Идрок - Психология - Рефераты

Идрок

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Идрок Идрок ёки қабул қилиш шахснинг объектив реалликдаги воқеа- ҳодисаларни ва предметларни акс эттиришдаги мураккаблик, яхлитлик ва тўлалиги билан сезгилардан фарқ қилувчи руҳий процессдир. Сезгилар ёрдамида предметларнинг , нарса ва ҳодисаларнинг айрим томонлари , баъзи хусусиятлари билиб олинади . Ҳар бир предмет ёки воқеа - ҳодисада айрим белгилардан ташқари турлича сифатлар ва хусусиятларнинг яхлит комплекси мужассам бўладики , одам уларни бутун формада , яхлит тарзда акс эттиради . Шунинг учун ҳам сезгиларга қараганда идрок веқеликни акс эттиришнинг мураккаб томонидир . Идрок жараёнида нарсалар образини тўла акс эттиришнинг сабаби шундаки , одам миясида ҳаёт давомида турли - туман қўзғовчилар таъсири туфайли жуда кўп муваққат боғланишлар вужудга келган бўлади . Шунинг натижасида турмуш тажрибасига эга бўлган одам ўзи идрок қилаётган нарсасини дарҳол тушуниб етади . Тажрибасиз одамда эса бундай хусусият бўлмайди , яъни у идрок қилаётган нарсасининг туб моҳиятига тушуниб етмайди . Идрокни сезгиларга нисбатан яна бир мураккаб томони шундаки , ҳар бир предмет , воқеа ва ҳодиса моддий борлиқ формаси бўлган макон ва замон билан боғлиқ ҳолда қабул қилинади . Чунки моддий борлиқда мавжуд бўлиб , одам томонидан идрок қилинаётган нарса ва ҳодисалар хамма вақт макон ва замон жиҳатидан бир - бири билан боғлиқ бўлади . Демак , одам ҳар бир предметни идрок қилганда унинг фазодаги формасини ( куб , учбурчак , доира ), катта - кичиклигини ( катта , кичик , майда ) муносабатларини ( бошқа предметларга ва идрок қилувчига нисбатан ) ҳисобга олади . Иккинчидан , ҳар бир предмет идрок қилинганда унинг пайдо бўлиш ва ўзгариб бориш жараёнларига эътибор берилади .

Идрок процессида сезги турларининг барчасидан ташқари бошқа руҳий ҳолатлар ҳам иштирок этади. Масалан, одам атиргулни идрок қилганда унинг чиройли шаклини, ажойиб рангини, хушбўй ҳидини, майин баргларини яхлит тарзда қабул қилади. Демак, атиргулни идрок қилишда кўриш, ҳид билиш ва тери сезгилари иштирок этади. Атиргулни идрок қилишнинг бошланиши хотира маҳсули (унинг атиргул эканлигини таниб ажратиб олиш) бўлиб, унинг турли томонлари тўғрисида мулоҳаза юритиш тафаккуридир. Шундай қилиб, истаган предметни ёки воқеа-ҳодисани идрок қилишда ўша нарсанинг моҳиятига қараб руҳий ҳолатларнинг маълум қисмидан фойдаланилади. Диққат, хотира, хаёл ва тафаккурсиз тўғри, тўлиқ идрок қилиш мумкин эмас. Идрокнинг нерв механизми ҳам сезгиларникидан фарқ қилади. Бу фикр идрокка хос нерв-физиологик асоснинг мураккаблигидадир. Идрокнинг физиологик асоси бош миянинг катта ярим шарлар пўстлоғида вужудга келувчи мураккаб шартли рефлекс боғланишларидир. Ташқи таъсир катта ярим шарлар пўстлоғида бирлаштирилади, организмнинг бир қанча қўзғовчилар таъсирига реакцияси бир-бири билан боғланади.Ҳар бир предметдаги хоссаларнинг йиғиндисига қараб одам уларни бир-биридан фарқ қилади. Бундан ташқари идрокнинг физиологик асоси биринчи ва иккинчи сигнал системаларининг фаолияти билан ҳам боғлиқдир. Одам предметларни, воқеаларни фақат кўриш, эшитиш, ҳид билиш орқалигина эмас, балки нутқ орқали ҳам идрок қилади. Одам томонидан ташқи дунё предметларини ва воқеа-ҳодисаларини идрок қилиш икки хил йўл билан вужудга келади; 1. Ихтиёрий идрок қилиш. 2. Ихтиёрсиз идрок қилиш. Шахснинг аниқ мақсад асосида муайян объектни идрок қилиши ихтиёрий идрокдир. Ихтиёрий идрокнинг зарур шартлари диққат ва кузатиш- кузатувчанликдир. Кузатувчанлик қобилияти шахснинг ниҳоятда қимматли сифати бўлиб, кузатувчан одам идрок қилинаётган нарса ва ҳодисалардаги 2

ўхшашлик ва тафовутларни аниқ пайқайди, уларнинг энг муҳим хусусиятларини бир-биридан тез ва тўғри ажрата олади. Кузатувчанлик қобилияти одамнинг мавжуд шароитни тўғри тушунишига, теварак-атрофдаги воқеа ва ҳодисаларни самарали ўрганишига имкон беради. Одамнинг предмет ва ҳодисаларни маълум режа асосида изчил равишда аниқ мақсадни кўзлаган ҳолда идрок қилиши кузатиш ёки кузатувчанлик деб айтилади. Кузатувчанлик шахснинг предмет, воқеа-ҳодисаларни ва уларга хос барча сифатларни дуруст, тўғри, аниқ қабул қилишнинг зарурий шарти ҳисобланади. Шахснинг муайян мақсадни кўзламаган ҳолда у ёки бу нарсани қабул қилиши ихтиёрсиз идрокдир. Бутун диққати билан лекция тинглаётган талаба бир вақтнинг ўзида коридордаги шовқинни ҳам идрок қилади. Одам гулзорга кирганда, гарчи бир нечтагина гулни узмоқчи бўлса ҳам, гулзордаги бошқа гулларни ҳам идрок қилади. Айрим ҳолларда одам бўлмаган таъсиротларни ҳам идрок этади (бўлмаган предметнинг кўзга кўриниши, бўлмаган товушнинг қулоққа эшитилиши ва ҳ.к.). Буларнинг ҳаммаси ихтиёрсиз идрокнинг мисолларидир. Демак, шахс теварак-атроф предметлари ва воқеа-ҳодисаларни эҳтиёжларга асосланган ҳолда идрок этади. Лекин айрим ҳолларда эҳтиёжларга асосланмаган ҳолдаги идрокка ҳам йўл қўяди. Ана шундай келиб чиқиб, шахс томонидан идрок қилинадиган барча таъсиротларни эҳтиёжларга асосланган идрок қилиш ва эҳтиёжларга асосланмагани каби икки йўналишга ажратилади. Умуман эса, идрок қуйидаги турларга бўлинади ; 1. Идрок жараёнида қайси анализаторнинг етакчи роль ўйнашига қараб; кўриш, эшитиш, тери, ҳид билиш, таъм билиш, ҳаракат идрокларига; 2. Материянинг яшаш шаклларига қараб; фазони, вақтни, ҳаракатни идрок қилишга; 1. Фаоллигига қараб; ихтиёрий ва ихтиёрсиз каби идрокларга бўлинади. 3

Юқоридагилардан келиб чиқиб, идрокка қуйидагича таъриф бериш мумкин ; “Объектив реалликда мавжуд бўлиб, сезги органларига таъсир қилиб турган нарса ва ҳодисаларнинг одам миясида умумий тарзда, яхлит ҳолида бутун ҳолича акс этишидан иборат бўлган руҳий фаолият идрок ёки қабул қилиш деб айтилади”. Идрок шахснинг ташқи олам билан муносабатларини ифодалашдаги мураккаб руҳий жараён бўлиши билан бирга, актив жараёнҳамдир. Шунинг учун шахснинг аниқ объектни идрок қилиши маълум мақсадни амалга оширишдан иборат бўлади. Идрокнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборатдир; а) предметларни тўғри ва тўлиқ идрок қилиш ўша предметлар мансуб бўлган фонга боғлиқдир; б) бир фондаги иккита предметни бараварига идрок қилиб бўлмайди; в) предметлар катта фонда кичик, кичик фонда эса катта кўринадилар; г) предметни тўғри ва тўлиқ идрок қилиш ўша предмет билан кўз ўртасидаги масофага боғлиқдир. Предмет ва кўз ўртасидаги масофа қанча узоқ бўлса, шунча предмет ўз аксини йўқотгандек кўринади; д) тўғри ва тўлиқ идрок қилиш (предметларни ва воқеа-ҳодисаларни ) шахснинг турмуш тажрибасига, билимига, диққатига, касбига ва тафаккурига боғлиқ бўлади; е) воқеаларни тўғри идрок қилиш шахснинг ғоявий йўналиши, эътиқоди ва дунёқарашига боғлиқдир. Ҳар бир шахс ўзининг ғоявий йўналишига асосланиб, содир бўлиб турган воқеа-ҳодисаларнинг моҳиятига ёндашади, уларнинг келажагини тасаввур этади. Идрок жараёнида апперцепция, иллюзия ва галлюцинация ҳодисалари ҳам мавжуддир. Апперцепция 1 идрок процессининг шахснинг аввалги билим ва тажрибалари, қизиқиши, эҳтиёж ва одатлари, умуман, психик ҳаётининг умумий мазмунига боғлиқ бўлишидир. Апперцепция ҳодисаси туфайли 1 Апперцепция - лотинча “ап” (тааллуšли) ва “перцептио” šабул šилиш демакдир. 4

кишилар идрокининг мазмуни бир-биридан фарқ қилади. Шахслар айнин бир хил нарсани ўз билим даражаси, турмуш тажрибаси, дунёқараши ҳамда ижтимоий даражаси, турмуш тажрибаси, дунёқараши ҳамда ижтимоий келиб чиқиши ва касбига қараб турлича идрок қиладилар. Масалан, “реакция” сўзини кимёгар моддаларнинг кимёвий йўл билан бирикиши деб, социологлар тарихий тараққиётда чекиниш деб, физиологлар ва психологлар эса организмнинг ташқи таъсиротга қайтарган жавоб ҳаракати деб идрок қиладилар. Апперцепция термини баъзан аниқлиги, тўлиқлиги, ёрқинлиги каби сифатлари маъносида ҳам ишлатилади. Апперцепция барқарор ва вақтинча деб аталувчи икки қисмга бўлинади. Барқарор апперцепция шахснинг дунёқараши, эътиқоди, билими ва маданий савияси, касби ҳамда қизиқишларига боғлиқдир. Вақтинча апперцепция эса, фақат шахснинг идрок процессидаги эмоционал ҳолатига - кайфияти, руҳланиши кабиларга боғлиқдир. Апперцепция идрокнинг бизга таъсир кўрсатаётган бир қанча нарса ва ҳодисалар ичидан айримларини ажратиб олишини таъминлабгина қолмай, баъзан нотўғри идрок қилишга сабаб бўлиши ҳам мумкин. Академик И.П.Павловнинг олий нерв фаолияти ҳақидаги таълимотига кўра, апперцепция бош мия қобиғи системалилик фаолиятининг натижаси бўлиб, бунда аввалги тажрибада ҳосил қилинган муваққат нерв боғланишлари янги нерв боғланишларининг ҳосил бўлишига муайян таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, идрок жараёнига одамнинг билим бойлиги, ишонч- эътиқоди, дунёқараши, қизиқиши, эҳтиёжлари ва бутун руҳий ҳаёт мазмунининг таъсири апперцепция деб юритилади. Идрок процессида иллюзия 1 ҳодисаси ҳам бор. Сезги органларига бевосита таъсир этиб турган нарса ва ҳодисаларни нотўғри ёки бузиб идрок қилишдан иборат бўлган психик ҳодиса иллюзиядир. Нарсаларни нотўғри, бузиб идрок қилиш шахснинг сезгилари ва идрокнинг хусусиятларига боғлиқдир. Агар одамнинг предметларни тўғри ва тўлиқ идрок 1 5

қилиши учун зарур бўлган шартларидан баъзилари мавжуд бўлмаса, у иллюзияга йўл қўяди. Муайян шароитларда барча одамларда вужудга келувчи иллюзиялардан ташқари, баъзан одам кечираётган руҳий ҳолат таъсирида ҳам махсус иллюзия пайдо бўлади. Қоронғи кечада қаттиқ қўрққан кишига тўнка йиртқич ҳайвон бўлиб кўринади.Одам темирйўлдан узоқлашаверган сайин темир йўл линиялари ўзаро яқинлашгандек бўлаверади. Аслида эса бундай бўлиши мумкин эмас. Катта ва кичик фондаги шарларнинг кўриниши ҳам иллюзиянинг мисолларидир. Галлюцинация реал воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг сезги органларига бевосита таъсирисиз одам онгида турли образларнинг хаёлий равишда пайдо бўлишидан иборат психик ҳолатдир. Галлюцинация ҳодисаси кўриш, эшитиш, ҳид билиш ва бошқа соҳаларда ҳам бўлади. Галлюцинация психик касалликнинг белгиси бўлиб, бош мия қобиғидаги қўзғалиш процессларининг сустлиги натижасида, баъзан эса нерв системасининг заҳарланиши ёки толиқиши натижасида рўй беради. Галлюцинация рўй берган пайтда одам ҳеч нарсани идрок қилмайди. Галлюцинация образлари илгари идрок қилинган нарса ва ҳодисалар мияда қолдирган изларининг ғайри табиий равишда қайта тикланиши, ғайри табиий тасаввурларнинг онгда пайдо бўлишидир. Иккинчи хил қилиб айтганда, галлюцинация ўйғоқлик ҳолатида туш кўриш демакдир. Йўқ нарсаларнинг кўзга кўриниши, бўлмаган овозларнинг қулоққа чалиниши, бўлмаган ҳидларнинг димоққа урилиши, йўқ нарсаларнинг баданга теккандай бўлишини сезиш кабилар галлюцинациянинг мисолларидир. Предметларнинг узоқ-яқинлигини идрок қилишда икки кўз ўқининг бир нуқтага йўналтирилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳол конвергенция деб айтилади. Масофага қараб, кўз ўқлари йўналишининг ўзгариши ихтиёрсиз равишда содир бўлади. Кўз мускулларининг қисқаришидан юзага келувчи сезиш ҳолати предметларнинг эгаллаган жойини (узоқ-яқинлиги), масофани идрок қилишга имкон беради. 6

Ҳар бир предметнинг вақтга қараб ўзгариб туриши вақтни идрок қилишнинг шарти ҳисобланади. Вақт материянинг яшаш шаклларидан биридир. Вақтни идрок қилиш муайян объектив вақт бирлигининг одам онгида бевосита акс этишидир. Вақтни идрок қилиш одамнинг руҳий ҳодисаларининг алмашиниши туфайли рўй беради. Вақтни тўғри идрок қилиш вақт бирлигининг (минут, соат ва ҳ.к.) объектив мазмунига ҳамда одамнинг унга бўлган муносабатларига боғлиқ. Одам ўзининг қизиқишлари ва эҳтиёжларига мос келадиган вақт бирлигини тез идрок қилади. Вақтни идрок қилиш объектив реалликни, реал ҳодисаларнинг тезлиги ва изчиллигини акс эттиришдир. Одамнинг вақтни қабул қилиши тажрибанинг орта бориши натижасида ўсиб боради. Одам масофани ва вақтни идрок қилгани сингари фазо-маконни ҳам идрок қилади. Фазони идрок қилиш воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг маконда тутган ўрнини, шаклини, миқдорини ҳамда бир-бирига нисбатан муносабатларини уч ўлчовда - баландлик ва узоқликда бевосита акс эттиришдир. Предметлар фазодаги ўрнига қараб уч бурчакли, тўрт бурчакли, куб, цилиндр кабиларга ажратилади. Катта-кичиклигига қараб эса катта, ўртача, каттароқ, кичикроқ, фазодаги муносабатларига қараб, одамга ва бир-бирига нисбатан узоқ, яқин, ўнг, чап, юқори, паст кабиларга бўлиб идрок қилинади. Одам фазони баландлик, кенглик ва узоқлик каби уч ўлчовда кўриш сезгилари, тери сезгилари ва мускул-ҳаракат сезгилари ёрдамида қабул қилади. Фазони идрок қилишдаги етакчи қисм кўз билан идрок қилишдир. Масофани қабул қилишда бўлганидек, фазо ҳам бир кўз билан (монокуляр) ва икки кўз билан (бинокуляр) идрок қилинади. Ҳаракат ҳамма вақт макон ва вақт билан боғлиқ ҳолда идрок қилинади. Одам бирор жисмнинг ҳаракатини кузатаётган вақтда (масалан, машинанинг ҳаракатини) унинг ўзига нисбатан жойини (узоқ-яқинлигини)ва вақтини ҳам баравар идрок қилади. 7

Шундай қилиб, идрокнинг тезлиги, тўлалиги, аниқ ва равшанлиги ҳамда тўғрилиги одам фаолияти учун жуда зарурдир. Шунинг учун ёшларда тўғри идрок қилишни тарбиялаш муҳим психологик-педагогик муаммолардан биридир. Ёшларда идрок қилиш фаолияти жуда эрта бошланади. Бола ёшининг улғайиши жараёнида унинг сезги органлари ривожлана боради. Бу ҳол болада идрок фаолиятининг тараққий эта боришига таъсир кўрсатади. Бир ёшга етмаган бола суюқликларнинг рангига қараб, уларнинг мазасини идрок қилади. Чой ёки ширин чойни, анор сувини кўрганда гўдак талпинади. Худди шу тарзда тайёрланган дорини кўргач, стакандан ўзини олиб қочади. Ёшларнинг идрок жараёни асосан таълим ва тарбия туфайли ҳар жиҳатдан такомиллашади, ихтиёрий идрок ва кузата олиш қобилияти ўсади. Ўз навбатида кузата билиш муваффақиятли ўқишнинг зарур шарти сифатида ўқувчиларда қизиқиш-ҳавас, фикрлаш ва ирода билан бирликда идрок фаолиятини ўстиради. Идрок сифатларини ўстиришнинг шахс учун аҳамияти шундаки, идрок одамнинг оламни билишининг асоси ҳисобланади, одамнинг барча билимлари сезгилар ва идрокдан вужудга келади, инсон хотирасининг маҳсулига айланади ва унинг тафаккури, хаёли, эмоционал ҳолатлари ва иродавий ҳолатларига асос бўлади. Демак, шахсда идрок сифатларининг ўсиши таъсиротлари моҳиятини тез ва тўғри тушунишга имкон беради ҳамда таълим ва тарбия жараёнининг жадаллашувида муҳим омил сифатида хизмат қилади. Ёшларда идрокни тарбиялашнинг яна бир муҳим шарти уларда турмуш тажрибасининг орта боришидир. Тажрибанинг йўқлиги туфайли гўдак болаларда идрок доираси жуда тор бўлади. Психолог М.Воҳидовнинг таъкидлашича, гўдак болаларнинг бирмунча аниқроқ идрок қилишлари асосан уч-тўрт ойлик даврда бошланса ҳам, аммо идрок қиладиган нарсаларнинг доираси ҳали жуда тор бўлади. Бола тўрт-беш ойлик бўлганда унинг идроки мазмун жиҳатидан бойиб, анча такомиллашади. Бола ярим ёшга етганда унда кўриш ва тери сезгилари анча ривожланади. Бу даврда бола ўз атрофидаги нарсаларни идрок қила олади. Шу тарзад 8

боланинг ёши улғайган сайин идрок мазмуни ҳам бойийди. Оила муҳитининг таъсирида боланинг руҳий фаолияти ҳар томонлама ўсади, унда кузатувчанлик, предметлар билан тўғри муносабат таркиб топади, диққат барқарорлашади. Бола идрокининг ривожланишига таъсир кўрсатувчи факторлардан яна бири боғча ва яслиларда олиб бориладиган кўп қиррали тарбиявий тадбирлардир. Дарс жараёни, дарсдан ташқари тадбирларнинг ҳаммаси ўқувчидан аниқ мақсадга қаратилган ихтиёрий идрокни талаб қилади. Бусиз ўқувчи билимларни ўзлаштира олмайди. Демак, мактаб муҳити ўқувчидан онгли идрок сифатларини талаб қилади. Бу талабларга тўғри жавоб бериш ўқувчининг табиий зарурий эҳтиёжига айланади. 9

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Узбекистон буюк келажак сари. Т., Узбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. “Маънавий юксалиш йўлида”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 3. Каримов И. А. “Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 4. Абдурахмонов Ф. “Қадимги шарқ мамлакатларида психологик фикрлар тараққиёти”. Т., “Ўзбекистон”, 1995. 5. Абдурахмонов Ф. “Одамлар билан қандай мулоқотга киришиш ва ёндошиш керак”. Т., “Ўқитувчи”, 1996. 6. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Аспект пресс, 1999. 7. Бадмаев Б.Ц. Психология: как ее изучить и усвоить. М., Учебная литература, 1997. 8. Давлетшин М. ва б. Психология: Изохли лугат. Т., Укитувчи, 1998. 9. Каримов В. Ижтимоий психология. Т., «Укитувчи», 1994. 10. Каримов В., Акромова Ф. Психология. Т, 2000. 11. Ғозиев Э. Интелект психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 12. Ғозиев Э. Психология. Т, «Ўқитувчи», 1994. 13. Ғозиев Э. Тафаккур психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 14. Халилов М.Х. Билиш жараёнлари психологияси. СамДУ нашри, 1999. 15. Немов Р. Практическая психология. М., Владос, 1998 10

16. www.ziyonet.uz 11

Похожие

Идрок

Идрок

Идрок ҳақида тушунча

Сезги ва идрок

Сезги ва идрок