳатидан турлича бўлган болаларбоп қўшиқларни мунтазам равишда ўрганиб бориш, ижро этиш мактаб ўқувчиларининг нафақат репертуарини бойита боради, балки уларнинг миллий маънавиятимизга бўлган муҳаббатини оширади, умумий дунёқарашларини кенгайтиради ва ахлоқий туйғуларининг шаклланишига ёрдам беради. Бу туйғулар ғоят кўп қиррали ва хилма-хилдир. Ҳозирги кунда таълим-тарбия олдида турган асосий мақсадлардан бири - ёш авлодга аждодларимизнинг асрлар давомида орттирилган маънавий бойликларини сингдириш, уларда инсоний фазилатларни қарор топтириш ва мунтазам ривожлантириб бориш, атан ва миллат олдидаги бурч ва масъулиятини ҳис этишга ўргатишдан иборатдир. Маънавий-ахлоқий фазилатларни ўқувчиларнинг ватанга, меҳнатга, инсонларга бўлган муҳаббати каби серқирра манбалари унда маънавий эҳтиёж ва қизиқиш уйғотишда, маънавий фаолият ва қадриятларни тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, маънавий-ахлоқий манбалар ўқувчида маънавий фазилатнинг таркибий қисмларини шакллантириш воситасидир. Ўқувчиларнинг маънавий фазилатлари уларнинг ақлий, ахлоқий, сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий, экологик, эстетик, бадиий, диний маданият каби кўпқиррали таркибий қисмларидан иборат. Мусиқа таълими жараёнида маънавий фазилатнинг таркибий қисмлари ўқувчи онгига ўзаро бирлик ва алоқадорликда сингдирилади. Халқ

қўшиқлари воситасида ўқувчиларда инсонпарварлик, садоқат, қаноат, меҳр- муҳаббат, адолатпарварлик, нафосат, эътиқод, меҳнатга ижобий муносабат, дин ва бидъатни бир-биридан фарқлаш, табиатга муҳаббат, бурч ва ҳуқуқни англаш каби юксак маънавий фазилатлар шаклланиб боради. «Янги XXI аср глобаллашув, тараққиёт асри, фақат интеллектуал жиҳатдан юксак ривожланган давлатларгина дунёда устувор мавқе эгаллайдиган давр бўлиши барчамиз учун аён. Мана шу йўлда мустақил Ўзбекистон давлати тақдирини ўз қўлига олиб, янги ҳаёт, жамият қуришга, келажагини жаҳон ҳамжамиятининг узвий бир қисми сифатида ташкил этишга киришди. Заҳматкаш халқимиз ўзининг фидоий меҳнати билан дунёда ҳеч кимдан кам бўлмай, тараққий топган мамлакатлар қаторидан ўрин олиб, тинч, фаровон ва осуда ҳаёт кечиришга ҳақлидир. Лекин бу йўл жуда мураккаб йўл бўлиб, у жамият аъзоларидан фидойилик, ватанпарварлик, халқпарварлик туйғулари устувор бўлишини талаб қилади. Бунинг учун жамият ҳаётининг эртанги кунини яратадиган ёшларда худди мана шу туйғуларни шакллантириш зарур. Мана шундай машаққатли ва шарафли курашларда, буюк интилишларни амалга оширишда, эл-юрт учун ўзини аямасдан хизмат қилишда, керак бўлса, жонини фидо этишда ёш авлод доимо ўрнак ва ибрат бўлиб келган». [«Ўзбекистон овози» 2001й.26.04.49-сон.1- бет]. Шундай экан, бугунги ёш авлодни ватанпарвар, ташаббускор, фидойи инсон сифатида тарбиялаш муҳим вазифага айланди. Бунинг учун уларга миллий қадриятларни чуқур англатиш, қалбига сингдириш лозим. Бусиз баркамол инсонни, унинг шахсиятини тўғри шакллантириб бўлмайди. Чунки «Бирон-бир жамият маънавий имкониятларини ривожлантирмай, ҳамда мустаҳкамламай туриб, ўз истиқболини тасаввур эта олмайди»[И.Каримов.Ўзб. 21 аср бўсағасида.Т.,»Ўзбекистон»,1997й.137- бет.]. Демак,баркамол инсонсиз чинакам халқ манфаатига хизмат қиладиган жамиятни барпо қилиб бўлмайди. Бу борада сўз санъати бўлган адабиётнинг ўрни жуда каттадир. Чинакам ватанпарвар, баркамол инсонни шакллантиришда таълим-тарбия жараёни имкониятларидан кенг

фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун таълим жараёнида ижтимоий-гуманитар йўналишдаги ўқув фанлари – одобнома, ўқиш, ватан туйгуси, мусика, она тили дарсларида бериладиган ўқув материаллари мазмунида ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантиришга хизмат қиладиган ўқув материаллари миқдорини мунтазам кўпайтириш, синфдан ташқари таълим-тарбия жараёнида ушбу туйғуни жадал таркиб топтиришга йўналтирилган тадбирлар кўламини кенгайтириш мақсадга мувофиқдир. Ўқувчиларда ватанга садоқат ҳиссини шакллантиришга оид тарихий тажрибалар. Президентимиз халқимизнинг маънавий пойдевори давлатимиз таянчи қадимий ва мустаҳкам эканлигини уқтириб, миллий тарихимиз ва умумбашарий тараққиётга унутилмас ҳисса қўшган олиму адибларнинг илмий ва бадиий меросини, мафкуравий-маънавий қарашларини теран ўрганишга даъват қилиб келмоқда. Чунки аждодларимиз фаолиятида ҳар доим ватанпарварликнинг юксак кўринишлари намоён бўлиб келган. Алишер Навоий. Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби буюк зотлар ватан ободлиги, юрт фаровонлиги учун тинмай жонбозлик кўрсатганлар ва ўз замондошларини ҳам шунга даъват қилганлар. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов айниқса, ўзбек адабиётининг улкан намоёндаси, мўътабар шоир ва мутафаккир Алишер Навоий номи ва асарларини фахр ва ғурур билан тилга олади. Адолатли жамият барпо қилишдек улуғвор ва эзгу мақсад ҳақида, одиллик, ҳақиқат ва ҳалоллик хусусида мулоҳаза юритар экан, ўзбек мумтоз адабиёти порлоқ сиймоси Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» асарида тасвирланган бир неча воқеа тафсилотига ўз эътиборини қаратади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов олдидан Наманган вилояти сайловчилари билан бўлган учрашувдаги нутқида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ушбу вилоятнинг маънавий қиёфасини Маҳдум Аъзам Косоний, Бобораҳим Машраб, Исҳоқхон Ибрат, Муҳаммадшариф Сўфизода каби буюк зотлар белгилашини таъкидлаб ўтган эди.

Асрий орзуси мустақилликка эришган халқимиз уни мустаҳкамлаш йўлида якдил ва жўшқин фаолият олиб бормоқда. Истиқлол мамлакатимиз иқтисодий ва маънавий такомиллигининг барча соҳалари ривожига самарали таъсир кўрсатди. Шу билан бирга адабиёт ва адиблар олдига улкан маъсулиятли вазифаларни қўйди. Ўсиб келаётган ёш авлод элим, юртим деб яшаши, ватанимизниннг гуллаб-яшнаши буюк келажакка ишонч руҳида тарбияланиши кўп жиҳатдан таълим-тарбия жараёнининг боғлиқ. Албатта, бу вазифани амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида қабул қилинган Давлат таълим стандартлари талабларига кўра таълим тизими, мазмуни ва бошқарувини миллий анъаналар, тарихий, маънавий қадриятларига мос тарзда танлаш ва ташкил этиш зарурати қўйилди. Таълим тизимидаги ислоҳотлар, таълим-тарбия жараёнини шахсга йўналтириш эҳтиёжи, академик лицей ва касб-ҳунар коллежи ўқувчиларида ватанпарварлик туйғусини шакллантиришнинг педагогик асосларини тадқиқ қилиш заруриятини қўймоқда. Чунки ушбу ўқув юртларида таълим олаётган ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари, ҳаётга муносабати жамият тараққиётида тутадиган ўрни уларда юксак даражада шаклланган ватанпарварлик туйғуси мавжуд бўлишини тақозо қилади. Ватанпарварлик туйғусини шакллантириш муаммоси бугнги кунга қадар педагогика фанида бир қадар ишланган муаммо бўлса-да, умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларида фанлараро алоқадорликда ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантириш махсус тадқиқот объекти бўлмаганлигини мавзуга оид манбаларнинг таҳлили яна бир марта тасдиқлади. Ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантириш учун мавжуд тарихий тажрибаларни ўрганиш, умумлаштириш, уларда ўтмиш тарихий тажрибасини минтақавий-маҳаллий тажриба билан алоқадорлигини таъминлашга оид аниқ илмий тавсиялар мавжуд эмаслиги ҳам намоён бўлди. Бу ҳол одобнома, ватан туйғуси, ўқиш, она тили ва мусиқа дарсларида ватанпарварлик туйғусини шакллантириш мақсадининг устувор бўлишини

тақозо қилмоқда. Ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантиришнинг мақсад ва воситалари уйғунлигини таъминлаш бу ўринда муҳим аҳамиятга эга. Ўқувчиларда уларнинг истак ва эқтиёжлари доирасида билим бериш жараёнида ватанпарварлик туйғусини шакллантириш муҳим педагогик вазифалардан биридир. Шахс ва жамият эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда ўқувчи шахсида ватанпарварлик туйғусини шакллантириш муаммосининг ечимига ижтимоий гуманитар фанларини ўқитиш ҳамда синфдан ташқари тадбирлар орқали эришиш мумкин. Собиқ совет тузуми йилларида ватанпарварлик тарбиясининг мақсади ҳаддан ташқари соддалаштирилиб, шахсий фазилатларнинг шундай мажмуидан иборат қилиб қўйилдики, мазкур туйғуни шакллантириш ўқувчиларни изчиллик билан турли-туман ўқув фаолиятларига жалб қилиш асосида маълум даражада нисбийлаштирилиб амалга оширишдан иборат қилиб қўйилган эди. Шунинг учун ҳам ватанпарварлик тарбияси ўзбек халқининг тарихий тажрибаси, миллий руҳи ва турмуш тарзидан ажратилган ҳолда амалга оширилиб келинди. Натижада ўқувчининг ватанпарварлик туйғусини тўла шакллантиришга эришилмади. Буни давлатимиз сарҳадлари очилгач, хориждаги ҳаётни афзал кўриб четга кетиб қолганлар мисолида яққол кўриш мумкин. Улар айниқса, ўтиш даври қийинчиликларини рўкач қилиб хориждаги «Фаровон ҳаёт»га биринчилардан бўлиб интилдилар. Ватанпарварлик туйғуси мустаҳкам бўлган юртдошларимиз эса жонажон Ўзбекистонимизнинг ривожланиши, иқтисодий жиҳатдан бақувват бўлиши, гуллаб-яшнаши учун ўзларининг бор куч-қувватларини сарфлаб келмоқдалар. Ҳолбуки, ватанпарвар фуқаронинг қарор топиши ва ўқувчи ёки ўқувчи шахсининг ватанпарварлик туйғусини шакллантириш жараёни ўзининг мазмуни ва қонуниятларига эгадир. Бу мазмун ва қонуниятларини белгилаб берувчи асосий ҳолат шундан иборатки, ўқувчи ёки ўқувчи ватанпарварлик туйғусининг шаклланиши жараёнида ўз халқининг миллий турмуш тарзи,

ҳаёти, интилишларини чуқур ҳис этиб, унга қўшилиб кетади. Фақат шундай тақдирдагина ўқувчи ёки ўқувчида мустаҳкам эътиқод, ватанпарварлик, ватанга муҳаббат туйғуси шаклланади. Бу туйғу ўқувчи ёки ўқувчининг миллий ва тарихий воқелик билан ўзаро алоқага киришиши натижасида ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам ватанпарварлик туйғусининг шаклланишида ижтимоий-гуманитар фанларнинг имкониятларидан кенг фойдаланиш катта амалий аҳамиятга эга. Ўқувчи бу воқеликни дарс ва синфдан ташқари ўқув фаолияти жараёнида ўзлаштириб олади. Қадимий адабий ёдгорликлар – маънавият дурдоналари бўлган Ўрхун- Энасой обидалари, Тунюқуқ, Култегин битигларида эрк ва озодлик тараннуми жуда кенг ёритилган. Уларда қаҳрамонлик, озодлик, она юрт дахлсизлиги ва халқ мустақиллиги ғояларининг ифодаланиши берилган. Бу ўқувчиларда ватанпарварлик туйғуси сингдиришда алоҳида ўрин касб этади. Ўрта Осиёнинг қомусий олимлари Ал-Хоразмий, Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Берунийларнинг жаҳон илм-фанида тутган ўрни беқиёслигини биз биламиз. Уларнинг асарларида, бизга қолдирган буюк меросларида ватанпарварлик туйғусига алоҳида ўрин ажратилган бўлиб, бу ҳам ўқувчиларга ватанга садоқат ҳиссини шакллантиришда катта аҳамият касб этади. Жаҳоннинг турли минтақаларида яшаб, ўзларининг ёзма адабиётига эга бўлган барча туркий халқларнинг таълим жараёни Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг» китоби билан бошланиши, бу асарнинг Гомернинг «Илиада» ва «Одиссея», Конфуцийнинг «Лун юй» «Суҳбат ва мухокамалар», Данте Алигъернинг «Илоҳий комедия», Эразм Роттердамскийнинг «Аҳмоқликни мақтови», Абулқосим Фирдавсийнинг «Шохнома» китоблари қаторига қўйилиши қалбларимизни фахрга тўлдиради «Ушбу китобнинг нафи беқиёс. Чунки китоб сўзлари кишининг қўлидан тутади, уни эзгу йўлга бошлайди. Бу хикматни кўплаб китобларни ўқиган одамгина англаб кетади.

У қаерга етиб борган бўлса,фақат таърифу тахсинларга сазовор бўлган: Мочинлар хакими,Чин бошлиқлар оламда бундан яхшироқ китоб йўқ деб айтишган бўлса, Машрик элида, Туркдан Чингача бўлган жойда ҳам унинг муқобилида тура оладиган китоб топилмайди,дейишган» / Юсуф Хос Хожиб. Кутадғу билиг»,»Юлдузча « нашириёти,Т.,1990,8-бет/, Ушбу китоб: Бугархон вақтида ёзилди аён, Яна хон тилича этилган баён. Бу янглиғ китобни ким айтган азал, Кейин хам ким айтар бу қадар гўзал?! Ушбу китоб қайси иқлим ёки мамлакатга, қайси қишлоқ ва шахарга етиб борган бўлса,ўша ерда бир муносиб ном берилди.Чинликлар «Адаб ул-мулк» ейишган бўлса,мочинликлар «Анис ул-мамолик» деб аташади.Машрик элининг уламолари,донишмандалари эса яқдиллик билан « Зийнат ул-умаро дея ном бердилар. Эрноликлар буни «Шохнома» деб қабул қилишди. Туронликлар орасида эса у “Қ утудғу билиг» номи билан машҳур бўлди. «Юсуф Хос Хожиб», «Кутадғу билиги», «Юлдузча» нашириёти, Т, 1990,8-9-бетлар. Еримиз,сувимиз,фарзандимиз деб, Хотин,бола-чақа, дилбандимиз деб, Бирма-бир жонимиз этамиз фидо, Ватанни душманга бермаймиз асло Абулқосим Фирдавсий. Тор этикдан яхшидир юрмоқлик оёқ яланг, Мусофирлик аълодир уйнинг тўла бўлса жанг. Саъдий Шерозий. Сарсон дилга бехиштиндин хам кучанг яхши, Ғ ариб қушга луғистондин ватан яхши. Камол Хужан Мард эсанг ватанни этгил химоят,

Қ он бирла ювилсин гунох-жиноят. Абулқосим Лохумий. Ғ урбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш. Эл анга шафиқу мехрибон бўлмас эмиш. Олтин қафас ичра гар қизил гул битмас, Булбулға тикондек ошиён бўлмас эмиш. А. Навоий. Хуллас, Юсуф Хос Ҳожибнинг « Қ утадғу билиг» асарида ёшларнинг маънавий камолотида тутган ўрни беқиёсдир. Ундаги инсонийликни улуғловчи, билимли, маънавиятли, фаҳм-фаросатли, адолатли бўлишга, ўз халқини, юртини севишга, мамлакатни обод қилишга ундовчи ўлмас сатрлар, академик лицей ва касб-ҳунар коллежи ўқувчиларини ватанпарварлик руҳида тарбиялашда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда Шарқ дурдоналаридан Кайковуснинг « Қ обуснома» асари муҳим ўрин тутади. Шарқ оламида илмий–тарбиявий ва педагогик томондан китобхонлар диққатини жалб қилган муҳим асарлардан бири Кайқовуснинг 1082-1083 мелодий, 175 ҳижрий йилларда яратилган « Қ обуснома» асаридир. К ай к овус бу асарни ўғли Гилоншохга бағишлайди. « Қ обуснома» асарида ота-она ҳақида айтилган ҳикматлар замирида Ватанга бўлган муҳаббат мужассамдир. Бу асар орадан неча йиллар ўтса ҳамки, худди кечагина ёзилгандай ўзининг тарбиявий қийматини йўқотмаган. Шарқ мутафаккирлари Абулқосим Фирдавсий, Абу Абдулло Рудакий, Носир Хисрав, Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Югнакий, Саккокий, Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Махтумқули, Огаҳий ва бошқалар ўз асарларида ватанпарварлик тарбиясига оид қимматли фикрларни баён қилганлар.

Таълим жараёнида ўқувчиларга ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда туркий ҳалқлар ижодига мансуб ҳикматлар, ҳикоят ва масаллардан ўринли фойдаланиш муҳимдир. Буюк мутаффакир алломаларнинг ватанпарварликка оид фикрлари ёшларни ватанни севишга ундовчи асосий йўлланмадир. Шунинг учун ҳам ўқувчиларга ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда улкан ва бой меросимиздан, жумладан, «Муҳаммад пайғамбар қиссаси», «Ҳадислар»дан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бугунги кунда турли диний таълимотларни ўрганиш, тадқиқ этиш бу умри боқий сарчашмалардан баҳраманд бўлишга интилиш маънавий заруратга айланди. Манқуртлик, қатағон, махдудона қарашлар туфайли руҳий дунёмизда вужудга келган бўшлиқни тўлдиришда бу асарлар жуда қимматли ва қизиқарли манбадир. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳис-салом ҳаёти ва тақдири ҳақида ҳикоя қилувчи қисса, унинг эзгу ғоялари ва ниятларини ифода этувчи ҳадислар ўқувчиларни шубҳасиз ватанпарварлик руҳида тарбиялайди. Имонли ва пок бўлишга, ҳақиқат ва адолат тантанаси учун курашиш, жаҳолат ва қабиҳлик йўлини тўсишга ундайди. Ўқувчиларида ватанпарварлик туйғуларини шакллантиришда форс- тожик мумтоз адабиёти намуналаридан ижобий фойдаланиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Шу ўринда инсонга ҳурмат, одамларга ғамхўрлик, халқпарварлик, меҳнаткаш халқни ҳимоя қилишда тарки дунёчилик ва гушанишинликка қарши курашни тараннум этувчи Саъдий Шерозий асарлари ҳақида фикр юритишни лозим топдик. У ўзининг жўшқин ғазалларида, «Гулистон»даги ажойиб ҳикояларида инсонни. ватанни қадрлайди, юрт равнақи учун қилинган меҳнатни улуғлайди. Шуниси диққатга сазоворки, Саъдийнинг ватанпарварликка оид фикрлари бугунги кун учун ҳам катта қийматга эга. Ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда Амир Темур ўгитлари алоҳида қимматга эга.

Соҳибқирон Амир Темур мамлакатда адолатни тиклаш, тартиб– интизом ўрнатишга катта эътибор берган ва ўзи алоҳида жонбозлик кўрсатган. Ишончли чора– тадбирлар қўллайди. Амир Темур давлатни адолат ва тадбиркорлик билан бошқаришда бошқа ҳукмдорлардан устун туради. Соҳибқирон эзгу инсоний фазилатлар шавкатида бир йўлдош бўлган ҳолда унинг толе юлдузи юксак порлаб, рақибларга қарши курашда йўлини ёритиб, илҳом бахш этиб туради. Амир Темур ҳазратларининг кўркам хулқларидан бири шуки, Осиёнинг ярмини суриб турган бўлишига қарамай сиёсий нутқларини қуйидагича, жуда содда иборалар билан бошлар эдилар: «Мен, Тангрининг қули-Темур шуни айтаманки..». Кўринадики, Амир Темур, вазифаси, довруғи туфайлигина эмас, балки ҳавас қилса арзийдиган даражада ватанпарвар, адолатли ҳукмдорлиги билан ҳам бошқалардан ажралиб турган . Алишер Навоий Амир Темурнинг шахсий қобилияти ҳақида бундай деб ёзган эди: «Амир Темур Кўрогон... агарчи назм айтмоққа илтифот қилмайдурлар, аммо назм ва насрни андоқ хўп маҳал ва мавқеда уқубдурларким, анингдек бир байт ўқурғони минг яхши байт айтқонича бор. Табаррук хайсиятиданким, ул ҳазратнинг муборак исми бу мухтасарда бўлғай ва ул латойифдан бири била ихтисор қилилур». Бу жумлаларда Соҳибқироннинг жасоратли, мард, одил, ватанпарвар, элсевар ва тадбиркор, шу билан биргаликда шариат ихлосманди, адолатпарвар, мулоҳазали инсон сифатларига эга бўлганлиги ифодаланган. Бу ўқувчиларда ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда энг яхши ибрат сифатида намоён бўлади. Амур Темур халқ ва ватан озодлиги хавф остида турган маҳалда хиёнат қилмасликка чақиради. Унда ҳамият ниҳоят даражада кучли бўлган. «Агар бизнинг кудратимизни билмоқчи бўлсангиз қурган биноларимизга боқинг», деган эди Амир Темур. Бу билан у ватанни обод қилиш ғоясини тарғиб қилган. Ҳар бир халқнинг нечоғли ватанпарвар эканлигини билиш учун шу юртнинг ободлигини ҳис этиш кифоядир. Чунки ўз юрти, яшайдиган

манзилини севадиган одамгина унинг гуллаб-яшнаши учун тинмай ҳаракат қилади. Бошқалар унинг хароб, оёқости қилишларига йўл қўймайди. «Инсоният янги асрга қадам қўяётган бугунги кунда ҳам Амир Темур маънавияти ва шижоати, адолатпарварлик, юртсеварлик сиёсати юксак ибрат намунаси бўлиб қолади. Эл-юрт ободлиги ва фаровонлиги ҳақида ўйлаган Амир Темур чинакам ватанпарвар сифатида бугунги ёш авлод кўз ўнгида гавдаланади ва уларга муносиб ибрат бўла олади. Ёшларни Амир Темур каби ватанпарвар, миллатпарвар, эл-юрт иши учун жон куйдирувчи фидокор, қўрқмас ва мард инсон бўлишига даъват этади. Ёшларда ҳарбий ватанпарварлик тйғусини шакллантиришга Темур тузукларидан ўринли фойдаланиш зарур. Бундан ташқари, Жалолиддин Мангуберди, Муқанна, Маҳмуд Таробий каби юртдошларимиз ватанпарварлиги ҳам бугунги ёшлар учун яхши ибрат бўла олади. Маълумки, тарихнинг энг қалтис, мушкул пайтларида ақл-идроки, иродаси билан юрт бошини қовуштирган, бирликни таъминлаб миллат руҳини кўтарган ва уни улуғ ишларга бошлаган қаҳрамонлар орасида ўзбек халқининг асл фарзанди Жалолиддин Мангуберди алоҳида ўрин тутади. Зеро, Жалолиддин Хоразмшоҳ жаҳон тарихидаги улуғ шахслардан биридир. Мўғул босқинчиларига қарши курашдаги бемисл жасорати-ю матонати туфайли у буюк ватанпарвар ва қаҳрамон сифатида Шарқу Гарбда донг таратди. Шу туфайли Жалолиддин Мангубердининг ватанпарварлиги, жасорати бугунги ёшлар учун ибрат бўла олади. Дарҳақиқат, Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек: «Дунёда ҳеч бир хайрли иш бежиз кетмайди. Миллий руҳи, одамзотнинг озодлик сари интилиши абадийдир. Жалолиддин қаҳрамонлиги келажак авлодларгам, биринчи галда сиз билан бизга тарихий хотира олдида бошимизни мағрур тутиб яшашимиз учун тўла ҳуқуқ беради».

Шу ўринда биз академик лицей ва касб-ҳунар коллежи ўқувчиларига шарқ мутафакирларининг ватанпарварликка оид таълимоти ҳақида айрим қўшимчалар қилишни лозим топдик. Тўғриси, биз тарихдан биламизки, юрагини қанчадан-қанча қиличлар яраласа ҳам жўшқин тепишдан тиндира олмаган, қанчадан-қанча босқинчилар сийнасини топтаб ўтса-да, уни оёқ ости қилолмаган буюк сиймо, мустамлакачилик занжирларини узиб, қаддини ростлаган, яна навқирон ҳаётга қадам қўяётган буюк ва қадимий Шарқ қанча ажойиб ихтиролар, қанча нодир ва нозик фикрлар бешиги бўлиб келган. Ҳар қандай даҳо ижодкор каби Алишер Навоий адабий мерос ҳам ҳар бир замон учун азиз ва мукаррамдир. Навоий ижоди-туганмас хазина, унинг ватанпарварлик ҳақидаги ғоялари ҳамиша барҳаёт. Шоирнинг қайноқ муҳаббати билан туғилган жозибали сўзи ҳамон қалбимизни нурга ғарқ этиб, олам-олам завқ бағишлайди, фикр ва шууримизни бойитиб, юксак инсоний хислатлардан сабоқ беради. Бунинг боиси шуки, ҳазрат Навоий ўзигача бўлган Шарқ донишмандлиги ва ҳикматини Қуръони карим ва Ҳадис шариф ҳикматларини ажабтовур бир ижодий қудрат билан омухта этиб, уни ўзининг санъаткорона истеъдоди, бемисл бадиий тафаккури билан бойитди. Натижада унинг асарларида ватанпарварлик ғояси умумбашарий аҳамият касб этади. Айниқса, Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритгандан кейин Навоий бизга янада азиз ва яқин бўлиб қолди. Зеро, Навоийнинг ўзи миллий истиқлол, миллий бирлик ва миллий ғурур, миллий ўз-ўзини англаш, ватанпарвар шахс тимсолидир. Улуғ шоир бутун ҳаёти давомида ана шу ҳаётбахш ғоялар учун курашди, умрини ана шу эзгуликка бағишлади. Ўлмас асарлари билан туркий тил қудратини жаҳонга кўз-кўз қилди. Бу буюк жасорат, миллат олдидаги тенгсиз хизмат эди. Ўқувчиларга Навоий асарлари орқали ватанпарварлик ғоясини сингдиришда турли воситалардан фойдаланиш, Навоий каби улуғ аждодларимиз ижодидан мадад ва куч олишимиз зарурлигини чуқур сингдириш мақсадга моликдир. Навоий ҳар доим қачон, қаерда бўлмасин ўз

она шаҳри Ҳиротни соғиниб яшайди. Бу соғинчни шеър ва рубоийларида куйлайди. Унинг қуйидаги рубоийсида биз ватанпарварликнинг юксак тимсолини кўрамиз: Ғ урбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш, Эл анга шафиқу меҳрибон бўлмас эмиш. Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса, Булбулга тикондек ошён бўлмас эмиш. Бир сўз билан айганда, бугнги ёш авлод Навоийдан ватанпарварликни, унинг равнақи учун фидойиликни ўрганиши лозим. Шарқ дурдоналари орасида яна бир ноёб дур борки, унинг номи бутун жаҳонга маълум ва машҳурдир. Ўзбек мумтоз адабиётининг 15 аср охири, 16 аср бошларида яшаб ижод этган атоқли намоёндаларидан бири Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» асари ана шундай асарлар сирасига киради. Бобурдан қолган ижодий мероснинг энг муҳим ва энг йириги Ўрта Осиё, Афғонистон, Ҳиндистон ва Эрон халқлари тарихи, географияси, этнографиясига оид нодир ва қимматли маълумотларни ўз ичига олган ва ўша давр ўзбек мумтоз адабиёти ва адабий тилининг ёрқин намунаси бўлган «Бобурнома» асаридир. Бу асар мазмунининг ранг-баранглиги, ватанпарварликка оид кўплаб қимматли фикрларни ўз ичига олганлиги, тил ва услубининг гўзаллиги билан 18 , айниқса 19 аср шарқшунос олимларининг диққатини ўзига тортган ва унинг турли қулёзма нусхалари излана бошлаган ва ғарб тилларига таржима қилишга киришилган эди. Ўқувчиларга ватанпарварлик туйғуларини шакллантиришда миллий қадриятлардан фойдаланиш ҳам катта самара беради. Чунки Ватан - туғилган жой, яшаб турган туман ва вилоятгина эмас, балки, биринчи навбатда, маънавий тушунчадир. Ватан деган тушунча муқаддас ҳисга айлангандагина, ватанпарварлик туйғуси пайдо бўлади. Бунинг учун Ватанда яшаётган халқнинг урф-одатларини, улар муқаддас деб биладиган қадриятларни ўрганиш, билиш ва севиш лозим бўлади. Шунинг учун биз тадқиқотимизда

халқ педагогикаси ватанпарварлик туйғусини шакллантиришнинг муҳим омили эканлиги ҳақида ҳам тўхталиб ўтишни мақсадга мувофиқ деб билдик. Ҳалқимизнинг кўп минг йиллик тарихи хашар, ҳалқ байрамлари ва сайллари, келин танлаш, мучал тўйи каби гўзал анъаналарнинг шаклланишига олиб келганлиги ҳақида атрофлича мулоҳаза юритамиз. Аждодларимизнинг адабиёт ва илм-фан соҳаларида яратган бой мероси узоқ асрлар давомида дунё бўйлаб тарқалиб келган. Ҳозирда бундай қўлёзма мероснинг кўпгина нодир ва ягона нусхалари Европа ва Осиёнинг шарқшунослик марказларида авайлаб сақланмоқда. Буларни илмга олиб кириш масаласи ҳам кун тартибида турибди. Тарихий тажрибалар шуни кўрсатадики, ҳар бир шоир, олим ўз Ватанини улуғлаган, уни ўз асарларида мадҳ этган. Унинг бойликлари, гўзалликлари билан фахрланган. Ватан азал-азалдан барча мусулмон халқлари учун муқаддас саждагоҳ ҳисобланган. Шунинг учун ҳам ватанпарварлик туйғусини ўқувчиларда шакллантириш учун буюк сиймолар ижодини, уларга босқичма-босқич изчил тарзда ўргатиб бориш муҳим педагогик аҳамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Рес.ОЎМТВ. В.М. Каримова, Ф.А.Акрамова. ПСИХОЛОГИЯ маърузалар матни. ТОШКЕНТ-2000 йил 2. Под редакциией М.М.Шаханович . РЕЛИГИОВЕДЕНИЕ. Учебное пособие. “Питер” Москва-2006 г. 3. Угринович Д.М . Введение в религиоведение. 2-е изд. М.,1985. 4. Д.М.Угринович . ПСИХОЛОГИЯ РЕЛИГИИ. Москва. Издательство политической литератур ы 1986 г. 5. Қуръони карим. Мадинаи мунаввара, 1405 ҳ.йил. 6. Шайх М.Содиқ М.Юсуф. ИЙМОН. Тўлдирилган ва қайта ишланган иккинчи нашр. “ШАРҚ” НМАК ТОШКЕНТ-2008

Похожие

Ёшлардаги аттракция ва юксак хис-туйгулар

Миллий хиссиёт

Миллий характер

Оиланинг миллий хусусиятлари

Глобаллашув, миллий маънавият ва ахборот тизимлари