Боланинг сотсиумда ривожланиши - Психология - Рефераты

Боланинг сотсиумда ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

Болан и нг сотсиумда ривожланиши Режа: 1 . Ижтимоий педагогика фанининг мақсад ва мазмуни 2. Ижтимоий педагогика фанининг вазифалари 3. Боланинг сотcиумда ривожланиши.

Ўқув машғулот ининг мақсади: Ижтимоий педагогика фанига кириш ва фан олдида турган долзарб вазифалар тўғрисидаги билимларни шакллантириш. Ўқув фаолиятининг натижаси: Ижтимоий педагогика фанининг мақсад мазмуни фан олдида турган долзарб вазифалар изоҳлаб берилди. Ижтимоий педагогика Жамият тарбияси бу ижтимоий тарбия деганидир. Иж тимоий тарбия муаммолари билан эса ижтимоий педагогика шуғулланади. Ижтимоий педагогика — бу педагогик фанларнинг мухим йўналишларидан бири, унинг тадқиқот обеъкти шахс бўлиб, у аниқ манзилга эга. Яъни ижтимоий педагогиканинг объекти жамиятдаги барча шахслар эмас, балки ижтимоий хаётда адашган, одоб-ахлоқ, меёрларидан оғишган, ижтимоий педагогик ёрдамга муҳтож шахслар, шунингдек, жамият аъзоларининг онгини тарбиялашдан иборатдир. Ижтимоий педагогиканинг предмети эса — боланинг ижтимоийлашуви жараёнидир. Ижтимоий педагогика — бу шахсларнинг ижтимоийлашуви хамда уларга ижтимоий таълим ва ижтимоий тарбия бериш қонуниятларини ўрганувчи педагогика фанининг тармоғидир. Шахснинг ижтимоийлашуви эса — бу маълум жамиятга мос билимлар, қадриятлар, меёрлар, хатти-ҳаракатлартизимидан иборат ижтимоий хаётга кириша бориш жараёнидир. Ижтимоий педагогика ўқув предмети ва унинг олдида турган долзарб вазифалар. Шахс тарбияси ва ривожланиши педагогика фанининг мухим муаммоси хисобланади. Ўсиб ва ривожланиб борувчи инсон тарбия объекти хисобланади. Инсоннинг ривожланиши бутун хаёти давомида давом этади. Бунда у турли ўзгаришларни жисмоний, рухий, миқдор ва сифат ўзгаришларни ўзбошидан кечиради. Инсонда бўладиган жисмоний ўзгаришларга – бўйининг ўсиши, вазнининг оғирлашиб бориши, суяк ва мушак тизимларининг ички аъзолари ва асабтизимининг ўзгариб бориши

киради. Рухий ўзгаришлари эса унинг ақлий ривожига алоқадор бўлади ва инсонда рухий сифатларнинг шаклланиб бориши, унда хаёт учун зарур бўлган социал сифатларни таркиб топиши хисобланади. Одам боласининг ривожланиши – бу мухим жараён хисобланади. Шахснинг камол топишида ва унинг хулқига ижтимоий ва биологик омилларнинг таъсир кучи хамиша бир хил бўлавермайди. Шахснинг фазилатларини тўғри аниқлаш ва бехато бахолаш учун уни турли муносабатлар доирасида, турли вазиятларда кузатиб кўриш лозим. Педагогикада «шахс» тушунчаси «инсон» тушунчасидан фарқли ўлароқ, уинсоннинг ижтимоий хусусиятларини англатади. Яъни жамият аъзосининг бошқа одамлар билан муомалада бўлиши, муносабат ўрнатиш натижасида шаклланиб борадиган сифатларни билдиради. Инсон рухий хусусиятларининг ривожланиши (ақл, ирода, диққат ва хоказо), хаётда ўз ўрнини топа олиши, унинг ватан, халқнинг равнақи йўлида оғишмай, эътиқод билан хизмат қилиши, иймонли бўлиши, инсонни шахс даражасига кўтаради. Бундай сифатларнинг рўёбга чиқиши тарбияга боғлиқ бўлади. Демак, таълим-тарбия муассасаларидан ташқари тарбиявий таъсирлар, яъни кундалик ижтимоий воқеликларнинг шахсга кўрсатаётган таъсири, уларни ижтимоий педагогик, илмий, назарий ва амалий ўрганиш, педагогика- да шу кунга қадар етарлича эътибор берилмаган ижтимоий педагогикага заруратни вужудга келтирмоқда, Курснинг номидан хам кўриниб турганидек, ижтимоий хаётнинг турли жабхалари шахсга, айниқса ёшларга, албатта ўз таъсирини кўрсатади, Бунга мисол тариқасида қуйидаги жадвални келти - ришимиз мумкин: Оммавий ахборот воситалари Иқтисодиёт Кўча-кўй, махалладаги воқеъликлар Ота-она, ёши кичик ва катталар орасидаги муносабатлар Ишлаб чиқариш жараёнлари Илм-фаннинг турли сохалари

Жамият ўзининг қурилишига кўра турли хилдаги ўзаро боғланган ва ўзаро таъсир этувчи ижтимоий институтларга эга. Ижтимоий институт – инсонлар жамиятдаги хаётининг тарихан мураккаб шаклда ташкил этилганлиги ва тартибга солинганлигини ўрганади. Худди ана шулар орқали бола жамият меёрлари ва ахлоқ қоидаларини ўзлаштиради. Шундай ижтимоий институтларни ижтимоийлашган институт деб номлаш мумкин ва буларга оила, таълим, маданият ва дин кабилар киради. Оила – ижтимоийлашишнинг етакчи институти, бу орқали бола асосий ижтимоий билимни эгаллайди, ахлоқий мохирлик ва кўникмани олади, маълум бахо ва энг юксак мақсад қилишни ўз лаштиради, хаётида нима керак бўлса шу жамиятдан олади. Таълим – таълим орқали бола бу жамиятга хукмронлик қилаётганларни бахолай олади. Таълимда билим олиш жараёнида, у на фақат ривожланади, балки жамиятдаги хаётга мослашади. Маданият – бу шундай ижтимоий институтки, инсоният ўзи учун яратилган моддий ва маънавий бойликларни танлайдиган маскан. Болага унинг шаклланиш жараёнида адабиёт, мусиқа, расм, оммавий ахборот воситалари ва бошқаларнинг таъсири етади. Дин – ижтимоий институт сифатида мураккаб ижтимоий кўринишга эга. Бир бутунича тизимда алохида тасаввур, сезги, ибодат ҳаракатлари, ташкилотлар ва сиғинувчиларнинг турли хил бирлашмалари мавжуд. Доимий ахлоқий қадриятлар, ислом, христиан (яқинларга севги ва ғамхўрлик, халоллик, чидамлилик, яхшилик, мехр-мурувватлилик ва б), диний байрам ва анъаналар, диний мусиқа ва бошқалар боланинг жамиятдаги ахлоқий меёрлари таъсир этиши мумкин. Мазкур курс бевосита педагогика ва психология факулъ тет ларининг ўқув режаларига киритилган. Социология фани педагогика учун қимматли база ёки материал тайёрлаб бера олади. Аммо пе дагоглар учун ўша жамиятдаги ходиса, жараёнлар ва муно са батларнинг инсон онгига, инсонларнинг маънавий хаётига, одоб-ахлоқ меёрларига бўлган таъсири мухимроқдир.

Шунинг учун хам уни ижтимоий хаёт педагогикаси, жамият ва жамоа тарбияси, кун далик хаёт тарбияси десак муболаға бўлмайди. Фанфаолиятнинг бир сохаси сифатида янги объектив билим ва кўникмаларни яратади. Инсоннинг ривожланиши жуда қийин ва мураккаб жараён хисобланади. Ривожланиш ҳар қандай тирик организмга, шу жумладан инсонга хам хосдир. Ривожланиш ташқи ва ички факторлар таъсири остида бўлади. Ташқи факторларга : Инсонни ўраб турган табиий ва ижтимоий мухит, болаларда маълум шахсий жихатларни шакллаштиришга қаратилган маққсадли йўналтирилган фаолият киради. Ички фак торларга : биологик факторлар киради. Инсоннинг ривожланишига таъсир қиладиган факторлар бошқариладиган ва бош - қарилмайдиган бўлади. Боланинг ривожланиши жараёнида турли фаолиятларга дуч келади: ўйин, ўқиш, мехнат, спорт ва бошқалар, турли кишилар билан мулоқотда бўлади: ота-онаси, ака-укаси, қариндошлари, дўстлари ва бошқалар билан . Турли фаолиятларда турли инсонлар билан мулоқотга киришиш натижасида болада ижтимоий кўникмалар хосил бўла бошлайди. Боланинг нормал ривожланиши учун мулоқотнинг ахамияти жуда каттадир. Боланинг ижтимоийлашувига экологик факторлар: сув, хавонинг ифлосланиши хам таъсир кўрсатади. Бугунги кунда салбий экологик факторлар таянч аппаратининг бузилишини , шизофрения, қон касалликлари каби касалликларга олиб келмоқда, болани ижти моийлашиш жараёнида буларнинг хаммасини хисобга олиш талаб қилинади. Умуман олганда, боланинг шахс сифатида ривожланиб, камол то пишида 3 турдаги факторлар таъсир қилади: микро факторлар, мак ро факторлар, мезо факторлар. Социализация – узлуксиз ва кўп қиррали жараён. Бу жараён айниқса, болалик ва ўсмирликда жадал кечади. Агар бу жараённи образли қилиб уй қурилиши деб тасаввур қилса, унда айнан бо лаликда бутун бинога пойдевор

қўйилади ва қурилади. Кейинчалик бутун умр давомида фақатгина пардозлаш ишлари олиб борилади. Бола социализацияси жараёни, шахс сифатида унинг шаклланиши ва ривожланиши атроф-мухит билан ўзаро таъсирда содир бўлади. Шахс социализациясининг макро (грекча макрос «катта»), мезо – (мекос «ўрта») ва микро (микрос «кичик») омилларини фарқ лайдилар. Макро омиллар – инсон яшайдиган мамлакат, жамият, давлат хамда дунёвий планетар жараёнлар – экологик, демографик, иқтисодий, ижтимоий - сиёсий ва б. Мезо омиллар – этник кўрсатмаларни шакллантириш, шахснинг миллий хаёт ва этникаро муносабатларнинг у ёки бу холларини қабул қилиши, инсонларнинг ўз эпоси (халқи) тарихи ва хозирги хаёти хақида қарашлари ва фикрлари; бола яшайдиган ва ривож ланадиган минтақавий шарт- шароитларнинг таъсири; яшайдиган жой тури (шаҳар, туманмаркази, қишлоқ); оммавий коммуникация воситалари ва б. Микро омиллар — яқингина маконни ва ижтимоий мухитни ташкил қиладиган оила, таълим муассасалари, тенгдошлар гурухи ва б. Мана шу яқингина мухитни, яъни бола ўсадиган мухитни сотсиумёкимикросотсиум деб аташади. Бола социализациясига омилларнинг таъсири чизмаси Сотсиум (яқин мухит) – бола социолизацияси учун мухим ахамиятга эга. Бу яқин ижтимоий мухитни бола аста-секин ўзлаштиради. Бошида у (бола), асосан, оилада ривожланади, сўнг янги мухитларни ўзлаштиради – мактаб гача муассасалар, мактаб , мактабдан ташқари муассасалар, ўртоқлар давраси, дискотекалар ва х. к. Ёш ўтгансари бола томонидан ўзлаштирилган ижтимоий мухит «худуди» тобора кенгайиб боради. Боланинг сотсиумда ривожланишига ижтимоий мақом шахсининг таъсири жуда катта бўлади. Ижтимоий мақом туғма, орттирилган бўлади. Тарбия тарихан вужудга келган ижтимоий ходиса бўлиб, кейин хулқни бошқариш ва белгилаш бир-бирини талаб этадиган ва белгилайдиган

таркибий қисмлар — ахлоқи онг, ахлоқий фаолият ва ахлоқий муносабатларнинг мураккаб йиғиндисидир. Инсон жамиятда бир вақтда бир қанча ўринларни эгаллаши мумкин. Масалан, аёлкиши ўқитувчи, рафиқа, она, қиз бўлиши мумкин. Ҳар бир тутган ўрин инсонга муайян бир талабларни қўяди ва шу билан бирга унга қандайдир хуқуқларни беради. Жамиятда инсоннинг ўзини тутиши муайян бир хуқуқ ва мажбуриятлар билан тавсифланади, социологияда бу ижтимоий мақом деб аталади. Баъзи бир мақомлар бизга туғилишимиздан берилади. Инсон мақоми жинси, миллати, туғилган жойи, исм-шарифи ва бошқа омиллардан келиб чиқади. Бундай мақомлар туғма ёки берилган деб аталади. Бошқалари эса инсоннинг ўзи мустақил равишда жамиятда шахсий ҳаракатларига кўра эришгани билан аниқланади. Масалан, педагог, врач, мухандис мақомини инсон керакли касбий таълим юртида ўқигани ва диплом олгани учун олади. Бу холда эришилган ёки олинган мақом хақида гап юритилади. Мақом инсоннинг жамиятда ўзини тутишини аниқлайди. Маълум бир вазиятларда шахс ўзини истаганича эмас, балки ўз мақомига кўра тутади. Атрофидаги инсонлар ундан бу ва зиятларда муайян интизомни кутади, яъни инсон муайян бир ролни ўйнашга мажбур. Шунинг учун, инсон мақомидан келиб чиққан кутилаётган интизом ижтимоий рол деб аталади. Жамиятда нафақат у (жамият) билан кутилаётган мақомлар, балки ижтимоий меёр ва қадриятларга тўғри келмайдиган мақомлар хам мавжуд. Шунинг учун ривожланиш жараёнида бола позитив ижтимоий ролни ва шу билан бирга негатив ролни хам ўзлаштириши мумкин. Позитивролли: оила аъзоси (ота ва она, бува ва буви, ўғил ёки қиз, ака ва сингил, невара ва б. ), жамоа аъзоси (ўқувчи, ўртоқ, дўст, етакчи ва б. ), истеъмолчи (инсонга овқат, кийим, оёқ кийим ва б. ), фуққаро ( ватанни сева ди, у билан фахрланади, ватанпарвар бўлиш), мутахассис (ўқитувчи, врач, иқтисодчи, мухандис ва б. ).

Бола билан маълум ролда ўзини тутиш механизми унга ижтимоий муносабатларга муваффақиятли киришиб кетишни таъминлайди, Ҳар бир у учун янги бўлган ва зиятга мослашиб кетиш имкониятини беради. Бу индивидни ижтимоий мухит шарт-шароитига мослашиб кетиши жараёни ижтимоий мослашув деб аталади. Шахс ижтимоий муносабатларда хам намоён бўлади. Аниқроғи ҳар бир одамнинг мехнатга, кишиларга, жамиятга нисбатан муносабати хам турлича ифодаланади. Шахснинг ахлоқий ва фаоллик даражасига хос сифатлари хам уни бошқалардан ажратиб туради. Шахс хақида гапирилганда табиий холатда шундай савол туғилади. Ҳар қандай одам шахс бўла оладими, шахс бўлиши учун нималар қилиши керак. Бу саволга шундай жавоб бериш мумкин. Инсоннинг ижтимоий мавжудот сифатида шахсга айланиши учун энг аввало ижтимоий хаёт тажрибалари ва яхши тарбия керак бўлади. Ана шундай омиллар таъсири остида инсон ривожланади ва шахсга айланади. Педагогика сохасида тадқиқот олиб борувчи олимларнинг кўп йиллик изланиш натижалари асосида инсоннинг ривожланишига қуйидагича таъриф беришади: Оддийдан мураккабга, қуйидан юқорига, эски сифатлардан янги холатга ўтиш, янгиланиш, янгининг пайдо бўлиши ва эскининг ўлиб бориши, миқдор ўзгаришининг сифат ўзгаришга олиб келувчи мураккаб ҳаракат жараёни деб қарайдилар. Зеро, хаёт қонунларининг кўрсатишича хам ривожланишнинг асосий манбаи қарама-қаршиликлар ўртасидаги курашдан иборатдир. Инсоннинг муносабатлар доирасига нафақат ўзга кишилар билан алоқаси, балки табиатга, жамиятга, хаётга, мехнатта бўлган муно сабатлари хам киради. Мана шундай муносабатлар асносида инсон ўзининг қобилиятларини, ақлини, фаросатини намоён қила бошлайди. Бу билан у, умуман бутун борлиққа бўлган муносабатини ифодалайди. Табиийки, бу фазилатлар фақат тарбиянинг махсули бўлиб хисобланади. Шунинг учун хам

инсон ривожланишини , унга сингдирилган тарбиянинг натижаси деб қараш мумкин. Шахсни ривожлантириш вазифасини тўғри хал қилиш учун аввало унинг хулқига таъсир этувчи омилларнинг табиатини, шахснинг шахсий хусусиятини яхши ўрганмоқ лозим. Бунинг учун шахсни турли муносабатлар доирасига қўйиб кузатиш даркор. Ана шундагина шахснинг ижтимоий хулқи маънавий қиёфаси, инсоний фазилатлари рўёбга чиқади. «Ҳар бир инсон, деган эди Форобий — ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва юксак етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга мухтож бўлади, у бир ўзи бундай нарсаларни қўлга кирита олмайди ва уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эхтиёж туғилади. Шу сабабли одам яшаш учун зарур бўлган нарсаларни бир-бирларига етказиб берувчи ва ўзаро ёрдамлашувчи кўп инсонларнинг бирлашуви орқалигина ўз табиати бўйича интилган етукликка эришуви мумкин». Тарбиячининг болага сингдириши лозим бўлган тарбия самарали таъсир этиши учун унинг ўсиш ва ривожланиш қонуниятларини яхши билиш, шахсий хусусиятларини хисобга олиши мухим шартлардан биридир. Болаларнинг шахсий фазилатлари шаклланишида қайси омил етакчи вазифасини бажаради, деган табиий савол туғилади. Демак, инсон ривожланишда биологик омилми, ижтимоий омилми ёки тарбия омилими, қайси бири етакчи рол ўйнайди, деган саволга жавоб бериш лозимдай кўринади. Бу саволга турли тарихий даврларда турлича ёндашиб, турлича жавоблар берилган. Хозирги кунда хам бу масалага турли нуқтаи назарлар билдирилмоқда. Фанда одамнинг шахс сифатида ривожланишига биологик ва социал омилларнинг таъсири ўртасидаги муносабатни белгилаш борасидаги мунозара кўп асрлардан бери давом этиб келмоқда. Кўп асрлик мазкур мунозара замирида икки бир-бирига қарама-қарши нуқтаи назар вужудга келган. Улардан бири одам боласининг шахс сифатида ривожланишида табиий-биологик омиллар хал қилувчи ролъ ўйнайди деса, иккинчи тоифа

олимлар эса ижтимоий воқеалар тарбиянинг мухим омил эканлигини таъкидлайдилар. Биринчи гурух олимларининг фикрича, одам боласининг ривожланиши туғма имкониятларга боғлиқ бўлиб, ривожланиш эса ўсиш ва табиий туғма хусусиятларнинг миқдорий ўзгаришларидан иборат экан. Демак, болага она қорнида авлод-аждодларидан туғма ўтган хусусиятларгина ривожланади, деган тушунча келиб чиқади. Бу нуқтаи назар намоёндалари тарбиянинг ролини чеклаб, ривожланишни инкор этадилар. Бундай илмий фараз фанда биологик йўналиш деб аталади. Айтиш жоизки, худди шунга яқин нуқтаи-назарни фалсафада вужудга келган «префоризм» оқими намоёндаларининг фикрларида хам учратиш мумкин. Улар одам боласига она пуштидан қандай сифатлар ўтган бўлса, фақат шу сифатларгина шаклланади деб ижтимоий мухит ва тарбиянинг ролини чегаралаб қўйишади. Инсон шахси ва унинг хулқ-атворининг ривожланиши ҳар бир наслнинг ролини юксак бахолаган яна бир оқим «биохервизм» бўлиб, у ХХ асрнинг бошларида кенг тарқалди. Бу оқимнинг кўзга кўринган йирик намоёндалари Эдуард Торандайк бихевиоризм таълимотига асосланиб, одамнинг хулқ-атвори механик стимуллари организмда бевосита туғдирадиган кўплаб қилинадиган механик машқлар билан мустахкамланадиган соф ташқи реакциялардан иборатдир, дейди. Унинг фикрича, шахснинг барча хусусиятлари, шужумладан онг ва ақлий қобилият хам наслдан наслга ўтади, гўё «одамнинг кўзи, тишлари ва бармоқлари каби ақлий қобилияти хам табиатан берилгандир. Инсон «генлар батареяси» бўлиб, улар наслдан-наслга туғма ўтиб боради ва шахснинг ривожланишини хам, унинг келажагини хам шулар белгилайди», дейди. Американинг «прогматик»ларининг атоқли вакили Д.Дюи ва унинг назариясининг давомчиси А.Комбслар хам шахс ривожланишини биологик омил деб изохлайдилар. Улар ривожланишни фақат миқдорий ўзгаришдан иборат деб кўрсатадилар. Одам нима билан туғилган бўлса, тарбия жараёнида бу сифатлар ва хусусиятлар ўсиб боради. Тарбия ташқаридан

киритилган нарса эмас, одам билан дунёга келган хусусият ва қобилиятни ўзгартиради», — дейди Д. Дюи. Дархақиқат, педагогика фани одам боласининг шахс сифатида ривожланиб, тараққий этиб боришини ўта мураккаб ва қарама-қарши жараён деб билади. Унинг шахс сифатида шаклланишида наслхам (биологик омил), ижтимоий мухитхам (бола яшайдиган шароит), тарбия хам, ўз холи ва ўз ўрни билан мухим ролъ ўйнайди. Бу ҳар учала омилнинг қайси бири этакчи эканлигини, педагогика фани асрлар мобайнида авлод-аждодларимиз тўплаган тажриба ларга суянган холда илмий нуқтаи назардан исботлаб беришга ҳаракат қилади. Шахс маълум ижимоий тузилма махсули. Унинг мохиятини ижтимоий муносабатлар ташкил этади. У яшаётган жамиятдаги тарихий шароит, шахснинг хаётий фаолиятида содир бўладиган ижтимоий мухит унга хам ижобий, хам салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Зеро, инсон ота-боболар тажрибасини ўрганади, шахс сифатида ривожланиб боради, ўрганган тажрибаларни такомил лаштиради. Натижада уларни ўз фаолиятида қўллайди. Анашу яшаётган шароит ва мехнат қилаётган шароит унга бўлаётган тарбиявий таъсир ва фаолият жараёнидаги жадаллик туфайли шахсий хусусиятлар вужудга келади, демак, одам шахсининг жамиятдаги ривожланиши табиат, мухит ва инсонинг ўзи ўртасидаги мураккаб алоқа таъсири остида рўй беради, инсон уларга жадал таъсир этади ва шу йўл билан хаётини ўз табиатини ўзгартиради. Педагог ва психолог олимлар шахснинг ривожланишида ирсиятнинг ролига катта ахамият бериш билан бирга, мухит ва тарбиянинг ролига хам юксак бахо беришади. Зотан шахснинг камолга етишида ирсият ва биологик омил ларнинг ролини инкор этиш асло мумкин эмас, лекин бу хусусиятларни болалардаги ўзгармас хусусиятлар деб тушунмаслик керак. Тарихий тараққиёт жараёнида одамнинг анатомик белгилари, ўзгаришлари авлоддан-авлодга мустахкамланиб бориши хам наслдан-наслга ўтиши мумкин.

Айни вақтда, одам боласига хос хусусиятлар хам ирсият йўли билан ўтади, аммо бу хусусиятларнинг ривожланиши учун улар инсонлар орасида яшаши, алоқа қилиши ахамиятли эканлигини унутмаслик лозим. Агар болада туғма лаёқатлар бўлса-ю, лекин, уни ўстиришга ёрдам берадиган ижтимоий , оилавий ва тарбия мухити бўлмас экан, инсон бўлиб туғилишнинг хожати хам йўқдир. Модомики шунда экан, демак, бола ўз лаёқатига мос шароитларда ўсиб зарур фаолият билан шуғулланса, лаёқат эрта кўриниб, ривожланиши, аксинча, зарур шароит бўлмаса бор қобилият хам йўқ бўлиб кетиши мумкин. Мана шундай нуқтаи назар инсон лаёқатининг намоён бўлиши ва қобилият сифатида ривожланиши тўла-тўкис хаёт шароитига боғлиқ эканлигини кўрсатади. Одам боласидаги қобилият куртакларининг ривожланиши аввало ижтимоий мухитга боғлиқ экан. Яна шу нарсани хам айтиб ўтиш керакки, ижтимоий мухит қулай ва ноқулай бўлиши хам мумкин. Шахс ижтимоийлашувида ижтимоий мухитнинг таъсири шарқ ва ғарб олимларининг диққат марказида бўлган. Зардуштийликнинг муқаддас китоби Авестода оиланнинг согломлиги, жамият фа ровонлиги белгиси эканлиги қайд этилган. Ибн Сино баркамол инсон тарбиясида ташқи (табиий ва иж тимоий ) мухитнинг ўрни мухим ахамиятга эга эканлиги қайд этилган. Ахмад Яссавий инсон таълим-тарбиясида уни баркамолликка элтувчи йўлдин, иймон, эътиқодда собитлик, халоллик, поклик эканлигини таъкидлайди. Бу ижобий сифатларга «Нафсни жиловлаш» орқали эришиш мумкинлиги, бунда ижтимоий мухитнинг салмоқли ўринга эга эканлигини таъкидлайди. Маърифатпарвар олим А.Навоий «Хамса» достонида инсон ижтимоийлашувида ижтимоий мухитнинг ўрни мухимлиги таъкидланади. Ижтимоий шароитнинг ночорлиги мажрухларни юзага кел тиради. Бутун авлодга зиён этказади. «Инсон—мухит—тарбия » муаммосида у нафақат

мухитнинг инсонга таъсирини, балки инсонни мухитга таъсирини хам кўради. Роберт Оуэннинг илмий ишларида инсоннинг мухитга боғлиқ лиги тахлил қилинади, Унинг таъкидлашича, инсон мухит махбуси хисобланиб, ўзининг ёқимсиз хулқи учун айбдор эмас, балки мухитнинг ўзи айбдор. Тўғри тарбия орқали ижобий фазилатларга эга шахсларни тарбиялаш ва шутариқа жамиятни ўзгартириш мумкин. Рус инқилобий демократларидан В. Г. Белинский, фақатгина ижтимои адолатли жамиятда муносиб фуққаро, идеални тарбиялашга эришиш мумкин, деб хисоблаган. Н. П. Огоревхам, фақат ижтимоий адолатли жамиятдагина инсонда иқтидор ва қобилиятни ривож лантириш мумкинлигини таъкидлаган. Н. Г. Черншевский: «Жохил ёки ярамас бўлиб она қорнидан туғилмайдилар. Улар маънавий –ахлоқий тарбия етишмаслиги ёки ярамас бўлиш ёхуд очдан ўлиш—иккисидан бирини танлашнинг қўрқинчли зарурияти самарасидир», деб ёзган эди. Бу фикрлар халқ ижтимоий шароитининг яхшиланиши унинг ахлоқий яхшиланишига таъсир қилиши мумкинлигини исботлайди. «Истиқболли ва истиқболсиз одамларни хаётнинг ўзи, унинг умумий тузуми пайдо қилади», — деб ёзган эди Н. А. Добролюбов. «Тарбияда обрўнинг ахамияти» мақоласида у, тарбиячи тарбия-ланувчини хурмат қилиши лозимлиги, эзгулик ва адолатта мойилларига мувофиқ ҳаракат қилишни сингдиришлигини, айтган эди. Ижтимоий фалсафага оид мулохазалар якунида шуни қайд қилиш лозимки, у топистлар ижтимоий адолатли жамиятни қандай қуриш масаласи билан бир қаторда бу жамиятда таълим-тарбияни ташкил этиш лойихаларини хам тузганлар. Улар талқинининг асоси — мухит инсон тарбиясида бирламчи омил эканлигидан иборат эди. Тўғри, ҳар ким ўзича ижтимоий адолатли жамият қандай йўналишда қурилиши лозимлигини таклиф қилади. А. И. Герцен Россияни болта олишга чорласа, Ш. Фуръе ва Р. Оуэн фаланстер, ўзига хос кооперативлар ташкил

қилиб, инсонни қайта тарбиялашгача қирганлар. 1847 йилда Петурбург губерниясида М. В. Буташевич-Петрашевский фаланстер қуради. Фуръекатталар учун фаланстер инқирозга учрагач, жамиятни ўзгартириш учун болалар фаланстери очиш лозим ва унда авлод тарбияланади, деган хулосага келди. Бутун жахонга маълум ва машхур Ўрта Осиёнинг буюк аллома лари оналаридан бири табиб, бири шоир, бири мухандис, бири файласуф бўлиб туғилмаган, балки, уларнинг яшаб турган даври, ижтимоий мухити қолаверса, оила мухити уларни мана шундай инсонлар бўлиб этишишларида асосий туртки бўлган, улар яшаб турган хаётнинг маъноси, идеал воқелик, ахлоқий хақиқат бурч ва борлиқ, ахлоқий хаётда объективлик ва субъективликнинг ўзаро муносабати, билиш ва қадрқиммат-сингари ахлоқий сифатларнинг ўта шаклланганлиги хам бу каби инсонларни етишиб чиқишида асосий туртки бўлади. Ўша даврда инсон парварлик ғоялари қадр- қиммати инсонийлик янги ва юксак босқичга кўтарилган эди. Шунинг учун хам Мирзо Бедил тарбияда инсон қадр-қимматининг буюклиги хақида гапириб шундай дейди: — «Хазрати инсоннннг хурмат-эхтиромга сазовор эканлигини тан олмаган ҳар ким малъундир». Дархақикат Имом Ал-Бухорий, Форобий, Ахмад Яссавий, Юсуф Хос Ҳожиб, Сўфи Оллоёр, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Умар Ҳайём, Саъдий Шерозий, Абдурахмон Жомий, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур, Мирзо Бедил, Ахмад Дониш ва бошқа кўпгина мутафаккирларнинг таълим-тарбия ва маърифат хақидаги Ғояларидан кенг фойдаланиш ва уларнинг дидактик қарашларини педагогика фанининг риволанишида методик асос қилиб олиш баркамол авлодни тарбиялашда мухим омил бўлиб хисобланади. Индивиднинг сотсиумга кириши мураккаб жараён хисобланади. Бир томондан, индивидга жамиятлар аъзоси сифатида фаолият кўрсатиш имконини берадиган муайян қадриятлар тизимини (нормалар, намуналар, билимлар, тасаввурларни) ўзлаштириб олишни ўзичига олса, иккинчи

томондан, шахснинг ўз ижтимоий тажрибасини орттириши ва ўзини фаол қарор топтиришини ўз ичига олади. Ҳар бир инсонинг шахси таълим, ижтимоий мухит таъсирида шаклланади. Натижада у ижтимоий жихатдан ахамиятли бўлган вазифаларни бажаради, ижтимоий ролни ўзлаштириб олади, ўз қизиқиши, қобилиятини ижодий мулохаза қилиб кўради, жамиятнинг бошқа аъзолари билан мустақил муносабатга киришади ва шутариқа шахснинг ижтимоийлашуви юз беради. Шахснинг ижтимоийлашувини ифодаловчи мухим кўрсат кичлардан бири унинг ижтимоий фаоллиги ва ҳаракатчанлигидир. Ижтимоий фаоллик – бу шахснинг жамият ишларида онгли иштироки, уларнинг боришига маълум даражада таъсир ўтказа олмасада, уни ўзгартириш, уларнинг боришига маълум даражада таъсир имконияти тушинилади. Шундай қонуният мавжуд: инсон бўлиб туғилади, шахс бўлиб шаклланади. Шахс тушунчаси Шахс —ижтимоий ходиса. У вақт билан чамбарчас боғлиқ ва инсонда тарихан нима бор бўлса, шуларни аксеттиради. Шахс фазилатлари —туғма қобилият эмас, у мерос бўлиб қолмайди, лекин ижтимоий –маданий тараққиёт натижасида юзага келади. Ҳаётда ўз нуқтаи назарига эга, бунга ўзи устида кўп ишлаган, ижтимоий ходиса ва мулоқотни англаган одамлар шахс деб эътироф этилади. Шахс шаклланиши — жамияда инсон ўз ўрнини топиш жа раёнидир. Шахс ўз-ўзини шакллантириш, назорат қилиш ва бахолашга қодир саналади. Шахс бўлиш—фаол хаётий позицияга эга бўлиш демакдир. У хақда шундай дейиш мумкин: «Шунда тўхтайман, бошқачаси бўлиши мумкин эмас». Шахс бўлиш—ички зарурият натижасида юзага келувчи танловни амалга ошириш, қабул қилинган қарор оқибатини бахолаш, улар учун ўзи ва жамият олдида жавоб беришдир. Шахс бўлиш — ўзини ва бошқаларни муттасил такомиллаштириш, ўз ахлоқини, хатти-ҳаракатларини бошқариш

учун зарур усул ва воситаларга эга бўлиш, уларни ўзига бўйсундириш демакдир. Шахс бўлиш — танлов эркинлигига эгалик ва бутун умруни мухофаза қилишдир. Шахснинг характерли қирралари Шахс мажбурий ижтимоий фазилатлар тўплашга эга. Булар: индививдуаллик, онглилик, масъулият, Ҳарактер ва темперамент, фаоллик ва маққсадга интилувчанлик, ўз-ўзини назорат ва тахлил қилиш, йўналганлик ва ирода. Индивидуаллик — муайян инсоннинг мукаммал фазилатлари хисобланади. Онглилик — хатти-ҳаракат ва фаолият натижаларини масъулият билан олдиндан кўра олиш қобилияти. Темпераментлик — инсоннинг психологик индивидуал қо билияти. Бу индивиднинг психик фаолиятининг нерв-динамик хусусиятлари жихатидан тавсифидир. Темперамент хиссий жараён, хусусан бола ёшида намоён бўлади. Ёш ўтиши билан хиссиёт ва интеллектуал фаолиятинсон ҳарактерини белгилайди. Ҳарактер темперамент ижтимоийлашуви натижасида шаклланиб, мураккаб психик хосила сифатида кўпсонли шахс хусусиятларидан иборат. Ҳарактер инсоннинг ўзига ва жамиятга муносабатида намоён бўлади. У фақат бир одамга хос тушунча. Масалан, қатъият, сезгирлик, жасурлик, хушмуомалалик муайян инсон учун хос. Уларнинг қайсидир бири эхтакчи бўлиб, қолганларини ўзига бўйсундириши мумкин. Фаоллик — инсонни ўраб турган олам билан ўзаро ҳаракати омилидир. Инсонда ички ва ташқи фаоллик мавжуд. Ички фаоллик — инсон ўзини шакллантирувчи ишини амалга оширади. Ташқи фаолликда — ўзи учун қизиқарли бўлмаган ишни бажаради. Маққсадга интилувчанлик бу инсондаги — кўзланган маққсадга эришиш қобилияти хисобланади. Йўналганлик — дунёқараш, рухиехтиёж ва ишда намоён бўлувчи инсон хатти-ҳаракатлари тенденцияси.

Ирода — инсонда машаққат, тўсиқ, маққсад йўлидаги қийин-чиликларни енгиб ўтишга қодирлигида намоён бўлувчи хислат. Шахс ривожланиши. Бу фазилатларнинг Ҳар бири бир хил ахамият ва қийматга эга. Инсон ривожланиши — давомий мураккаб жараён натижаси бўлиб, унинг боришида инсон биологик, психик ва ижтимоий хусу - сиятларини ўзгартириб боради. Бу ўзлашмалар таълим-тарбия таъсирида шахс шаклланиши жараёнида содир бўлади. Тарбия шахс ривожланишига хал қилувчи таъсир кўрсатади. У инсонни индивидуал жамият мавжудоти сифатида шакл ланишини белгилайди. Масалан, Мауглини шахс деб бўлмайди, у нутқ қобилияти, мулоқот, инсонга хос фазилатлардан махрум. Олимлар бу жараённи номаълум деб хисоблайди. Рус олимларидан П. П. Блонский, Л. С. Ви - готский, Г. С. Костюк, С. Л. Рубинштейн, А. Р. Луриялар бу жараён устида ишолиб бормоқдалар. «Нима учун одамлар турли даражадаги мукаммалликка эриша дилар» деган саволга «бу ички табиий кучлар ва ташқи ижтимоий шароитнинг ўзаро Ҳаракатига боғлиқ» деб жавоб бериш мумкин. Ички бу — инсоннинг физиологик ва психологик белгилари, ташқи таъсир эса мухит саналади. Чақалоқ муайян иқтидор ва қобилиятга лаёқатли холда туғилади, лекин уни қайдаражада такомиллашуви табиат ва мухитга боғлиқ. Муҳит — бу жахондаги глобал воқеалар, ходисалар, иқтисодий ходисалар, стихиялар, жамият ва бола яшаётган мамлакатдаги ходисалардир. Бу диний таъсир, кўча, тенгдошлар, мактаб , клуб, номактаб муассасалар таъсиридир. «Миллий истиқлол ғоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ёндошувлар» номли илмий-методик қўлланма мухитни назарда тутувчи таълим хусусида фикр юритилиб: «мухитлар мазмуни, хусусиятлари ва шакллари жихатидан хилма-хил эканлиги таъкидланади»1. Мазкур қўлланмада ташкил этилишига кўра мухим турлари қуйидагича фарқланади: 1. Табиий ва сунъий таълим берувчи мухит.

2. Предметли ва ахборот-динамик мухит. 3. Ўйинли, машқ қилдирувчи ва шакллантирувчи мухит. 4. Шакллантирувчи ахборот-динамик мухит шахс ижтимоий лашувида унинг ёш ва ўзига хос хусусиятлари эътиборга олинган холда зарурий мухитни ташкил этилиши ижобий натижа беради. Мухит таъсирида инсон жисмонан, рухан, маънан ва ақлан ўзгаради. Ривожланиш жараёнида бола шахсга айланади. Унинг организми ва психикаси мухит, оила ва тенгдошлар таъсирида ўзгаради. Меросийлик ва ривожланиш. Шахс такомили учта омилга боғлиқ: меросийлик, мухит ва тарбия. Меросийлик — бу инсоннинг жисмоний, биологик хусусияти, унинг организми ирсий белгиларидир. Териранги, кўз, сочшакли, танатузилиши, асабтизими ва фикрлаш хусусиятлари. Инсон иқтидори ва қобилияти хам меросдан меросга ўтади. Улар шахс шаклланишида мукаммаллашуви бу бошқа масала бўлиб, у турмуш шароити ва тарбияга боғлиқдир. Лекин биологик фарқ инсонларда туғилгандан мавжуд бўлади. Олимлар орасида туғма қобилиятнинг интеллектуал фаолиятга таъсири, инсон рухий фазилатлари меросийлиги хақидаги мунозара давом этмоқда. Айрим олимларнинг таъкидлашича, ахлоқий фазилатлар биологик шартланган ва шафқатсизлик, икки юз ламачилик, ёлғон табиатан берилади. Шунингдек, инсон ўз тарихи давомида жуда кам ўзгарганди деб хисоблайдилар. Тиббиёт ходимлари меросий психик номутаносиблик, ал коголикларнинг фарзандлари ақли ноқислиги уларнинг шахсида интеллектуал ривожланишга таъсир қилинишини эътироф қилганлар. Лекин биологик нотенглик инсонларда туғилгандан мавжуд бўлади. Айнан ақлий ва англаш фаолияти давомида, жамоат, спорт, бадиий, техник, малакавий, геденик (хузурбахш) фаолият жараёнида шахс шаклланади. Фаолиятнинг махсус кўриниши мулоқотдир. Асосийси, шунчаки фаолият эмас, балки фаол фаолиятдир. Ижтимоий педагог шахс

шаклланишига таъсир этувчи бошланғич маълумотларни хисобга олиши мухима хамиятга эга. Инсон бўлиб туғилди, лекин инсон бўла олмади. Хозирги кунда инсон цивилизацияси тарихида қайд этилган бир қанча далиллар бор. Рим асосчилари Ромул ва Рем бўри онаси билан эмизилган эди (шундай деб афсонада гап юритилади), маугли бўрилар тўдасида тарбияланган эди. Инсон болаларини бўрилар билан боқилганининг 15 холи, айиқлар – 5 холи, маймунлар – 10 холи, леопард – 1 холи, қўй – 1 холи маълум. Мухит ва меросийлик шахс шаклланишига тенг таъсир қилувчи омил сифатида эътироф қилинади. Инсон боласи, агар ижтимоий –инсоний мухитдан четда бўлса, унда ирсий белгиларнинг айрим биологик кўринишлари сақланиб қолиши, лекин инсоний фикр, фаолият, хатти-Ҳаракатнинг бўлмаслиги 1920 йилда Ҳиндистонлик доктор Рано Сингх томонидан кузатилган. Калъкуттанинг жануби-ғарбидаги шаҳарча яқинидаги бўри уясидан топиб олинган Камола, Амалаларнинг тақдирлари бунга ёрқин далилдир. Демак, шахс шаклланишида асосий омиллардан бири бўлган мухит масаласига ижтимоий педагог жиддий эътибор қаратиши талаб этилади. Шу билан бирга боланинг шахс сифатида шаклланишида унинг оиладаги ахволи, қарин дошлари, махалласи жамики ижтимоий институтларнинг таъсири ўрганилади. Бола учун мухит нима? Болага оила, кўча, мактаб , махалла ва телевизор таъсир ўтказади. Кўча—кам бўлмаган ахамиятга моликомил. Ота-она ва ўқи тувчиларда «кўча» сўзи асабни қўзғайди. вахоланки, бир кунда бола кўчада бир неча соат ўтказади, холос. Кўчада бола теварак-оламни англайди. У яшаётган жой унинг дунё қарашини белгилайди. Замонавий таълим тизими ўсмирни мехнат хаётига тортилишини ортга суради. Агар ХХасрнинг 20-йилларида 16 ёшли болалар ишлаган бўлса, хозир улар тенги болалар ўқимоқда. Ижтимоий тарбия эса кўчада орттирилади. Бу ерда кенг мулоқот доираси бор. Ўсмир

ўзини эътироф этади. Ўз етакчиси, илхомчиси мавжуд бўлади. Зиддият кўчада пайдо бўлиб, ўша ерда унга бархам берилади. Ўсмирлар катталардан мустақиллик мақомини тортиб олади. Уларга дакки-дашномлар ёқмайди. Бу ерда ҳарактер шаклланади. Шахс шаклланишида боланинг ўзини намоён қилиш, тарбиялаш, мустақил таълимолиш, таъсирланиш қобилиятини хисобга олиш мухим. Таъсирланиш —шахснинг ўзини ривож лантириш манбаи. «Агар хамкорлик ва масъулият хисси жамият ва шахс бир бутунлигини таъминловчи шахс асосини ташкил қилса, инсоннинг эзгуликдан таъсирланиши унинг шахсини мукаммалаштиради». Ижтимоий таълим ва тарбиятизимидан ўтган Ҳар бир одам – шахс сифатида шаклланади. Ижтимоий вазифаларни бажариш лаёқатига эга бўлган, ўзининг қизиқиши, қобилиятини ижодий намойиш эта оладиган, жамиятнинг бошқа аъзолари билан мустақил муносабатга кириша оладиган одам шахс сифатида ижтимоий мавқейга эришади. Ижтимоийлашувининг самарадорлигини (одамнинг ижтимоий жараёнларга тўла-тўкис қўшилганлигини) билдирувчи энг мухим кўрсаткич ижтимоий фаоллик ва ҳаракатчанликдир. Ижтимоий фаоллик – шахснинг ижтимоий жараёнларда онгли равишда қатнашиши, уларга таъсир кўрсатиш имкониятининг мавжудлигидир. Тоталитар тузум шароитида ижтимоий тизимнинг Ҳар қандай жойида одам ижтимоий жараёнларга таъсир кўрсата олмас, уларни ўзгартириш йўлида ижтимоий фаоллик кўрсатолмас эди. Бу хол одамнинг жамиятдаги ўз ўрнини белгилаб олиши жараёнига, кўпинча унинг реал истаклари ва интелектуал қобилиятларига боғлиқ бўлмаслилигига олиб борар эди. Бинобарин, шахснинг социал роли унинг ижтимоий жараёнлар, хамда уларни ўзгартириш имкониятлари хақидаги тасаввурларига адекват эмас эди. Жамият хаёти марказлаштирилган бир шароитда шахснинг ижтимоий Ҳаракат чанлиги хам, яъни жамиятдаги ўз мавқеини истаклари ва қобилиятларига мувофиқ

ўзгартириш имконияти жуда кам эди. Одамнинг хаётдаги ўз ўрни хақидаги тасаввури билан реал мавқеи ўртасида фарқ бўлган бир шароитда ижтимоий мақомни шахсий талаблар, қобилиятлар ва истаклар асосида қуради. Ўзбекистонда ижтимоий педагогика фани ривожланишининг ўзига хосхусусиятлари. Ижтимоий педагогика фанининг илк куртаклари Европа ва Осиёда ёзилган. Бу фан асосан 820-829 йиллардан бошлаб ривожланган. Хозирда ижтимоий педагогика фан сифатида ўқув режасига киритилиб, педагогика олийгохларининг педагогика , психология, дефектология йўналишларида ўқитиб келинмоқда. Ҳар бир фан аниқ бир хақиқатдан «ўсиб чиқади», унинг аксини ифодалайди. Илмий билимлар амалий фаолиятида нузилган холда ривожлана олмайди. Айнан амалиёт исталган фаннинг манбаи хисобланади. Бошқа томондан, барча амалий фаолият хам агар илм-фан ютуқларига асосланган бўлса, янада самарали бўлади. Ижтимоий педагогика фан сифатида хам, амалий фаолият мухити сифатида хам фарқлайди, аслида улар бир-бири билан ўзаро боғлиқ. Ижтимоий педагогикадаги амалий фаолият — бу ижтимоий педагогиканинг аниқ бир бола ёки болалар гурухи билан олиб борадиган ишидир. Ўзбекистонда ижтимоий педагогика фанининг ривожланиши ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, унинг ривожланиши қадимги даврларга бориб тақалади. Эрамиздан аввалги ВИИ-ВИ асрлар Ўрта Осиё худудида жахон динлари орасида энг қадимги дин Зардуштийлик хукмронлик қилди. Зардуштийлик инсониятга катта таъсир қилди, яъни инсонни биринчи ўринга олиб чиқди. Зардуштийларнинг муқаддас китоби «Авесто» ни ўз даврининг ўзига хос қомуси асари деб хисоблаш мумкин. Зардушт динида ахлоқий меёрлар асоси (ахлоқий мезонлар) олтин учликка таянган эди. Бу нодир ёдгорлик айниқса ижтимоий –педагогик масалаларни тарихий нуқтаи назардан ёритганлиги билан алохида ахамият касб этади. «Авесто»да жамият бир бутун ижтимоий тузум сифатида тасвирланади. Бунда давлат

муассасалари билан бирга жамоат ташкилотлари бахамжихат фаолият кўрсатишлари кераклиги таъкидланади. Ижтимоий хаётда жамиятни бошқариш масаласи алохида ахамият касб этади. Жамиятни бошқариш учун Илохий Низом ва Одил Низом зарурлиги айтилиб, давлат махкамалари ва жамият ташкилотларидаги барча йўналишлар шу Низомлар доирасида фаолият кўрсатишлари керак бўлади. Илохий Низом талаблари «Авесто»нинг «Вендидод» ва «Хот» қисмларида баён этилган. Илохий Низомга кўра одам фаолиятининг барча йўналишлари эзгулик рухи билан суғорилган бўлиши шарт. Подшох ва вазирлар мухим, давлат ахамиятига молик ишлар билан банд бўлганлар. Махаллий ўз-ўзини бошқариш махкамалари самарали ишлаши учун унга ёрдам берганлар, аммо уларнинг ички ишларига худа- бехудага аралашмаганлар. Бу хол махаллий махкамалар ва «эркаклар уйлари» каби (хозирги чойхоналар) жамоат муассасалари масъулиятини оширишга имкон туғдирган. Ҳар бир одамнинг феъл-атвори, хатти-Ҳаракати, бутун фаолияти жамоатчилик назорати остида бўлиб, уларнинг мусбат ва манфий жихатларини белгилашнинг аниқ мезонлари бўлган. «Авесто»да инсон яхши фикрларга эга бўлиши, фақат яхши сўзларни сўзлаши ва савобли ишлар қилиши лозим деб ёзилган («хулқ-атвор», 1). «Авесто»нинг катта қисми бўлган « Ясналарда инсон камолини кўрсатувчи ахлоқ-одоб мезони ана шу учликда хумата (гумата) – яхши фикр, хукта (гукта) – яхши сўз ва хварша (гваршта) – яхши ишларда ифодаланади. «Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шоншавқат бахш этаман. Мен яхшиликдан иборат қонунга шоншавқат бахш этаман» («ясна», 14), дейилади. Атроф-мухит тозалиги ва жамоат жойлари покизалигини махсус кишилар назорат қилиб борганлар. Кимда ким тозалик ва озодаликка риоя қилмасалар, уларни аввало тартибга чақирилган, қилган ишлари учун жавобгарликка тортилган. Дарахтнинг бир шохини синдирган хам, нопок кўзани ховузга солган хам 25 қамчи калтак билан жазоланган. Эр-хотиннинг бир-бири билан келиша олмаслиги, келиннинг қайнонага ёқмаслиги, фитна, бўхтон, чақимчилик туфайли оилаларнинг бузилиб

кетишига жамоатчилик сира йўл қўймаган. Зинокорлик қаттиқ қораланган. Зинокор 14 та ариққа кўприк солиб бериш билан ўз гунохларини ювиши мумкин бўлган. Ҳар бир соғлом инсон диний талаб ва Низомни бекаму-кўст бажариш билан бирга ижтимоий фойдали мехнат билан шуғулланиши шарт бўлган. Гунох иш қилганлар жамоатчилик нафрати йўли билан жазоланган. «Авесто»да шу каби кўплаб ижтимоий педагогик муаммолар ўз ифодасини топган. «Авесто» тадқиқотчиси А. О. Маковелъский инсон фикри, сўзлари ва ишларига икки қарама-қарши куч: Воху Мана («Эзгуфикр») ва Апо Мана («Ёвузфикр») таъсир кўрсатади, дейди. Барча фикрлар, сўзлар ва ишлар ичида аслида эзгулик ва ёвузлик ётади. «Яхшификр» деганда илохий-қонун рухидаги кишисига мехрибон бўлиш, мухтожларга кўмаклашишга , ёвузликка қарши курашишга тайёр туриш, кишиларни бахт-саодати учун ҳаракат қилиш, ахиллик ва дўстлик, тотувликда яшашга интилиш рухидаги ниятлар ва фикрлар мусаффолиги тушунилган. Инсон ўз фикри хаёлида бошқаларга хасад қилмаслиги лозим. Яхши ниятли киши дарғазаб бўлмайди ва бошқа жихатларга берилмайди. Чунки бундай холатда инсон яхши ниятни йўқотади, бурч ва адолат хақида унутади ва ножўя ҳаракатлар қилади. Зардуштийлик олтин учликка таянган ахлоқий меёрлар: ЯХШИ ФИКР, ЯХШИ СЎЗ, ЯХШИ ИШ дан иборатдир. Қадимги даврларданоқ шундай инсоний хислатлар қадрланган. Авесто таълимотида инсон билимларга эга бўлиши (яъни касб-хунарга эга бўлиши), адолатли бўлиши (яъни, инсоний бўлиши), ахлоқий хусусиятларга эга бўлиши, яъни мехрибон, камтарин, жасур, чиройли нутқга эга, ватанпарвар кучли ирода билим сохиби бўлиши зарур эди. Хулоса қилиб айтганда, «Авесто» да инсоннинг баркамол бўлиб етишишида унинг сўзи, фикри, иши бир бўлишлигига катта эътибор қаратилган. Бу ахлоқий учлик энг қадимги даврлардан бошлаб ундан кейинги яратилган барча маърифий асарларга асос бўлиб хизмат қилиб келмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. И. А. Каримов. « Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида» хавфсизликка тақдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолотлари. Т. , 1997 й. 2. А. Бегматов, М. Қурбонов. «Ижтимоий педагогика нинг долзарб масалалари» Т. , ОПИ нашри. 1998 й. 3. М. Гологузо ва . «Социалная педагогика », М. , 2004 й. 4. Р. Мавлоно ва , О. Тўраэ ва , К. Холиқбердиэв. «Педагогика » Т. , 2002 й. 5. А. В. Мудрик. В Ведениэ в социалную педагогику. М. , 1997 й. 6. Р. А. Убайдуллаэ ва , М. Б. Бекмуродов, О. Б. Отамирзаэв. Социо логия, Т. , 2002 й. 7. А. В. Мудрик. Социалная педагогика . М. , 1997 й. 8. Ш. Қурбонов. Е. Сейтхалилов. «Миллий истиқлол Ғоясини шакллантиришда ташкилий услубий ёндошишлар». Т. , 2002 й.

Похожие

Боланинг ривожланиш тарихи

Психиканинг ривожланиши

Боланинг психик тараққиётидаги қарама қаршиликлар ва ривожланиш қонуниятлари

Шахснинг ривожланиши, тарбияси ва ижтимоийлашуви

Марказий осиёда психологик таълимотларнинг ривожланиши