Хотира. Унинг турлари - Психология - Рефераты

Хотира. Унинг турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Хотира. Унинг турлари Одамда тасаввурларнинг мавжудлиги бизнинг идрокларимиз мия пустлоғида қандайдир излар қолдиришидан, улар маълум вақт давомида мияда сақланиб туришидан далолат беради. Фикрларимиз ва ҳис- туйгуларимиз ҳам мияда из қолдириб, сақланади. Хотира - бу инсон ўзи амалга оширган, ҳис қилган, шунингдек идрок қилган нарса ва ҳодисаларни эсда олиб қолиши, эсда саклаши ва кейинчалик эсга тушириши ёки унутишидан иборат бўлган рузҳий жараён. Бош мияда пайдо бўладиган асаб боғланишлари хотиранинг физиологик асоси бўлиб хизмат қилади. Ўзлаштириш ва эсга тушириш хусусиятларига кўра хотира қуйидаги турларга бўлинади: - образли, ҳаракат, сўз-мантиқ ва эмоционал хотира. Масалан, янги жойларга уюштирилган саёҳатни ёки янги одамлар билан бўлган учрашувларни эслар эканмиз, ўзимиз кўрган нарсаларнинг образларини ва ўзимиз гувохи бўлган ҳодисаларни фикран кўз олдимизда гавдалантирамиз. Бу-образли хотирадир. Бунда биринчи сигналлар тизими катта рол ўйнайди. Саёҳат вақтида ўтказилган суҳбатларни, фикр алмашувларни эслаш чоғида биз маъно хотирасидан ёки сўз-мантиқ хотирасидан, яъни сўзларда ифодаланувчи фикрлар билан алоқадор хотирадан фойдаланамиз. Бу хотира иккала сигналлар тизимларининг ўзаро бир-бирига таъсир кўрсатишига таянади, бунда иккинчи сигнал тизими доминантлик(устунлик) ролини ўйнайди. Агар ўз дўстимизнинг бошига тушган бахтсизликни эсласак бунда биз янгидан камгинлик ёки ҳатто мусибат ҳиссини бошимиздан кечирамиз, бу эса эмоционал хотиранинг ёки ҳис-туйғулар билан алоқадор хотиранинг кўринишидир. Фаолиятимизнинг кўп қисми бизга ёт бўлиб кетган ҳаракатлардан ташкил топади, бу ҳаракатларнинг аксарияти (юриш, югуриш, товушларни

талаффуз этиш ва ҳоказо)ни илк ёшлик чоғимиздаёқ ўрганиб олганмиз. Ҳаракатлар билан боғлиқ бўлган бундай хотирага ҳаракат хотираси деб айтилади. Бундан ташқари-генетик ва иммунологик хотиралар хам бўлади. Шунингдек хотира қанча вақт сақланишига кўра: қисқа вақтли ёки узоқ вақтли бўлади . Қисқа вақтли хотира-бу фақатгина пайдо бўлаётган янги образлар бўлмасдан, балки, эски-инсонда олдиндан мавжуд бўлган тасаввур ва тажрибалар мажмуи ҳамдир. Қисқа вақт ли хотира образларнинг тезда эсланишига ёрдам беради. Қисқа вақтли хотиранинг излари ҳозир кечаётган идрок жараёнининг натижаси ҳисобланади. Узоқ вақтли хотира излари эса унлаб йиллар, хатто бир умр сакланиб қолиши мумкин. Шуни айтиб ўтиш керакки, идрок этиладиган нарса ва ҳодисаларнинг «излари» хотирада дарров мухрланмайди. Бунинг учун унлаб сониялар, хатто дақиқалар керак бўлади. Хотира тўртта жараённи ёки босқични ўз ичига олади: Эсга олиш; Эсда сақлаш; Эсга тушириш; Унутиш. Хотира сифатлари шахсий фазилат сифатида одам қобилиятларининг ривожланишига, фаолиятига таъсир кўрсатади. Нарсаларни осон эсда олиб келувчи кишига қараганда хотираси у қадар яхши ривожланмаган одамнинг вақти ҳам, кучи ҳам кўп сарф бўлади. Кўпгина касб-ҳунарлар, жумладан жисмоний тарбия ва спорт фаолияти учун хам яхши хотира керак Бош мия қобиғида муваққат асаб боғланишларининг пайдо бўлиши, сақланиши ва фаоллашиши, у ерда физикавий ва кимёвий жараёнларнинг кечиши хотиранинг физиологик асоси бўлиб ҳисобланади. Хотира инсон фаолиятининг мақсадларидан келиб чиқиб ихтиёрий ва ихтиёрсиз турларга бўлинади. Бирон-бир мақсадсиз у ёки бу нарсани эсга олиш, эсга тушуриш ихтиёрсиз хотира, деб аталади. Шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, бола) ўз олдига бирон нар сани эслаб қолиш вазифасини қўйганда ихтиёрий диққат ишга тушади. Ихтиёрсиз диққат ҳам, ихтиёрий диққат ҳам

образ ҳаракатли, сўз-мантиқли ва эмоционал, шунингдек қисқа вақтли ҳамда ўзоқ вақтли бўлиши мумкин. Шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) хотираларининг сифатларига кўра бир-бирларидан фарқ қиладилар. Хотиранинг у ёки бу тури ёрқин намоён бўладиган кишилар учраб туради. Бирида образли, бошқасида эса сўз-мантиқ хотираси яхши ривожланган бўлади. Албатта, тез, аниқ ва мустаҳкам эсга олиш ҳамма шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) учун муҳим ҳисобланади, Бироқ, тажрибалар шундан далолат берадики, фаолиятнинг ҳар қандай тури, ҳар бир жисмоний тарбия ва спорт бўйича мутахассисликда хотиранинг махсус хусусиятлари ривожланган бўлишини такрзо қилади (масалан, боксёр, гимнастчи, югурувчи ва хакозо спортчи учун ривожланган оператив хотиранинг бўлиши жуда муҳим). Ўз навбатида фаолият кечадиган ўзига хос шарт-шароитлар ҳам шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) хотирасидаги у ёки бу хусусиятларнинг жадал ривожланишига сабаб бўлади. Хотиранинг ривожланиши шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) шахсини ҳар томонлама ривожлантириш билан бир вақтда олиб борилади. Хотирани ва қобилиятларни тарбиялаш, интеллектуал ва иродавий сифатларни шакллантириш, ҳиссиётларнинг пайдо бўлиши ва кечиши хотиранинг ривожи билан изчил равишда боғланган. Ҳамма руҳий жараёнларни, жумладан, хотирани шакллан тириш шахс фаолияти билан белгиланади. Эсга олиш, эсда сақлаш ва эсга тушуриш жараёнларининг кечиши ушбу ма териал шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) фаолиятида қандай ўринни эгаллашига боғлиқ бўлади. Хотирага ҳар доим танловчанлик хусусияти хос: эсга олиш ва эсда сақлашнинг тезлиги ҳамда мустаҳкамлиги нафақат материалнинг қандайлигига (қизиқарли, зерикарли, ёрқин ва ҳоказо), балки, унга нисбатан шуғулланувчи спортчининг (ўқувчи, болалар) эҳтиёжига ва у билан қандай ишни амалга оширишига боғлиқ.

Эҳтиёжларнинг пайдо бўлиши ва англаниши инсонни у ёки бу фаолиятга ундайди. Дунёни, ижтимоий ҳаётни билиш ва ўзгартиришга бўлган эҳтиёжларнинг кенгайиши ҳамда чуқурлашиши эса шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) фаолиятини, унинг бошқа кишилар билан бўладиган мулоқатини бойитади. Уларда билиш фаоллигини ошириш хотиранинг ривожланишига олиб келади. Демак у ёки бу материални хотирага олиш ва у ерда сақлаш хусусият лари жисмоний тарбия ва спорт фаолиятининг эҳтиёж, мақсад ва усуллари билан аниқланади. Бошқача қилиб айтганда, хотира жараёни юқоридан, яъни фаолият хусусиятларидан бериладиган дастур қоида тартибга солинади, бошқарилади. Фаолият натижасида шуғулланувчи спортчида (ўқувчи, болаларда) ирода, тафаккур ва нутқ ривожланади. Ирода ўз навбатида ихтиёрий хотиранинг ривожланиши учун зарур асос ҳисобланади. Тафаккур ҳарбий хизматчи тажрибасини умумлаштиради ва бойитади. Унда ақлий ншни фаоллаштирадиган материал яхшироқ эсга олинади ва мустахкамроқ сақланади. Тушуниш, айниқса сўз-хотираси учун муҳим аҳамиятга эга. Нутқ инсон тажрибасини сўзлар ва сўз бирикмаларида мустахкамлайди. Ўқитиш (ўргатиш) ва таълим жараёнлари ўзаро уйгунлашганда хотиранинг ривожланиши самарали кечади. Ўқиш хотирага юксак талаблар қўяди. Бу талаблар таълим жараёнининг жадаллашиши билан ошиб боради: вақтнинг чекланганлиги, ўқув жараёнининг мураккаблашиши шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) хотирасига ўзига хос талаб лар қўяди. Демак спортчи ўқув фаолияти жараёнида шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи, болалар) хотирасининг зарур сифатларини ривожлантириш учун керакли шароитларни яратиши зарур. Хотира унутиш жараёни билан кўраш асносида ривожланади. Унутиш- эслаб қолишга нисбатан тескари жараён. Эслаб қолиш каби унутиш ҳам танловчанлик хусусиятига эга. Муайян материал фаолиятда қанчалик кам иштирок этса, уни уну тиш шунчалик чуқур бўлади ва бу материал шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) эришмоқчи бўлган мухим мақсадлар учун шунчалик кам аҳами ятга эга бўлади. Шуғулланувчи спортчи

(ўқувчи, болалар) шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) жисмоний тарбия ва спорт фаолиятида иштирок этиб, унинг учун қадрли ва қизиқарли бўлган нарсалар унутилмайди. Демак фаолиятда иштирок этиш шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) эхтиёжларини манбалар билан боғловчи ишончли алоқа воситаси ва табиийки, унутиш билан кўрашиш йўли ҳисобланади. Баъзан шундай бўладики, инсон бирон нарсани, хаттоки ҳозиргина кўрган ёки эшитган нарсасини ҳам вақтинчалик унутиб қўяди. Бунинг сабаби бош мия қобиғидаги асаб хужайраларининг зўриқиши бўлиши мумкин. Масалан, чарчоқ ҳолатида эслаб қолиш лаёқатининг бирданига йўқолиши ушбу сабаб билан изохланади. Меҳнатсеварликни, топширилган ишга нисбатан юксак талабчанликни, ўз касбига қизиқишни тарбиялаш, машғулотларни жонли ва қизиқарли қилиб олиб бориш, эслаб колишнинг са марали усулларини ўрганиш шуғулланувчи спортчи (ўқувчи, болалар) хотирасини ривожлантириш учун зарур шароитлар ҳисобланади. Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятда билиш жараёнларининг барчаси, жумладан хотира ҳам ниҳоятда катта рол ўйнайди. Хотирани машқ қилдириш, унинг имкониятларини иложи борича ошира бориш катта аҳамиятга эга. Пухта эсда қолдиришнинг айрим шарт-шароитлари мавжуд. Улар қуйидагилар: 1. Эсда олиб қолиниши зарур бўлган манбага нисбатаи қизиқишнинг мавжудлиги. 2. Эсда олиб қолишда ҳис-туйғуларнинг аҳамияти катта. Одам бефарқ муносабатда бўлган нарсага нисбатан уни қувонтирган, хафа қилган, ғазаблантирган нарсаларни, одатда яхши эсида олиб қолади. 3. Ўзлаштириш лозим бўлган материални тушуниш уни эсда олиб қолишда муҳим аҳамиятга эга. Агар спортчи эсда олиб қолмоқчи бўлган фикрларнинг маъносини яхши тушунмаса, уларни механик равишда сўзма- сўз ёдлашга киришади. Бу йўсинда эсда қолдирилган материаллар тезда унутилади.

4. Одамнинг материални пухта ва узоқ муддат эсда сақлаб қолишни ўз олдига мақсад қилиб қўйиши хам уни яхши ўзлаштиришда мухим рол ўйнайди. 5. Эсда қолдиришни фаолият билан бирга қўшиб олиб бориш уни ўзлаштиришда катта ахамиятга эга. Одамнинг фаолияти ундан фикр юритишни, фаолликни талаб қилади. Агар материал эсда олиб қолиш жараёнида таққосланса, умумлаштирилса, хулоса чиқарилса ўзлаштириш жараёни айниқса онгли бўлади ва бинобарин муваффақиятли кечади. 6. Шуғулланувчи спортчининг (ўқувчи, болаларнинг) ўқув муассасасида (боғчада,мактабда, академик лицей, касб-хунар коллежда) ўқитиладиган фанларни яхши билиши ҳам шу фанлар бўйича ўзлаштирилиши лозим бўлган материални пухта эсда қолдириш учун қулай шароит бўлиб хизмат қилади. Чунки бунда янги материал шуғулланувчи спортчининг (ўқувчи, боланинг) илгаридан мавжуд билимлари билан осон ва мустахкам боғланади. 7. Эсда қолдириш меҳнатдир. Ишни қунт билан бажариш, сабр- матонатлилик ишни ярмида чала қолдирмаслик матери ални ўзлаштиришнинг муҳим шартлари ҳисобланади. Булар иродавий сифатлар бўлиб, бу сифатларга эга бўлмасдан туриб, одам жиддий ақлий ишнинг уддасидан чиқа олмайди. Шуғулланувчи спортчиларда (ўқувчи, болаларда) хотирани рнвожлантириш йўллари қуйидагилар:  Билиш билан боғлиқ қизиқишларни шакллантириш;  Машғулотлар ва тарбиявий ишлар сифатини ошириш;  Топширилган иш учун масъулиятни ва меҳнат севарликни тарбиялаш;  Ўтилган мавзуларни мунтазам такрорлаб бориш;  Олинган назарий билимларни амалиётга жорий қилиш;  Ўзининг жисмоний тарбия ва спорт мутахассислигига нисбатан қизиқишларни тарбиялаш.

Похожие

Хотира

Фаоллик фаолият ва унинг турлари

Хотира ҳақида тушунча

Хотира диагностикаси ( Пиктограмма методи )

Қобилият ҳақида тушунча. Педагогик қобилият ва унинг турлари