Guruhlararo munosabatlar psixologiyasi - Психология - Рефераты

Guruhlararo munosabatlar psixologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95 KB

Guruhlararo munosabatlar psixologiyasi Reja: 1.Chet el sotsial psixologiyasida guruhlararo munosabatlarning o‘rganilishi. 2.Guruhlararo o‘zaro ta’sirni gruppadagi ichki jarayonlarga ta’siri. 3.Katta ijtimoiy guruhlar darajasida guruhlararo jarayon spetsifikasi. 4.Guruhlararo munosabatlar psixologiyasi amaliy muammolari.

Xodimlarning soni va ular o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra kichik va katta guruhlar farqlanadi. Xususan, kichik guruhdagi xodimlarning munosabati bevosita ko‘rinishda bo‘lsa, katta gurux a’zolari esa bavosita munosabatda bo‘ladilar. Kichik guruhlar psixologik jihatdan talqin etilganda, ularga aloqador quyidagi xususiyatlar farqlanadi: guruh a’zolaridan birining xatti-harakati boshqa a’zolarga ta’sir etadi; guruh a’zolari shaxsiy yoki umumiy ehtiyojlarini qondirishda bir-birlariga muxtojdir. Bunday ta’rif mashhur psixolog K. Levinga tegishli bo‘lib, u guruh ichida ro‘y beradigan jarayonlarni ilmiy jihatdan tahlil etadi. Binobarin, biron tashkilotdagi kichik guruhni nazarda tutsak, guruh a’zolariga xos umumiy maqsadning mavjudligi ta’kidlanadi. Demak, bir butun korxonani tashkil etuvchi kichik guruhlar majmuasi katta guruh deyiladi. Lekin kichik va katta guruhlarga ichki jarayonlar o‘ziga xos bo‘lib, rahbar u yoki bu guruh bilan muloqotga kirishganda mazkur xususiyatlarni hisobga olishi lozim. Guruh turlari. Umuman, psixologiya fanida guruhlarni farqlash bir necha mezon bo‘yicha amalga oshiriladi. Quyidagi xususiyatlar guruh tabiatini yanda chuqurroq tushunish va bundan boshqaruv faoliyatida foydalanish imkonini beradi. Kichik guruhning o‘zi ikkiga bo‘linadi: birlamchi guruh o‘z ahilligi va o‘zidagi «BIZ» hissiyotining yuksakligi bilan ko‘zga tashlanadi. Asosiy belgilari – uning kamsonliligi, a’zolari o‘rtasidagi masofa yaqinligi, o‘zaro munosabatlarning shaxsiy xususiyatlarga asoslanganligi. Bunday guruhga yorqin misol sifatida oilani keltirish mumkin. ikkilamchi guruh deb faoliyati aniq maqsadga yo‘nalgan va o‘zaro munosabatlarda rasmiy jihatlar kuzatiladigan jamoaga

aytiladi. Bunday guruhda asosiy diqqat o‘zaro munosabatlarga emas, balki ma’lum vazifani bajarish malakasiga qaratiladi. Rahbar boshqaruv faoliyatida turli maqsadda tuzilgan guruhlarda turlicha psixologik muhitni shakllantirishga e’tibor berishi kerak. Masalan, qisqa muddatli va malakali mehnat talab qiladigan vazifalarni ado etish uchun tuzilgan guruhda asosiy maqsad mehnat faoliyatiga qaratiladi va jamoa birdamligiga bo ѓ liq tadbirlar cheklanadi. Doimiy va muntazam faoliyat yurituvchi guruhda esa bajarilayotgan mehnat bilan bir qatorda ayni jamoada so ѓ lom va ahil muhit yaratish yo‘li tanlanadi. Kichik guruhning yana bir ko‘rinishi referent guruh deb ataladi. Referent guruh, o‘z mazmuniga ko‘ra, biron kimsa uchun eng ardoqli va o‘ziga yaqin tutuvchi jamoani anglatadi. Odatda har kim referent guruhni o‘ziga namuna sifatida qabul qiladi va o‘z xulqini shu guruh normalari bilan moslashtirishga intiladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra referent guruh salbiy va ijobiy xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Ijobiy mazmunga xos referent guruh tashkilot maqsadiga muvofiq ishlaydi va undagi jarayonlar umumiy maqsadga bo‘ysungan bo‘ladi. Salbiy mazmun kasb etgan referent guruhdagi norma va xulq-atvor shakllari jamoa manfaatiga zid bo‘lishi va tashkilot maqsadi bilan mos kelmasligi mumkin. Masalan, bu manzara mehnat jamoasidagi ba’zi xodimlar to‘dasining muntazam ravishda tartibbuzarlikka yo‘l qo‘yishi yoki asosiy ish vaqtida o‘z faoliyatini boshqa yo‘nalishga ba ѓ ishlashida ko‘rinadi. Odatda har bir jamoada bir necha referent guruhlar uchrashi tabiiy. Rahbar bunday vaqtda ushbu guruhning salbiy yoki ijobiy mazmunga yo‘nalganini darhol ajratib olishi va shu asosda ularga nisbatan o‘z munosabatini bildirishi lozim. Ijobiy yo‘nalishga ega bo‘lgan referent guruhni qo‘llash bilan birga asta-sekin undagi

a’zolar sonining ko‘payishi haqida ѓ amxo‘rlik qilish kerak. Salbiy yo‘nalishdagi guruhga nisbatan tanlangan asosiy siyosat esa, ushbu guruh a’zolariga topshiriladigan vazifalar asnosida iloji boricha ularni bir-biridan uzoqlashtirishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Yuqorida sanab o‘tilganlar qatorida rasmiy va norasmiy guruhlar ham mavjud. Rasmiy guruh biron maqsadga erishish yo‘lida tashkil topadi. Masalan, brigada, bo‘lim, ma’muriyat kabi rasmiy mehnat jamoalari... Odatda mazkur guruhlarning faoliyati ma’lum bir maqsadga yo‘nalgan ravishda boshqariladi. Bunday guruhning tashkil topishi huquqiy jihatdan rasmiylashtirilib qo‘yiladi. Norasmiy guruhlar tasodifan paydo bo‘ladi va bu holat u yoki bu korxona ichida yuz berishi mumkin. Norasmiy guruh tashkil topishining manbaalari shu guruh a’zolariga xos umumiy manfaat va o‘zaro iliq munosabatlarning mavjudligida ko‘rinadi. Norasmiy guruh korxona rasmiy tizimidan mustaqilligi, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadining noaniqligi bilan ifodalanadi. Bunday guruhni ba’zan manfaatlar bo‘yicha birlashish desa ham bo‘ladi. Tashkilot miqyosida, dadil ayta olamizki, yuqorida sanab o‘tilgan guruh turlarining hamma ko‘rinishi mavjud. Guruh o‘z a’zolariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi va guruhiy normalarga rioya qilishga sharoit yaratadi, qolaversa, ijtimoiy nazorat olib boradi. Jamoa tarkibida xodim korxona maqsadlarini to‘laroq anglaydi va umumiy mas’uliyatga beixtiyor sherik bo‘ladi. Jamoa a’zolari bilan hamkorlikda harakat qilgan holda, u yakka tartibdagi intilishga nisbatan ko‘proq samaraga erishadi. Tashkilot so‘zi aniq maqsadga erishish yo‘lida ma’lum tartibda mujassamlashgan jamoalar birligini anglatadi. Xodimlar tashkilot miqyosida o‘zaro munosabatlar tizimini yaratadi.

Favqulodda har qanday rasmiy tashkilot miqyosida turli norasmiy guruhlar mujassamlashadi. Bu norasmiy guruhlar tashkilotdagi umumiy muhitga, uning o‘z maqsadi yo‘lidagi tashabbusiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Rahbar norasmiy guruhlarga xos xususiyatlarni hisobga olishi orqali samarali guruhiy normalarni shakllantirishga va xodimlar faoliyatini guruh manfaati bilan uy ѓ unlashtirishga imkoniyat tu ѓ iladi. Tashkilot faoliyati avvaliga butunlay ratsional tarzda tashkil etilib, bu tadbirda iqtisodiy omillar va ko‘rsatkichlar ustuvor deb topiladi. Hozirga kelib bu omillar soni ancha ko‘paydi va ular qatorida boshqaruvning axborot manbaalari va o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadni shakllantirish, uni olѓa surish hamda o‘zgartirish mexanizmlari o‘rin oldi. Shu bilan birga, tashkilot qaramoѓidagi xodimlar motivatsiyasi, ya’ni ularni faoliyatga undash, tashkiliy munosabatlarni mukammallashtirish, loyihalar bo‘yicha tadqiqotlar, shuningdek ixtirolarni joriy etishning iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy jihatlari kabi omillar kelib qo‘shildi. Tashkilotni ijtimoiy tuzilma sifatida qabul qilar ekanmiz, bu qarashda yangi ijtimoiy-psixologik jihatlarning ajratib olinishi zamonaviy boshqaruv ilmining yutuѓidir. Tashkilot maqsadini va uning vazifalarini aniqlash hamda xodimlari tomonidan qabul qilinishi nazarda tutilgan ijtimoiy-psixologik yo‘nalishning asosidir. Shu munosabat bilan kichik guruh faoliyatini tashkil etish boshqaruvdagi eng asosiy masalalardan biriga aylanib boradi. Guruhiy jarayonlar. Ijtimoiy psixologiya fani shaxsning jamoadagi o‘rni, xulqi, guruhdagi shaxslararo munosabatlar natijasida paydo bo‘ladigan psixologik jarayonlarni o‘rganadi. Bu haqdagi bilim jamoani boshqarish uchun yangi imkoniyat yaratadi. Masalan, mehnat jamoasidagi ijobiy munosabatlarga asoslangan psixologik muhit xodimning ishchanligini 30% ga

oshirishi mumkin. Va aksincha, jamoadagi munosabatlarning taranglashuvi, salbiy qarashlarning ustunligi, xodim mehnati samaradorligini pasaytiradi va ish sifatiga ham putur yetkazadi. Guruhiy jarayonlar, ularga xos qonunlarni bilish, hatto, guruh a’zosi xulqini o‘zgartirish imkonini beradi. Aniqlanishicha, inson o‘ziga qaratilgan bevosita individual ta’sirdan ko‘ra, guruh fikriga ko‘proq e’tibor beradi. Ijtimoiy nazorat. Odatda inson o‘z xulqini o‘zi xohlaganicha amalga oshirolmaydi. U hohlasin-hohlamasin jamiyat tomonidan qo‘yilgan ma’lum talablarga rioya etib yashashi shart. Har qanday inson ul ѓ ayishi davomida turli guruh va jamoalarga a’zo bo‘lib boradi. Bu guruhlar esa nafaqat o‘zining maqsadi, balki ichki qoidalari bilan ham bir-biridan farq qilib turadi. Demak, har qanday guruhda, u yoki bu ichki qoidalar, normalar majmuasi hukm suradi. Odatda, mehnat jamoalarida bu normalar rasmiy tan olingan va hatto yozma shaklda ham bayon etilgan. Ba’zi bir norasmiy guruhlarda esa «yozilmagan» lekin, nazardagi qoidalar hukm suradi. Xatti-harakatni cheklash borasidagi mavjud guruhiy qoidalar, normalar esa ijtimoiy nazoratning asosiy mohiyatini tashkil etadi. Jamoada o‘rnatilgan cheklashlar asosida xatti- harakat yoki xulq andozasi shakllanadi. Bunday andozaning jamoada mavjudligi va uni qay tarzda ifodalanishi ko‘p jihatdan amal qilish samaradorligini belgilaydi. Masalan, mehnat jamoasidagi xulq kodekslari qanchalik aniq va ravon bayon etilgan bo‘lsa, xodimning unga rioya qilish ehtimoli shunchalik oshadi.

Guruh maqsadlari. Guruh maqsadlariga tezkor va unumli erishish, ushbu maqsadlarning guruh a’zolari tomonidan qabul qilinishiga bo ѓ liq. Ma’muriyat tashkilot mohiyatini ifodalovchi tadbirlar ishlab chiqar ekan, ko‘pincha xodimlar bu tadbirlar dolzarb va muhim muammolarni hal etishga qaratilganligidan, hattoki shubhalanmaydilar. Lekin, rahbarning bu sohadagi asosiy vazifalaridan biri – guruhiy tadbirlarni xodimlarning shaxsiy manfaatlari bilan muvofiqlashtirishdan iboratdir. Buning uchun u xodimlarni ra ѓ batlantirish, motivatsiyalash shartlarini yaxshi bilishi lozim. Har bir xodimning oilaviy muhiti, yashash sharoiti va indiviudal-psixologik xislatini hisobga olish ushbu yo‘nalishdagi muvaffaqiyatni amalga oshishidagi asosiy omildir. Guruhiy normalar. Guruhiy norma – ayni jamoa a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni ma’lum tartibga solib turuvchi yozilmagan, lekin, unga amal qilinishi lozim bo‘lgan qoidadir. Guruhiy normalar ushbu jamoada nimani qilish mumkinu, nimani esa mumkin emas, nima yomonu, nima yaxshi kabi talablarni amalda qo‘llaydi. Guruhiy normalar orqali har bir xodim o‘zidan jamoa nimani kutayotganini, qanday ishni va qay tarzda bajarishi lozimligi haqida ma’lumot olib turadi. Guruh rivojlanishi davomida undagi normalar o‘zgarib borishi mumkin, va ta’kidlash joizki yangi, shuningdek, murakkab vaziyatlarda bu holat yorqin namoyon bo‘ladi. Lekin, normalar hamma a’zolar tomonidan bir xil tushunilmaguncha va qabul qilinmaguncha jamoa faolligi sezilmaydi. Tashkilot guruhi hayotida amal qiluvchi normalarni ikki turga bo‘lish mumkin: Rahbariyat tomonidan kiritilgan normalar; Guruh tomonidan kiritilgan normalar.

Birinchi tur normalarining jamoa a’zolari tomonidan qabul qilinishi rahbar va xodimlar o‘rtasida shakllangan munosabatlarga bo ѓ liq. Bu munosabatlar iliq bo‘lsa va rahbar jamoa tomonidan tan olinib, hurmat-e’tiborga ega bo‘lsa, xodimlar rahbar tomonidan kiritilgan normalarga rioya qiladilar. Afsuski, hayotda buning aksini ham kuzatamiz. Guruh tomonidan o‘rnatilgan normalar ancha mustahkam bo‘lib, xodimlar bu normalarni himoya qiladi va ularning amaldagi harakatini har qanday yo‘l bilan ta’minlashga intiladilar. Shuning uchun rahbarning boshqaruv mahoratlaridan biri – o‘zi taklif etmoqchi bo‘lgan normalarni guruh tomonidan taklif etish shakliga erishishdir. Guruh amal qiluvchi normalarning bir qator ijobiy ko‘rinishi mavjud: 1. Guruhiy normalar u yoki bu jamoada xodimning o‘zini qanday tutishi kerakligi haqida ma’lumot beradi, guruh tuzilmasining turli po ѓ onalaridagi xodimlar xulqiga aniqlik kiritadi, nimaga birlamchi e’tiborni qaratish kerakligi va qanday qadriyatlar jamoa uchun muhimligini bildirib turadi. Guruh ichki normalarini bilish uning hayotini tartibga solingan tarzda idrok etish imkonini yaratadi. Odatda il ѓ or kompaniyalar negizida shunday meyoriy xulq andozalari mavjud, va ular «Tashkiliy xulq kodekslari», «Xizmat muloqoti qoidalari» kabi majmualarda aks etgan. 2. Normalar guruhiy va individual xatti-harakatlarni o‘zaro muvofiqlashtiradi. Guruhda qabul qilingan normalar yordamida biz har qanday vaziyatda jamoa hayotiga zid bo‘lmagan to‘ ѓ ri yo‘lni topa olamiz. Odatda tashkilotga yangi xodimning kelishi va moslashuv bosqichining to‘laqonli o‘tishi, uning guruh normalarini tez il ѓ ab olishi va qabul qilishi orqali amalga oshadi. Rahbariyat

bu jarayonning samarali va benuqson o‘tishiga o‘z hissasini qo‘shishi mumkin. Bu tadbirga aloqador fikrlar kitobning «Xodimlar adaptatsiyasi» bo‘limida batafsil bayon etilgan. 3. Xodimning guruhiy normalarni yaxshi bilishi va ularga rioya qilishi, unga ruhiy sokinlik, o‘z kuchiga ishonch va jamoa bilan yakdillik hissini ba ѓ ishlaydi, o‘z mehnatidan qoniqishi uchun asos bo‘ladi. Shu bilan birga guruhiy normalarning salbiy tomonini ham ko‘rsatib o‘tish zarur. Shuni yodda tutish kerakki, ko‘p hollarda tashkilotda turli normalarni qadrlovchi ikki, yoki undan ortiq guruhlar paydo bo‘lishi va ular orasida aynan normalar ustunligi yo‘lida ziddiyatli munosabatlar kelib chiqishi kuzatiladi. Ba’zi paytlarda xodim u yoki bu normadan norozi bo‘lishiga qaramay unga rioya qilishga majburligi qoniqmaslik va ruhiy zo‘riqishni yuzaga keltiradi. Shu munosabat bilan tashkilotda rasman qabul qilinayotgan qonun-qoidalar iloji boricha xodimlar fikrini inobatga olish orqali turli ehtiyoj va manfaatlar bilan uy ѓ unlashtirilishi muhimdir. Ba’zan jamoada biron-bir qoidaga bo‘lgan e’tiroz, uni qabul qilish cho ѓ ida xodimning fikri inobatga olinmaganligi tufayli ham sodir bo‘lishi mumkin. Tashkilot hayotida uchrab turadigan «ichki tu ѓ yon»ning asosiy mohiyati ana shundadir. Umuman olganda guruhiy normalarga rioya qilishning ikki shaklini sharhlash mumkin. Birinchisi, faoliyatdagi, xatti- harakatlardagi muvofiqlik. Ish kiyimining bir xilligi, o‘zaro va mijozlarga mulozamat, vaqt aniqligi, rahbariyat bilan rasmiy munosabat va umuman xulq kodeksiga rioya etish. Ikkinchi shakl ko‘proq xodimning qadriyatlari tizimi, dunyoqarashi va e’tiqodi bilan bo ѓ liq. Shu jihatdan olganda, hamfikr va hammaslak xodimlar tufayli mehnat muvaffaqiyati amalga oshadi, maqsad yo‘lidagi urinishlari ѓ alaba qiladi.

Ming afsus, shaxsiy manfaat tufayli «yagona qolip» misolida fikrlash, voqelikka munosabat esa tashkilot rivojiga putur yetkazishi turgan gap. Shu mazmunda mashhur IBM kompaniyasining vitse- prezidenti aytgan gaplarni eslash o‘rinlidir: «Har bir kompaniya boshqaruvi o‘z ichki tanqidchisiga muhtojdir va rahbariyatning ko‘zi yo ѓ bosmasligi, o‘z ish shaklini yo‘qotmasligi va xushomadlarga berilib ketmasligi uchun doimo o‘z tanqidchisiga ega bo‘lish kerak». Albatta, aytilgan beshafqat so‘zlar har qanday rahbarga ham yoqishi qiyin. Ammo, rivojlanish yo‘lini tanlagan rahbar yangilik tarafdori bo‘lgan jamoa qiyofasidagi ijodiy kuchga muhtojdir. Bunga «IBM» va shunga o‘xshash il ѓ or kompaniyalar dalil bo‘la oladi. Guruhiy normalarga har xil xodim har xil munosabatda bo‘ladi. Ba’zi bir xodim bunday meyordagi xulq shakllarini tez qabul qilsa, boshqalari uni qabul qilishlari uchun ma’lum vaqt va maxsus tadbirlarni joriy etishga to‘ ѓ ri keladi. Guruhiy normalarga berilish hodisasi psixologiya fanida konformlik deb ataladi va bu ibora alohida shaxs fikrining guruh a’zolari qarashlari bilan uy ѓ unlashishini anglatadi. Konformlik hodisasida shaxs, o‘zining javobini guruh a’zolari fikriga moslashtiradi. Aniqlanishicha, bir safar tajribada qatnashayotgan 25% ishtirokchilar o‘zlarining birlamchi fikrlaridan shubhalanib, guruhning boshqa a’zolari ma’qul topgan javobni qabul qilganlar. Guruhning bunday ichki qonuniyatini anglash, jamoada konformlikka moyil va nomoyil shaxslarni ajrata olish rahbar uchun juda qo‘l keladi. Ahillik. Guruhiy ahillik jamoaning jipsligi, ichki qo‘poruvchi nizolarning yo‘qligi bilan ifodalanadi. Ahillik, guruhiy qarorni tez qabul qilishga, umumiy maqsad yo‘lida guruh a’zolarining bir- birlarini qo‘llab-quvvatlashiga, xodim jamoani o‘z oilasiday qabul

qilishiga asos bo‘ladi. Guruh a’zolari o‘rtasida ahillik yuzaga kelishi uchun quyidagi shart-sharoit zarur:  guruh va uning a’zolari atrofidagilarda iliq-issiq kayfiyat uy ѓ onishi;  guruh a’zolarining qadriyatlari, qarashlaridagi o‘zaro moslik shakllanishi;  guruh oldidagi umumiy maqsad har bir a’zoning shaxsiy manfaatiga uy ѓ un bo‘lishi;  ado etilayotgan ish yuzasidan o‘zaro aloqaning mavjudligi;  jamoada ishlashdan, shuningdek, guruhiy faoliyatdan qoniqish;  qaror qabul qilishda barchaning ishtiroki va xodimlar manfaatiga yo‘nalgan boshqaruv uslubi;  barchaning manfaat va qiziqishlariga bir xil e’tibor, jamoadagi ijtimoiy tenglik va adolat;  guruh miqdori (aniqlanishicha, guruh a’zolari 7-12 kishi atrofida bo‘lganda o‘zaro ahillik yaxshiroq shakllanadi);  guruh hayotidagi an’analar tashkilotga xos madaniyatning bir qismidir. Rahbar ushbu sanab o‘tilgan shart-sharoitdan mavjudlarini rivojlantirish, qolganlarini esa shakllantirish orqali guruh a’zolari o‘rtasidagi ahillikni kuchaytirishi mumkin. Biroq, hayotda shunday voqealar uchraydiki, ular beixtiyor guruh ichki rivojlanishiga ta’sir etadi. Masalan, tashkilot ichidagi ikki guruh o‘rtasida nizoli vaziyatning paydo bo‘lishi guruh ichidagi ahillik hissiyotini oshiradi. Lekin rahbar guruh ahilligini yaratishda ushbu omilni qo‘llashi shart emas. Bu usuldagi ahillik vaqtinchalik ko‘rinishga ega bo‘lib, «jang» tugagandan so‘ng o‘z ta’sirchanligini yo‘qotadi. Bunday ahillikdan so‘ng guruh ichida guruhchalar tashkil topish extimoli ham bor.

Jamoada ahillikni kuchaytirishdagi birlamchi tadbir guruh a’zolarini tanlashda amalga oshirilishi mumkin. Umumiy qadriyatlarga, insonparvarlik xislatiga ega xodimlarning keyinchalik umumiy maqsad sari ixtiyoriy birlashishlari ehtimol. Guruh ahilligi va mehnat samaradorligi o‘rtasidagi boѓliqlik ham bir oz bahstalabdir. Aniqlanishicha, agar guruh a’zolari kundalik meyoridan oshiqroq mehnat xajmini bajarishga intilishsa, jamoadagi ahillik unumdorlikni oshirishga ijobiy ta’sir etadi. Agar jamoada mehnat motivatsiyasi past bo‘lsa, baxtga qarshi, ahillik ish unumdorligini pasaytirishi mumkin. 1. Tashkil topish bosqichi. Guruh tashkil topishi paytida yangi a’zolar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar tizimi o‘rnatiladi va guruhdagi vaziyat o‘rganiladi: guruhdagi ustuvor qadriyatlar, normalar va ustanovkalar aniqlanadi. Bu davrda o‘zaro muloqot normalari shakllanadi. O‘zaro hamkorlik tartiblarini aniqlash maqsadida xodimlar rahbar bilan tez-tez uchrashishga, o‘z vazifa va mas’uliyatlariga aniqlik kiritishga ehtiyoj sezadilar. 2. Nizo bosqichi. Bu bosqichda har bir xodim jamoadagi o‘z mavqeini tasdiqlashga intiladi, a’zolar o‘rtasida o‘zaro musobaqa va o‘zaro himoya, kichik guruhlarga bo‘linish va o‘ziga sheriklar topish, ѓoliblikka intilish kuzatiladi. Natijada, jamoda nizolar kelib chiqadi, rahbariyat tomonidan shakllantirilayotgan qadriyatlar va majburiyatlarga putur yetadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan xodimlar bir-birlarini tushunib boradilar, o‘zaro kelishuvga keladilar, jamoa umummaqsadlarga erishish yo‘lida hamkorlik harakatlarini ishlab chiqa boshlaydi. 3. Normalar shakllanishi bosqichi . Bu bosqichda xodimlarning diqqat markazida mahsulot ishlab chiqarish, mavjud texnologiyalarni o‘zlashtirish masalasi turadi. Rollar taqsimoti asosida o‘zaro hamkorlik shartlari qabul qilinadi. Munosabatlar

iliqlashadi va o‘zaro ishonch, yordam uchun zamin yaratiladi. Jamoaga mansublik kayfiyati shakllana boshlaydi va guruh maqsad sari yo‘nalishga imkon topadi. 4. Ijro bosqichi. Bu bosqichda guruh samarali faoliyat olib boradi, tizim tashkil topadi, o‘zaro munosabatlar mustahkamlanadi, har bir xodimning mehnat imkoniyati, shuningdek, qobiliyati ayon bo‘ladi. Jamoa umummaqsad yo‘lida o‘zaro yordam qo‘lini cho‘zadi va hamkorlik negizida faoliyat yuritadi. Shu tarzda guruh samarali funksional birikmaga aylanib boradi. Tugallanish bosqichi. Bu guruh rivojlanishining yakuniy bosqichi bo‘lib, loyiha ustida olib borilgan faoliyat tugaydi, guruhning malakali mutaxassislari tarqalishadi yoki yangi jamoa tashkil topadi. Psixologlarning fikricha, agar jamoa biron bosqichdan uzil- kesil shakllanib o‘tmagan bo‘lsa, bu shakllanmaganlik jamoani doim bezovta qilib turadi. Guruhning samarali faoliyati ko‘p jihatdan mazkur bosqichlarda amalga oshishi lozim bo‘lgan guruhiy dinamikaga oid vazifalarning qanchalik to‘la-to‘kis ado etilganligiga boѓliq. Ijtimoiy hayotda, shaxslararo munosabatlarda ayrim alohida nizolar,o‘zaro kelishmovchiliklarni bo‘lib turishi muqarrar. Shuning uchun ba’zan olimlar ziddiyat yoki nizolarning nafaqat salbiy, balki ijobiy tomonlari ham bo‘lishi mumkinligini ochiq e’tirof etadilar. Masalan, G.Andreyeva ayrim ziddiyatlarning konstruktiv oqibatlari to‘g‘risida yozadi. Uning fikricha, ba’zan ikki shaxs o‘rtasida kelib chiqqan nizo ularning istiqbolda to‘g‘ri xulosa chiqarib, shunady harakatni boshqa qaytarmaslikka, omilkorlikka, hushyorlikka undaydi. Yoki bir qarashda tanbehga assolangan

shaxslararo ziddiyat shaxsni o‘z ustida muttasil ishlashga, o‘z xulqini o‘zi tuzatishiga sabab bo‘ladi. Bunday nizolar oqibatida ko‘ra konstruktiv deb ataladi. Destruktiv nizoning oqibati esa ko‘pincha salbiy bo‘lib, u shaxslararo antogonizmni keltirib chiqaradi, tomonlarning asablari charchaydi, ular xastalanib qolishi ham mumkin. Yoki er va xotin o‘rtasida, yohud qaynona va kelin o‘rtasidagi nizo oila ajrimiga sabab bo‘lishi va bir butun oila buzilib ketishi mumkin. Ho‘sh, ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida nizo yoki ziddiyatga qanday ta’rif berish mumkin? Konflikt, nizo yoki ziddiyat – bu ayrim alohida olingan shaxs ongida, yoki shaxslararo muloqot jarayonida, guruh doirasida yoki guruhlararo o‘zaro muloqot va ta’sir paytlarida biror muammo, masala yoki qarashlar borasida bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan, qarama-qarshi fikr, qarash va pozitsiyalarning to‘qnashuvi oqibati paydo bo‘lgan salbiy hissiyotlarga to‘la munosabatlar maromini bildiruvchi ijtimoiy-psixologik hodisadir. Konfliktni keltirib chiqaruvchi omillar, sabablar nihoyatda ko‘p, lekin ularni 5 asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1. Informatsion-axborot omillari : muloqot jarayonida sheriklarga noto‘g‘ri tarzda yetib keladigan noto‘liq, noaniq faktlar, mish-mishlar; shubhalar, to‘la aniqlik kiritilmagan ataylab yoki bilmay turib deyarli xufyona tarzda yetkazilayotgan ma’lumotlar; axborot manbaiga nisbatan ishonchning yo‘qligi; ayrim hodisa, voqealarga aloqador bo‘lgan tortishuv va klishmoqchiliklarga sabab bo‘lgan qoidalar, aqidalar, chaqiriqlar, qonun normalari va boshqalar ham shaxslararo yoki guruhlararo ziddiyatlarning omili bo‘lishi mumkin. 2. Jamiyat miqyosidagi ayrim tizimlarning faoliyatiga bog‘liq omillar: mulkchilikka oid muammolar, ijtimoiy maqom talashish, xokimiyat yo‘nalishidagi

amal va hisobotlarga oid janjallar, turli ijtimoiy normalar, an’analar, standartlar, xavfsizlik masalalaridagi qarama-qarshiliklar, rag‘batlantirish va jazolash, uy-joy, mulk tortishuvlari, resurslar, tovar, xizmat va foydalar taqsimoti jarayonlarida kuzatiladigan nizolar; 3. Qadriyatlarga aloqador omillar (o‘zimiz e’tirof etgan yoki rad etgan tamoyillar): jamoaviy, gruppaviy yoki shaxsiy e’tiqod, ishonmagan va ishongan qadriyatlarimiz va ularning xulqda namoyon bo‘lishi, mafkuraviy, madaniy, diniy, axloqqa oid, siyosiy, professional qadriyatlar va ehtiyojlar borasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan nizolar; 4. Munosabatlar omili: bunday omillar bevosita o‘zaro aloqalar va muloqotdan insonning qoniqishi yoki noma’qul, deb e’tirof etishidan kelib chiqadi. Shaxslararo o‘zaro munosabatlarda ko‘proq bir shaxsning kutishlariga boshqa bir insonning yoki odamlarning muomalasi mos kelmasligi holatlarida shaxsiy nizolar kelib chiqadiki, ularning bartaraf bo‘lishi turli vaziyatlarda turlicha tus olishi, cho‘zilib ketganda, battar “gazzak” otishi, qisqa fursatda hal etilsa, muammo hal bo‘lishi ham mumkin. Shaxsiy muloqotdagi nizolar shaxsning hayotiy tajribasi, ma’lumotliligi darajasi, professional mahoratiga bog‘liq ravishda turli ko‘rinishlarda o‘z yechimini topishi mumkin; 5. Xulq-atvor bilan bog‘liq omillar : manfaatlar, qiziqishlar, o‘ziga bo‘lgan bahoga zid keladigan yoki xavf-xatar tug‘diruvchi vaziyat paydo bo‘lishi bilan go‘yoki, himoya vositasi sifatida paydo bo‘luvchi omillar turkumi bo‘lib, bu ikkinchi tomonning xudbinligi, adolatsizligi, mas’uliyatsizligi yoki loqaydlik, beparvolik oqibatida kelib chiqadi. Nizokashlar bunday sharoitda o‘zlariga nisbatan bo‘layotgan salbiy munosabatni xatti-harakatda ko‘rib, sezib turganlari bois xafagarchilik kelib chiqadi va bu konflikt bilan tugaydi. Konflikt yoki nizolar o‘zaro munosabatlardagi odamlarning subyektiv xatolari sababli ham kelib chiqishi mumkinki, shu nuqtai nazardan ham konfliktlarning

turlari farqlanadi: Shaxsning o‘ziga aloqador bo‘lgan ichki nizolar – odatda bevosita ijtimoiy psixologiya tomonidan o‘rganilmaydi, bu kabi nizolar umumiy, pedagogik hamda patopsixologiyaning predmeti bo‘lib, u asosan bir inson qalbidagi turli his- kechinmalar, istak-hoxishlar va motivlarning bir biriga zid kelishi, qarama-qarshi fikrlarning paydo bo‘lishi oqibatida yuzaga keladi. Bunday nizo shaxsgagina ma’lum bo‘ldai, ba’zan esa odam qilib qo‘ygan ishining aynan o‘zining ichki nizolari oqibati ekanligini anglamaganda unga pisxoanalitik yoki patopsixolg yordamga keladi. Shaxs va guruh o‘rtasida sodir bo‘ladigan nizolar odatda bir shaxs qarashlari, xatti-harakatining u mansub bo‘lgan yoki ishi tushgan guruhning normalari, xulq-atvor maromlariga zid kelishi, shaxs kutishlarining guruh normalaridan og‘ishi oqibatida kelib chiqadi. Agar bu mehnat jamoasida ro‘y bersa, bu guruh a’zolarining malakasizligi yoki rahbarning odamlarni boshqarishdagi uquvsizligi natijasida kelib chiqishi mumkin. Demak, bunday jamoada psixologik, ma’naviy muhit nosog‘lom bo‘ldaiki, shaxs bilan boshqa shasxlar o‘rtasida kelishmovchilikka olib keladi. Guruhlararo ziddiyat yoki nizo – ikki yoki undan ortiq guruhlarning bir-birlari bilan murosaga kelisholmay qolgan taqdirda ruy beradi va bunda ularning o‘z maqsadlari erishishlariga bir-birlarining halaqit berishlari asosiy omillardan hiosblanadi. Ko‘pincha muayyan formal, rasmiy guruh a’zolari guruhbozlikka berilib, har bir kichik guruh manfaatlari bir-biriga mos kelmay qolganda ham nizo kelib chiqadi. “Guruhbozlik” deb atalmish bunday holat ham ijtimoiy-psixologik nuqtai nazaridan zarali bo‘lib, bu yaxlit jamoadagi ma’naviy muhitga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan bir jamoa rahbariyati va rasmiy tizimi bilan guruh ichidagi norasmiy tuzilma o‘rtasida ham nizo kelib chiqadi. Lekin bu haolatlarni sog‘lom raqobatga asoslangan manfaatlar kelishmovchiligi, masalan, siyosiy partiyalar

o‘rtasidagi raqobatdan farqlash lozim. Shaxslararo nizo – bir yoki bir necha konkret shaxslarning o‘zaro yoki guruh doirasidagi ziddiyatidir. Bu keng tarfalgan nizolardan biri bo‘lib, bunday nizolar rasmiy jamoalarda ham norasmiy muloqotlar oqibatida ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday nizolar odamlarning fe’l-atvoriga ham, konkeret vazyaitlarga ham bog‘liq tarzda kelib chiqishi va vaziyatning xarakteriga bog‘liq holda turlicha kechishi mumkin. Keng tarqalgan shaxslararo nizolar biri – bu er va xotin, ota-ona va farzandlar, qaynona-kelin o‘rtasidagi nizolar hisoblanadi. Ularning tabiati ham, davom etish muddati ham, hal bo‘lish yo‘llari ham turlicha bo‘lib, har qanday ko‘rinishda ham baribir bunday nizo ikki va undan ortiq shaxslar o‘rtasidagi psixologik masofani tobora uzoqlashtiradi, samimiyatning kamayishiga olib keladi. Shaxslararo nizolarning kelib chiqishi quyidagi holatlarga bog‘liq bo‘ladi: mehnat jarayonlari va ishlab chiqarish vaziyatlariga; jamoa a’zolarining shaxsiy xususiyatlariga; turli vaziyatlarga shaxsning subyektiv munosabatiga; shaxslararo munosabatlarning turli vaziyatlardagi turlicha namoyon bo‘lishiga. Shaxslararo nizo ochiq yoki yashirish tarzda namoyon bo‘lishi mumkin. Ochiqdan ochiq yuz beradigan nizolar odatda tortishib qolgan shaxslarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita xatti-harakatlari tarzida namoyon bo‘ladi. Bunday nizoni kuzatish, qayd etish va unga keark bo‘lsa, aralashish ham mumkin bo‘ladi. Yashirin nizo esa ochiq namoyon bo‘lmaydi, balki u turli xufyona usullar bilan amalga oshiriladi. Tashqaridan qaragan odam bunday nizoning mavjudligini sezmaydi. Ba’zan nizolar obyektiv sabablar, shart-sharoitlar bois vujudga keladi.

Masalan, agar bu ishlab chiqarishda bo‘lsa – ish sharoitlarining yomonligi, xizmat vazifalarining noo‘rin taqsimlanganligi, kadrlar salohiyatiga bee’tiborlilik, mehnatni rag‘batlantirishdagi adolatsizlik kabilar odamlar o‘rtasida muayyan tangliklarni keltirib chiqaradiki, bu shaxslararo o‘zaro munosabatlarda o‘z aksini topib, ularning o‘zaro va xodimlarning rahbarlar bilan urushib qolishiga, yashirin yoki ochiq konfrontatsiyaga olib keladi. Bu kabi nizolarni bartaraf etish uchun uni keltirib chiqqan obyektiv shart-sharoitlarni o‘zgartirish yoki kamchiliklarni yo‘qotish orqaligina amalaga oshiriladi.Chunki jamoadagi bunday nizolar o‘ziga xos signal funksiyasini bajaradiki, u orqali rahbarlar mehnat jamoasida noma’qul psixologik muhit paydo bo‘layotganligidan xabardor bo‘ladilar. Subyektiv sabablar yoki omillar tufayli kelib chiqadigan nizolarga aksariyat holatlarda odamlarning o‘zlari, ularning shaxsiy xususiyatlari, ulardagi ehtiyoj, istak va maslaklarning nomutanosibligi asos bo‘ladi. Bunda qaror qabul qiluvchining qarori boshqalarga noma’qul bo‘lishi, ular mehnati adolatsiz bao‘olanishi, ayrim shaxslarning esa ochiq tabiatan janjalkash ekanligi sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, nizolar quyidagicha toifalanadi: gorizontal – bir-biriga bo‘ysunmaydigan, tobe bo‘lmagan oddiy xodimlar o‘rtasida; vertikal – o‘zaro bir-biridan amal pog‘onasi bo‘yicha farq qiluvchilar, masalan, rahbar bilan xodim o‘rtasida; aralash - shaxslararo munosabatlarda u va bu holat uyg‘un kelganda. Odatda ishlab chiqarish faoliyatida eng ko‘p tarqalgan nizo turi vertikal va aralash bo‘lib, ular jami nizolarning 70-80 foizini tashkil etadi. Nizolarning oldini olish yoki u paydo bo‘lgan bo‘lsa, bartaraf etish uchun uning kelib chiqish sababini, asosiy aybdorlarni yoki obyektiv sabablarni aniqlash lozim. Mutaxassislar nizolarni bartaarf etishning ko‘plab usullari va yo‘llari

borasida tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Masalan, X.Kornelius va Sh.Feyyerlar uni hal qilish uchun nizo xaritasini tuzishni taklif etadi. Unga ko‘ra, nizoli vaziyatni aniqlash uchun quyidagilar inobatga olinishi lozim: 1) nizoni keltirib chiqqan muammoning umumiy qirralarini ochish, masalan, agar ishlab chiqarishdagi nizo ish xajmining to‘la bajarilmaganligi sababli kelib chiqqan bo‘lsa, avvalo ish taqsimoti diagrammasini tuzish kerak; 2) nizoning asl sababini aniqlash, zero, aynan shu ish odatda eng mushkul ish hisoblanadi; 3) nizoning haqiqiy ishtirokchilarini aniqlash – alohida shaxsmi, guruhmi yoki uyushmami; 4) nizoga sabab bo‘lgan shaxsiy xohish, istaklar, nizokashlarning aynan nimani istayotganligini aniqlash; 5) nizoga qadar nizokashlarning o‘zaro munosabatlari qanday bo‘lganligini bilish; 6) bevosita nizoda ishtirok etmagan, lekin uning ijobiy hal etilishidan manfaatdor bo‘lgan shaxslarning nizoga munosabati.

ADABIYOTLAR : 1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2003. – 364 s. 2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 2002. 3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2003. 4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT” MCHJ, 2006. – 230 b. 5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2003. 6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984. 7. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.: LGU, 1985. 8. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2002.

Похожие

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasi

O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar O‘zlashtirishga qiynalayotgan bolalar psixologiyasi, ularning tiplari Oiladagi o‘zaro munosabatlar omili

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. Er-xotin munosabatlarining shakllanishi. Romantik sevgida munosabatlarning rivojlanishi

Iroda psixologiyasi