Iqtisodiy psixologiya predmeti va uning ustuvor komponentlari - Психология - Рефераты

Iqtisodiy psixologiya predmeti va uning ustuvor komponentlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

www.arxiv.uz Iqtisodiy psixologiya predmeti va uning ustuvor komponentlari Har bir sohaning o`z tadqiqot va amaliyot predmetiga ega bo`lganidek, iqtisodiy psixologiyaning ham o`ziga xos ilmiy va amaliy predmeti mavjud. Iqtisodiy psixologiya – turli vaziyatlarda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishish orqali xo`jalik yuritishni maqsad qilgan shaxslar, yaxlit guruh, jamoalarning iqtisodiy tafakkuri hamda iqtisodiy xulq-atvoriga aloqador umumiy qonuniyatlar va xatti-harakat mexanizmlarini, ishlab chiqarish munosabatlarining har bir xo`jalik subyekti ongida aks etishini o`rganadi. Ya`ni uning predmeti shaxs ongi, xulqida xo`jalik va ishlab chiqarish munosabatlarining aks etishi jarayonidir. Demak, iqtisodiy psixologiya fan sohasi sifatida shaxsni ishlab chiqarish munosabatlarining subyekti va obyekti sifatida o`rganar ekan, avvalo, mehnatining mazmun-mohiyati, hamkorlik qilayotgan shaxslarga nisbatan munosabatlari, baholari, fikr-o`ylari, his-kechinmalari, ijtimoiy ustanovkalari, kasbiy sifatlari, nuqsonlari hamda mehnat faoliyati jarayonida o`z xulq-atvorini tashkil etish mexanizmlarini yoritib beradi. i Iqtisod va psixologiyani ilmiy nuqtai nazardan qiziqtiradigan obyektiv predmeti bir-biriga yaqin: ikkisi ham subyekt xulqi ni kuzatadi. Bunda iqtisodchilarni subyektning bozorga bo`lgan munosabatlari qiziqtirsa, psixologlarni esa, uning faoliyatga bo`lgan individual reaksiyasi va hissiy kechinmalari qiziqtiradi. Har ikkisi ham bilim manbaiga suyangan holda ish ko`radi. Agar iqtisodiy fikrlar rivojiga nazar tashlasak, iqtisod fani resurslardan to`g`ri foydalanish uchun – tabiiy zaxiralar, kapitallar, mehnat rezervlarini nimaga va kim uchun ishlab chiqarish kerakligini aniqlash kerak. Iqtisodning aniq va tabiiy fanlardan ajralib turadigan tomoni shundaki, u aniq shaxs bilan emas, balki yaxlit jamiyat a`zolari bilan ish olib boradi. Iqtisodiy xulq-atvorning mikroiqtisodiyot darajasida namoyon bo`lishini Adam Smit qarashlarida kuzatamiz. Uning g`oyalari nafaqat iqtisodiy

www.arxiv.uz qonuniyatlarda, balki inson ichki kechinmalari, xulq-atvori, axloqiy jihatlarini o`rganishga bag`ishlangan psixologik qonuniyatlarda ham o`z ifodasini topgan. ii Keyns nazariyasidagi yana bir diqqatni o`ziga tortadigan jihat shundaki, u iqtisodiy xulq borasida milliy psixologiyaning ahamiyatiga e`tiborni qaratadi. Shuning uchun, u amerikaliklar va inglizlarning iqtisodiy xulq-atvorlarini taqqoslab o`rgangan. Uning fikricha, amerikaliklar ko`proq olibsotarlik hamda chayqovchilik xususiyatiga moyil bo`lib, bu ularda bozor psixologiyasini oldindan bashorat qila olishga intilishning borligidan kelib chiqadi. Shu sababli, ularning bu xususiyatlari jamg`arma bozorida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishlarini ta`minlaydi. Inglizlar esa kutilayotgan daromadlar uchun investisiya hamda sarmoyalar sarflay olishlari bilan ajralib turadilar. Umuman, hozirgi xalqaro hamda davlatlararo aloqalar rivojlanayotgan bir sharoitda turli xalqlar vakillari psixologiyasidagi iqtisodiy jarayonlarga nisbatan munosabatlardagi o`ziga xoslikni ilmiy nuqtai nazardan o`rganish amaliy va tatbiqiy ahamiyatga ega bo`lgan hodisa sanaladi. A.Krilov ning yozishicha, inson ilk yoshlik davridanoq murakkab iqtisodiy munosabatlar doirasida va ta`sirida bo`ladi. Ilk bolalikdanoq, u oldi-sotdi, almashinish munosabatlarida bo`ladi va har doim tanlov asosida ish yuritadi. Hayot insonlarni xarid qilish, yo`qotish, orttirish, ish kuchini tabiiy hamda notabiiy rag`batlarga almashtirish va bunda ular orasidan foydali yoki samaralisini tanlashga o`rgatadi. Iqtisodiy psixologiyaning tarkibiy tuzilishiga e`tibor qilar ekanmiz, avvalo uning muammolarga boy va turlichaligini ta`kidlamoq lozim. G`arbiy Yevropa va amerikaliklarning ilmiy izlanishlarida uch yirik bo`lim amaliy iqtisod bilan birga o`rganilgan va ular quyidagilardir: [1] “ Bozor (iste`molchi psixologiyasi va uy xo`jaligini boshqarish psixologiyasi); [2] Biznes (tadbirkorning xulqi va qobiliyati, kelishilgan ish natijasi, murosaga kirishish, raqobat, savdo siri va boshqalar); [3] “ Jamiyat-fuqaro” munosabati (soliq, foyda, inflyasiya, ishsizlik, siyosiy iqtisodning ommaga ta`siri)”. iii Mutaxassislarning ta`kidlashlaricha, iqtisodiy psixologiya predmetidagi asosiy

www.arxiv.uz kategoriyalar – iqtisodiy ong, iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy xulq dir. Shu uchala kategoriyalarning mutanosibligi, bir-biriga munosabatlarini aniq faoliyat hamda ishlab chiqarish jarayonlarida namoyon bo`lish xususiyatlarini o`rganish katta amaliy ahamiyatga egadir. Shu o`rinda bu uch kategoriyaning ikkitasiga, ya`ni iqtisodiy ong va iqtisodiy xulq qa A.Kitov tomonidan berilgan ilmiy ta`rifni keltiramiz. Uningcha, iqtisodiy ong – o`z qarashlari, maqsadlari, dunyoqarashiga ega bo`lgan inson ongida bevosita ishlab chiqarish, o`zlashtirish va foyda olishga aloqador obyektlarning aks etishidir. Ya`ni iqtisodiy ong mavjud bo`lgani uchun ham biz moddiy, ma`naviy ehtiyojlarimizga aloqador bo`lgan ne`matlarni topish, ko`paytirish yo`llarini hamda jamiyatda o`z mehnatimiz bilan moddiy ishlab chiqarishga ulush qo`shishga oid bilim, tasavvur va hissiyotlarga ega bo`lishimiz mumkin. Shuning uchun ham iqtisodiy ong deganda, avvalo, iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadigan emosiyalar, his-kechinmalar, ularning turli jihatlarini tushunishga taalluqli perseptiv idrok elementlari, iqtisodiy tasavvur va tafakkurning natijasi bo`lmish bilimlar, tushunchalar, g`oyalar, ko`nikma hamda malakalarning aql-farosatga tegishli xususiyatlarini tushunish mumkin. Demak, iqtisodiy ong murakkab psixologik tuzilma bo`lib, u bevosita iqtisodiy vaziyatlar va shart-sharoitlarning shaxs ongi, dunyoqarashi va motivlariga ta`siridan hosil bo`ladi. iv Tanlovning natijasi esa, foyda va yo`qotishlar hisoblanib, sarflangan (kuch, vaqt, qobiliyat, pul) va olingan manfaat (ishlangan haq, foyda) taqqoslanadi. Oddiy ko`ringani bilan, bu iqtisodiy jarayonlar qiyin, sirli va o`ziga xos ilmiy izlanishni talab etadi. Iqtisodiyot – odamlarning xo`jalik yuritish munosabatlarini o`rganadigan fan bo`lib, u bularni qanchalik darajada rejalashtirilgan, o`ylangan, o`rganilganini raqam va predmetlar tilida bayon etilishidir. Hozirgi kunda ushbu munosabatlarda asosiy omil bo`lib, shaxs qatnashgani uchun ham, uning psixologiya bilan hamnafas bo`lish zarurligi yuzaga keldi. v Iqtisodiyot hamda psixologiya fanlarining uyg`unlashuvidan paydo bo`lgan

www.arxiv.uz iqtisodiy psixologiyaning predmeti xo`jalik munosabatlarining inson xulqi va bilimlarida namoyon bo`lishini o`rganadi. Ya`ni u iqtisodiy munosabatlar tizimida inson axloqi natijalari va fenomenlarini iqtisodiy faoliyatning mexanizmi, shaxs mentalitetiga aloqador me`yorlar, iqtisodni yuksaltirishdagi qarorlar qabul qilish, muammolar yechimidagi ijtimoiy fikrning o`rni kabi omillarni xo`jalikni boshqarish tajribasiga tayanib o`rganadi. Iqtisodiy psixologiyaning kategoriyalaridan biri bo`lgan iqtisodiy xulqni A.Krilov quyidagicha ilmiy asoslagan. Uning ta`kidlashicha, iqtisodiy xulq – iqtisodiy ta`sirotga javob beruvchi xulqdir. vi Shunday qilib, A.Krilov ning ta`rificha, iqtisodiy psixologiya – keng ma`noda xo`jalikni boshqaruvchi subyekt psixologiyasidir. vii V.Karimova ning fikricha, iqtisodiy ong mahsuli bo`lgan iqtisodiy tafakkur – xo`jalik munosabatlariga kirishgan subyektlarning iqtisodiy munosabatlarga oid tasavvurlari, bilimlari, g`oyalari hamda qarashlarini ongdagi aksi bo`lib, u amalga oshirilayotgan faoliyatning mohiyatini tahlil qilish, umumlashtirish, taqqoslash va xulosalar chiqarish imkonini beradi. viii V.Karimova va F.Akramova larning yozishicha, iqtisodiy xulq – ishlab chiqarish shart-sharoitlari, vositalari va turtkilari ta`sirida namoyon bo`ladigan xatti-harakat va xulq-atvordir. Demak, u iqtisodiy ong hamda ishlab chiqarish vaziyatlarining shaxs harakatlarida namoyon bo`lishi sifatida qaraladi. Bunda eng avvalo, iqtisodiy motivlar, ya`ni ishlab chiqarish shart-sharoitlaridan va shaxsning ularga munosabatlaridan kelib chiqadigan sababiy munosabatlar tizimi katta rol o`ynaydi. ix Iqtisodiy psixologiya o`z ilmiy tadqiqot izlanishlari doirasida aynan iqtisodiy ong, iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy xulq ning u yoki bu sharoitlarda namoyon bo`lishi, rivojlanishi hamda inqirozga yuz tutishi qonuniyatlarini o`rganadi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, bu uchala hodisa jamiyatda ijtimoiy mehnat va faoliyat sharoitlarida namoyon bo`lgani uchun ham, ular sof ma`noda ijtimoiy hamda iqtisodiy-psixologik kategoriyalardir. Shuning uchun ham iqtisodiy psixologiya

www.arxiv.uz o`rganadigan barcha masalalar va muammolar tabiatan hamda mohiyatan ijtimoiy- psixologik hodisadir. Iqtisodiy xulqning subyektlari hisoblangan insonlar – ijtimoiy guruhlar hamda jamiyat bilan psixologik tuzilmalar shaklida bo`lib, ular o`zaro tabiiy ravishda bir- biri bilan bog`liqdir. Shuning uchun ham, shaxs iqtisodiy xulq-atvorining namoyon bo`lishi yuzasidan tovarning iste`molchi didiga mos kelishini aniqlash, uni har tomonlama bashorat qila olish, hamkor va raqobatchilarning individual-psixologik xususiyatlarini bilish zarur bo`ladi. Shunday qilib, iqtisodiy psixologiyaning o`rganishi mumkin bo`lgan masalalari ko`lami keng va barchasi bugungi kunda o`ta dolzarbdir. Bu holat ushbu sohaning metodologiyasini mukammal ishlab chiqish va uni kun sayin ortib borayotgan amaliy ehtiyojlarga buysundirishni taqozo etadi. Tabiiyki, mustabid tuzum davrida shakllangan metodologiya bugungi fan taraqqiyotiga xizmat qila olmaydi. Zero, ilgarigi mafkura ta`sirida shakllangan ishchi yoki xodimning bilim, malaka hamda ko`nikmalari bugungi uzluksiz taraqqiyot talablariga to`la javob bermaydi. Ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun yetarli hisoblangan shaxs bilimi, malaka hamda ko`nikmalari bugungi kunda tadbirkordan yangidan-yangi sifat va fazilatlarni uyg`unlashtirishni, uning psixologiyasidagi zaxiraviy, yashirin iqtidor imkoniyatlaridan to`laqonli foydalanishni talab qilmoqda. Bu esa, fanning tadbirkorlik psixologiyasi sohasiga, undagi shaxsga bo`lgan munosabatlarni keskin o`zgartirib, aloqador barcha jarayon va hodisalarga nisbatan yangicha ijtimoiy- psixologik qarashlar shakllanishini nazarda tutadi.

i ii iii iv v vi vii viii ix FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “ Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ” kitobidagi matreiallar, qoidalar va xulosalarni o’rganish yuzasidan chora-tadbirlar kompleksi to’g’risida: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-F sonli Farmoyishi. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A. Karimov. – T., 2009. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish / I.A. Karimov. – T., 2009. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi: 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishtirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruza // Xalq so’zi gazetasi. – 14.02.2009. – № 33-34 (4696-4697). 4. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. – T., 2000. 5. Abdurahmonov Q., Mamarasulov F. Mehnat iqtisodi. O’quv-uslubiy materiallar. – T.,1996. 6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – T., 2004.

biye. – M., 2009. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Iqtisodiy psixologiya tarixi

Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti

Psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Psixologiya tarixi fanining predmeti va vazifasi

Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti 2