Абу Али Ибн Сино асарларида психологик ғоялар - Психология - Рефераты

Абу Али Ибн Сино асарларида психологик ғоялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Абу Али Ибн Сино асарларида психологик ғоялар Режа 1.Сезги органларининг билишдаги ўрни. 3. Тасаввур ҳақида 2. Ақлий тарбия ҳақида

Абу Али Ибн Сино буюк мутафаккир олим. Форобий Беруний каби Ўрта Осиё олимлари сафида. Ибн Синонинг бой фалсафий меросига назар ташлаб, уни ўрганар эканмиз, Ибн Сино дунёқарашининг нақадар мураккаб ва теранлигининг гувоҳи бўламиз. Унинг бой фаласафий мероси ҳар доим барча олимларнинг назарини ўзига жалб қилиб келган. Ибн Сино дунёни билишда материалистик позицияда турган. Тажрибавий билиш табиатни билишнинг бошланғич йўлидир, ҳиссий билиш сезгиларимиз орқали билишдир. Ибн Сино сезги органларининг билишдаги ролини ҳар томонлама ва чуқур ўрганади ҳамда таҳлил қилади. У кишига таъсир этувчи нарса ва ҳодислар аввло сезгиларимиз орқали билинади, яъни ташқи оламдаги мавжуд нарса ва ҳодислар бизнинг сезги аъзоларимизга таъсир этгач биз уни қабуллаймиз. Ибн Сино фикрича сезгилар икки турга бўлинади: ташқ ва ички сезгилар Ташқи сезгилар туркумига беш сезги аъзоси киради. Булар қуйидагилар: кўриш, эшитиш, ҳид билиш, маза тери сезгиларидир. Ҳар қайси сезгилар ўз хусусиятлари, моҳияти ва вазифаси билан фарқ қилади ҳамда ҳар бир сезги ўз аҳамиятига эгадир. Сезгиларнинг ўз хусусиятлари, аҳамияти устида тўхталар экан буларни бир-бирисиз тасаввур қилиш улардан бир-биридан ажратиб қўйиш нотўғри эканлигини таъкидлайди. Ибн Сино фикрича мана шу сезгиларнинг барчаси мия орқали бажарилиб борилади. Сезгиларнинг бошланиш ўрни мия бўлиб ҳар қайси хис сезги учун унинг таъсири пайдо бўлади. Ибн Сино бунга мисол қилиб кўриш марказини олди. Ибн Сино таъкидлашича «кўриш маркази миянинг энса қисмига жойлашган бўлиб, бош миянинг ўнг томонидан келадиган нервлар кўз қорачиғининг чап томонига чап томондан келувчи нервлар эса ўнг томонидан келувчи нервлар эса ўнг томонига таралгандир». Ибн Сино ички сезувчи нервларга: умумий нервни, кўзда тутувчи нервни, тасвирий нервни, ёдга олувчи нервни ва фикрлович нервларни киритади. Инсон руҳий қувватларини ҳам Ибн Сино икки турга ажратади. Инсон сезгиси нарса ва ҳодисларнинг объектив сифатлари қандай бўлса ўша холича акс эттиради. Ибн Сино моддий нарсаларнинг объектив равишда

инсон онгидан ташқарида мавжудлигини таъкидлайди. Моддий нарсалар инсонинг сезги органларига таъсир қилади, бунда сезги уйғотади ва барча таъсир қилувчи нарсаларнинг объектив сифатлари образлари онгимизда акс эттиради. Ибн Сино фикрича сезиш нерв миянинг олд қисмида фикрни бирор нарсага жалб қилиш ўрта қисмида, хотир эса миянинг орқа қисмида жойлашгандир. «Мана шу тақсимлаш деб ёзган эди олим Асмус,- ўрта асрдаги биринчи уринишидир қайсики бу уриниш сезги процессининг абстракт тафаккур ва эслаб қолишнинг моддий структурасини тузишга уринишдир. Бу хали материализм эмасдир, аммо руҳий ҳолатини тушунтириб беришдаги материалистик тушунчадир». Азарбайжонлик психолог А.К.Закуев Ибн Синонинг билишда асосан сезгига алоҳида эътибор берганлигини ва бу масала ўз ҳолича хал қилганлигни таъкидлайди. Кўриш процессини тушунтиришдаги Платон, Демокрит ва бошқаларнинг қарашларини Ибн Сино танқидий нақтаи назардан қараб чиқиб шундай деб таъкидлайди : Кўриш сезги орқали биз фақат объектив нарсаларнинг рангини сезамиз. Фикрлаш ва ҳаёл объектив борлиқда иккаласи боғланган ҳолда сезги органлари ёрдамида иш олб борувчи билиш шаклидир. Ҳаёл миянинг маълум бир бўлаги билан боғлиқдир. Ички қабулловчи сезгилар сонига ҳаёл кучи, фикрлаш умумий сезги ҳам киради деб ёзади, бу мия қоринчасининг олд қисмига жойлашган бўлиб, у ўзига беш сезгида акс этган шаклларни қабул қилади. Аммо бу билан Ибн Сино ҳар қандай ҳол ва ҳар қандай фикр сезгиларнинг реал предметлар ҳақидаги маълумотига қараб иш тутади демоқчи эмас, чунки инсон шундай нарсларни ҳаёл қилиши ва фикрлаши мумкинки қайсики бу нарслар реал мавжуд эмасдир. Ибн Сино ҳаёл ва фикрлашни ижодий билишнинг ҳар хил шакллари деб билади. Мана шу шакллар Ибн Сино сезгилар орқали ташқи олам билан боғлашга ҳаракт қилади. Сезгилар орқали билиш бу зарурий билимдир. Ҳар хил мулохаза, хулоса орқали билиш эса ақлий билишдир. Ибн Сино фикрича билиш пассив ва актив бўлиши мумкин. Ташқи оламдаги объектив реал нарсаларнинг сезги органларига таъсир қилиш орқали вужудга келувчи билим бу пассив билишдир. Ибн Сино актив билиш деганда ижодий фикрлашни тушунади.

Инсон аввало бирор нарсани фикрлайди, кейин эса уни ҳаётга тадбиқ қилади. Ибн Сино тасаввурни ҳам ҳаёл ва фикрлаш каби ички сезиш шаклига киритади. Тасаввур сезги органларининг берган маълумотига қараб вужудга келади. Тасаввур –бу онгимизда сақалниб турувчи нарсалар шакли ёки предметлар образидир. Тасаввур нерви деб ёзади Ибн Сино - олдинги мия қоринчасининг охирида жойлашгандир. Бу нерв умумий сезгига беш сезги томонидан берилган маълумотни ўзида сақлайди. Бу маълумот ҳиссий қабулланувчи предмет йўқолгандан кейин ҳам бу нервда сақланиб қолади. Масалан: сув ўзида акс эттиришхусусиятига эга аммо сақланиб қололмайди ва х.к. Тасаввур эса сақлаб қолади. Ибн Сино тасаввур қилишни ҳайвон ҳамда инсонларга хос деб билади. Абу Али Ибн Сино сезги органларини нерв ва мия фаолияти билан боғланганлиги ва шу ҳолатда кузатиш олиб борганлиги билан ҳиссий билишнинг физиологик асосини очиб беришга ҳаракт қилгандир. Ибн Синонинг ҳиссий билишда сезги органлари билан нерв фаолиятини боғлаб иш олиб бориши унинг материалистик элементидир. Миср профессорлари Аҳмад Фаол-ал-Ахфоний ва Мустафобей Назифнинг Ибн Сино билиш процессига берган бахрларини келтириш мақсадга мувофиқдир. Бу иккала чет эл тадқиқотчилари Фуад университетининг профессорларидир. Мустафобей Назиф буюк олим Ибн Синони дунёни билишда сенсуалист деб ҳисоблайди. Мустафобей Назиф фикрича Ибн Сино инглиз файласуфи Джон Локк ўз билиш процессси билан ўхшашдир, яъни Ибн Сино Джон Локк сингари дунёни билишда сезги органларининг ролини оширади дуб уқтиради. Ибн Сино оламни, борлиқни билишда сезги органларининг ҳиссий қабуллашнинг ролини таъкидлаш билан бирга ақл, идрок,ва тафаккурнинг ролига ҳам катта аҳамият беради. Ибн Синонинг билиш процесси ранг баранг ва ўзига хос хусусиятга эгадир. Унинг фикрича барча табиий нарслар материя ва шаклдан таркиб топган бўлиб, бу нарсалар материялиги билан бир-биридан фарқ қилмасдан балки шакли билан фарқ қилади. Ибн Сино таълимотича жисм мукаммаллиги бу шаклдир.

Унинг таълимотича моддий олам якка нарсалардан ташкил топган. Умумийлик эса мана шу якка нарсаларга хос бўлиб, тушунчаларда акс этади. Тушунчалар умумийликнингва ҳаётийликни акс эттиради. Ибн Сино тушунча, тасаввур тўғрисида гапирар экан, бу тушунча ва тасаввурлар моддий оламни тўғри акс эттиравермайди деб таъкилдайди. Тушунча бизнинг тасаввуримизда борлиқни, оламни тўғри ва нотўғри акс эттириш ифодалаши мумкин. Ибн Сино «Китоб аш-шифо» китобида ҳақиқат тўғрисида фикр юритади. Ўзингизда ҳақиқатни тасаввур қилиш учун, сизнинг мулоҳаза ва тушунчангиз бутунича, тўлиғича ўз мазмуни билан ташқи оламга мос келиши керак.Ҳақиқат деганда абадий яшовчи борлиқни ифодалаган сўзлар ва фикрларнинг ташқи оламга мос келиши тушунилади. Демак ҳақиқат –билимнинг ташқи олам билан мос келиши, ёлғон эса- билимнинг ташқи олам билан мос келмаслигидир. Ибн Синонинг билиш процесси ҳақидаги фикрлари Аристотель билиш назарияси замирида келиб чиққандир. Аммо Ибн Сино билиш назарияси Аристотель билиш назариясидан баъзи бир маслаларни ечишда устун ва материалистик позициясидир. Ибн Сино Аристотель каби билиш назариясида ҳиссий билиш масласини ҳал қилишда тўлиғича материалистдир, аммо умуийликни, тушунчани билишда ақлнинг тутган ўрнини ҳал қилишда идеалистдир. Ибн Сино билишнинг табиий йўлидан бошқа яна қандайдир бир олий, илоҳий билишни тан олади. Ибн Сино диний ақидалар хукмронлик қилган бир шароитда ақлнинг объектив мазмунини, қудратини, инсон тараққиёти тарихида тутган ўрнини, инсон билидаги оламшумул буюк ролини характерлаб беришга уринди. У оламни билишда кўпроқ материализм томон борди. Ибн Сино билишда сезгини роли ва аҳамиятини ҳамда сезги органларининг нерв системаси билан боғлиқлиги тўғрисидаги таълимотлари материалистик мазмкнга эгадир. Ибн сино ўз дунёқарашида, мантиқий таълимотида Аритотелнинг давомчисидир. У бу таълимотни кўр-кўрона ўрганмасдан танқидий нуқтаи назарадн ижобий ўрганган ва ривожлантирган. Ибн Сино мантиқ фикрини тўғирловчи фандир дейди. Ҳар қандай билиш икки

ҳолатда мавжуд: тушунча ҳолида ва мулохаза ҳолида. Биринчидан биз тафакур, ақл орқали биламиз, иккинчидан биз ақлсиз, тафаккурсиз сезги орқали биламиз. Унинг фикрича манитқ фан ёки санъатдир, қайсики бу тўғридан натўғри, маълумдан номаълумга ўтишнинг ҳар хил йўлларини ўрганади. Бошқача қилиб айтганда мантиқ билинган нарса асосида билинмаган нарсани билиш, ҳақиқат ва ёлғонни инкор қилишдир. Ибн Сино инсон камолотининг муҳим ахлоқий жиҳатларини таҳлили этади ва ҳар бирига таъриф беради: Маслан, адолатни руҳий лаззатнинг бош мезони санайди. Инсон қаноат жасурлик, донолик билан адолатга эга бўлади, ёмон иллатлардан ўзини тийиб, яхшиликни мустахкамлайди, ҳақиқий руҳий лаззат олади, дейди олим. Инсондаги ижобий ахлоқий сифатларга сахийлик, чидамлилик, севги муҳаббат, мўътадиллик, ақллилик, эҳтиёткорлик, қатъиятлилик, садоқат, интилиш, уятчанлик, ижрочилик ва бошқаларани киритади. Олим ҳақиқий дўстлик натижасида севги муҳаббат пайдо бўлиши мумкинлигини айтади. У «Рисолаи ишқ» асарида севги муҳаббатнинг асл моҳиятини ҳам ижтимоий, ҳам физиологик жиҳатдан ёритиб бердаи. Инсонларга уларнинг ташқи кўринишига қараб эмас, балки уларнинг ички, маънавий дунёсига қараб баҳо бериш кераклигини уқтиради. Ҳар бир киши табиатан севги туйғусига эга, у табиий зарурат сифатида намоён бўлади, лекин инсон ўз туйғуларини бошқара олиши, ақл ва фаросат билан ҳақиқий севгини ҳирс туйғусидан, эхтирос кучидан ажарата билиш зарур дейди. Шундагина инсон ҳақиқий камолотга эриша олади. Чункт ҳақиқий севги, олимнинг фикрича, инсон зиммасига ахлоқий, ҳуқуқий бурч юклайди. Бу эса олимнинг севгига ижтимоий омил сифатида ҳам қараганлигини кўрсатади. Тадқиқотчилар Ибн Сино мусиқага оида ҳам асарлар яратганлиги, лекин уларнинг фақат бир қисмигина бизгача етиб келгани ҳақида маълумот берадилар. Шулардан бири «Мусиқа билимига оид тўплам» бўлиб, бунда товушнинг сезги аъзоларига таъсири, унинг ёқимли ёки ёқимсизлиги, товушни эшитганда лаззатланиш ё нафратланиш ҳиссини пайдо бўлиши каби маслаларга

тўхталади. Унда мусиқанинг киши ҳаётида қанчалик зарурлиги ҳақида ҳам фикрлар баён этилади. Олимнинг фикрича, инсон табиатан ёқимли нарсалар орқали енгил тортса унинг аксида ороми йўқолиб, нафрати пайдо бўлади. Ибн Сино мусиқа овозларининг киши руҳига таъсири ҳақида ҳам ўз фикрларини баён этади. Ибн Сино ақлий тарбия турли билимларни ўрганиш натижасида амалга ошса, ахлоқий тарбия кўпроқ яхшиаҳлоқий хислатларни машқ қилдириш, одатлантириш, суҳбат орқали амалаг ошад, деб таълим беради. Инсон ҳиссий ва маъанавий талабаларини ажратиб олиш имкониятига эга экан, бу имконият аста-секин инсон феъл атворига хос хислатга айлана боради. Ибн Сино инсоннинг шаклланишида уни атрофини ўраб олган ташқи муҳит, одамлар алоҳида роль ўйнайди, анна шу ташқи муҳит ва одамлар инсоннинг атроф дунёни билишигагина эмас, балки унинг хулқида яхши ёки ёмон жиҳатларнинг таркиб топишига ҳам таъсир этади. Олим оилада ота-онанинг вазифаси ва бурчига ката эътибор беради. Оила муносабатларига тўхталар экан, айниқса ота-оналарнинг оилада меҳнатсеварлиги билан фарзандларини ҳам касб ва ҳунарга ўргатиши борасида муҳим фикрлар баён этади. Инсоннинг хулқи ва руҳига меҳнатнинг ижобий таъсирини таъкидлайди. Ибн сино ўзининг бутун ҳаёти давомида илм, маърифат фан учун курашди ва жаҳон фани, маданияти хазинасига ўз хиссасини қўшди.

Адабиётлар 1. Рахимов С Абу Али ибн Сино таълим тарбия ҳақида 2. Хошимов К ва б. Педагогика тарихи 3. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси 4-китоб

Похожие

Абу Али Ибн Сино асарларида тиббий руҳий фикрлар

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИДА ПСИХОЛОГИК ҒОЯЛАР

Ёш даврлари психологиясининг ривожланиш боскичлари

Марказий осиёда психологик таълимотларнинг ривожланиши

Психологиянинг предмети