2.Tасаввуф таълимотининг психологик асослари - Психология - Рефераты

2.Tасаввуф таълимотининг психологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

T АСАВВУФ ТА ЪЛИМОТИНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ Режа 1. Тасаввуф таълимоти ҳақида . 2. Тасаввуф комиллик, баркамоллик йўли. 3. Р у ҳ ий камолотга эришиш й ў ли.

АДАБИЁТЛАР 1. Хошимов К ва б . Педагогика тарихи 2. Ислом энциклопедияси 3. Фаласафа қ омусий лу ғ ат

Тасаввуф (сўфийлик ёки суфизм) ислом фалсафасида диний фалсафий йўналиш сифатида VIII асрнинг ўрталарида араб халифалиги мамлакатларида вужудга келди. У, асосан, шу мамлакатларнинг ижтимоий, иқтисодий ва маънавий тараққиётининг хусусиятлари билан тақозо қилинган бўлса ҳам, лекин ундан неоплатонизм таълимотининг , иудаизм, христианлик, зардуштийлик ва айниқса буддизм диний таълимотларининг таъсирини яққол кўриш мумкин. Тасаввуф пайдо бўлганидан кейин у турли даврларда, дастлаб араб мамлакатларида, кейинчалик Яқин ва Ўрта Шарқ, Марказий Осиё, Шимолий Ҳиндистон, Покистон, Шимолий- Ғ арбий Хитой, Индонезия каби мамлакатларга кенг тарқалади. Натижада, тасаввуф дунёдаги турли халқларнинг ижтимоий ҳаётидан, уларнинг фалсафий ва бадиий тафаккуридан кенг ўрин олган, кўп тармоқли, кўп йўналишли мураккаб таълимотга айланади. Лекин у турли мамлакат халқлари ўртасида турлича мазмун касб этса ҳам, унинг руҳи исломий руҳ бўлиб қолади. Тасаввуф ислом таълимоти оламидаги мазҳаблар, оқимлар силсиласи ичида ўзининг демократик ўзграшларига изн бергани, инсон қалби ва руҳияти ни нишонга олиб, аҳлоқий покликни тарғиб қилиши билан , жаҳолат ва худбинликка қарши майдонга чиққанлиги жиҳатидан илми ва одат ёки илми тавҳид номини олади. У ислом дунёсидан «тариҳи тасаввуф», яъни тасаввуф йўли сифатида мусулмон аҳлининг эл-юрт ишларини адо этиши, шариат қоидаларига риоя қилишнинг бирдан-бир тўғри йўли, деб қаралади. Илмий, фалсафий ва диний адабиётларда «тасаввуф» сўзининг луғавий маъноси нимадан иборатлиги ва у қандай сўздан келиб чиққанлиги тўғрисида ҳанузгача ягона фикрга келгани йўқ. Кўпчилик тадқиқотчилар тасаввуф сўзи, асли арабча: «суф» сўзи (ундан «с ў фи», «с о физм» сўзлари ҳам) дан келиб чиққан бўлиб , «суф» - бу арабча: «суффа» - ўзбекча жун, жундан, дегани, бу таълимот йўлига кирган кишилар дастлаб жундан тўқиб тайёрланган хирқа (бизнингча: чакмон) кийиб юришган, шу сабабли улар таълимоти «суфийлик» ёки «тасаввуф» дейилиб, ўзлари эса «суфилар» деб аталган, деган фикрни билдиришади. Бошқа тадқиқотчилар эса «тасаввуф» ни, унинг ўзаги «суф» ни юнон тилидаги «софос» («донишмандлик») сўзидан олинганлигини қайд қилишади. Тасаввуф таълимотининг йирик тадқиқотчиларидан бири А. Кримскийнинг ёзишича, «суфи» сўзи VIII асрнинг ўрталаридан бошлаб адабиётларда қўлланила бошлаган. Бу сўз дастлаб, асосан, комил, етук, эътиқодли мусулмон дарвишларга нисбатан ишлатилган. «Қиёс ул – луғат» да эса шундай ёзилган. «Суфи- хирқапўшдир, зероки, юнгни суф дейилади; фуқаронинг истилосидан, ўз дилига нигоҳ қаратган, ҳаёлини ҳақдан бошқа барча нарсалардан поклаган киши «суфи» деб аталади», дейилади. Шунингдек, мутасаввуф Муҳаммад Ғиёсиддин: «суфи», "суфа" сўзига мансуб бўлиб, сўфийлар жоҳилият айёмида Каъбада халқни ҳаққа даъват этиш иши билан шуғулланганликлари сабабли улар тасаввуф аҳли мавқеига эришганлар, деб ёзади. Мутасаввуф Абул Хасан Али Хажирийнинг шарҳлашича хирқапўшлар яъни суфилар азалий софлик ва покликка восил бўлганлар: асҳоби суффа, яъни тиловат қилувчи ва таваллочилар гуруҳини ҳам суфилар, дейилган. Баъзи

мутафаккирларнинг фикрича "суф" сўзи (арабча «свф») нинг ҳар бир харфи аниқ маънога эгадир. Масалан: "С" – садоқат, синоат, саодат; «В» - васл, вафо; «Ф» харфи фароҳ, фотиҳа сўзларидан иборат, дейилади. Ватандошимиз Абу Райхон Беруний шундай шарҳ келтиради: «Юнонча "суф" сўзи бизча ҳикматдир. Шунинг учун файласуфга «филосуфа», яъни «ҳикматни суювчи» деб исм берилган. Мусулмонлардан бир гуруҳи ўша тушунчага яқин фикрга боргандан улар ҳам "суффия" деб аталдилар. Мусулмонларнинг баъзилари "суффия" сўзининг термин эканини билмасдан уни «сод» харфи билан ёзиб, уни "суффа" сўзига нисбат бериб: «Суффа суҳбатдошлари - асҳоби суффадан иборат кишилар», де й дилар. Ундан кейин бу сўзни Суфатуюс - яъни така жуни сўзидан қисқартирилган, деб тушунишдилар»,- дейди. Озарбайжон олими А. Г. Алиев ўзининг тасаввуфга бағишланган мақоласида Яхъё Сухраварди н нинг бу ҳақда: «Қуръон» да "суфи" сўзи йўқ ва бу сўз туркийдир. Ислом мамлакатларининг иккала қисмида ҳам бу сўздан бехабар бўлишган», деган фикрларни келтириб, у қадимий туркларнинг дунёқарашида су в культи муҳим ўрин тутганлигини, «суф» сўзи ана шу "сув" сўзидан яралган деган фикрни илгари суради. Умуман, тасаввуф қандай сўздан келиб чиққан бўлса ҳам, у софлик, поклик, риёсизлик, тақвийси шу ҳаҳидаги таълимот, қарашларни ифодалайди. Қадимда шайх Абусаид Абухайрдан: «Тасаввуф нима?» - деб сўраганларида, у киши: «Бошингга не бўлса, чиқариб ташлаш, қўлингда неки бор, қўлингдан чиқариш ва бошқалардан сенга нима озор етса, ранжимаслик»,- деб жавоб берган экан. Хақиқий тасаввуф аҳли чиндан ҳам бу шартларга амал қилиб яшаган. Тасаввуф таълимоти пантеизм, аскетизм ва мистицизм ғояларини тарғиб қилиш билан бирга, унинг асосида инсон, унинг маънавий - ахлоқий камолоти ғояси ётади. У инсонни зўр қатъиятлик билан ёмон аҳлоқдан қутулиши ва яхши аҳлоққа етишишга етаклайди. Бинобарин, унингча, «Ризо аҳли» борига қаноат қилувчи кишилардир. Шайхул-машойих мутасаввуфларнинг қайд қилишича, тасаввуф - нафс лаззатларидан воз кечиб нафс манзилларини босиб ўтиб Аллоҳ васлига етишишдир. Улар тасаввуфни - ўлими йўқ ҳаёт ва ҳаёти бўлмаган ўлимдир деб, инсоннинг ҳайвоний нафсоний ҳаётида ўлмоқни ва инсоний ҳаётда яшамоқни илгари сурувчи таълимот деб изоҳлайдилар. Кимнинг вужудида ҳайвоний ҳирслар, устунлик қилса у тилсиз ва онгсиз махлуқ ҳайвонга айланиб, нафс тузоғига илинади: нафс инсондаги энг хатарли душман, унинг ўз ғаними ичида, деган ғоя тасаввуф таълимоти асосида ётади. Мутасаввуфларнинг фикрича, инсоннинг аҳлоқини тузатиш, уни маънавий камолотга етказиш учун инсон ўз табиатидаги салбий, ҳайвоний ҳиссиётларни маҳв этиши керак. Унда иймон, виждонни , эътиқодни тарбиялаш зарур. Бинобарин, иймонли, яъни пок ва ростгўй, инсофли ва ҳалол, меҳр мурувватли авлодни тарбиялаб вояга етказиш жамиятнинг асосий вазифаси бўлиши лозим. Иймон инсон учун муқаддас туйғу. Иймон билан ҳ аққа эътиқод қилдингми - ҳеч кимни алдама, ҳеч кимга озор берма, ҳаётда ҳалол билан ҳ аромни фарқла, ёлғондан, мунофиқликдан

қўрқ, муттаҳамлик йўлига зинҳор қадам босма. Демак, тасаввуф бу - имон, эътиқод йўли, комиллик, мукаммаллик, баркамоллик йўлидир. Тасаввуф таълимотининг асосий объекти инсон ва унинг ҳаққа, ҳақиқатга муносабатидир . Унда «инсоннинг худога, инсоннинг ҳаққа», «инсон Аллоҳ учун» каби ғоялар ҳукмрон ғоялар бўлиб, пир ва шогирд, мурид ва муршид муносабатлари асосий ўрин эгаллайди. Умуман, тасаввуфга доир нуқтаи назарлар унда ифодаланган ғоялар ва қарашлар турли-тумандир. IХ аср бошларига келиб тасаввуфнинг назарий асослари, амалий йўллари ишлаб чиқила бошла н ди. Бу даврга келиб, сўфиларнинг амалий - руҳий (яъни психофизик) машқлари, ўз-ўзини тарбиялаш ва чиниқтириш, ўз-ўзини ва ҳақни англаш ва ҳ аққа ети ш иш тадбир усуллари шаклланиб, ривожланиб борди. Натижада, тасаввуфга оид тушунчалар, назарий қарашлар тизими юзага келиб, тасаввуф алоҳида илм, алоҳида таълимот сифатида қарор топди. Аниқланишича ХI асргача бўлган ёзма манбаларда тасаввуф тушунчаси ва тасаввуф оқимларининг 78 та маънодаги талқини мавжуд бўлган. Мутасаввуфлар дастлабки вақтларда тасаввуфни нуқул «сирли», «тушунтириб бўлмайдиган ҳолатлар», «иборатга келмайдиган ишоратлар» деб фикр билдирган бўлсалар, бора-бора бу ҳолатлар ҳақида ўз фикр мулоҳазаларини назарий жиҳатдан умумлаштириб суфиларни тарбиялаш вазифалари, пир-муршидлик қоидалари, улар одоб-аҳлоқ нормаларини баён қила бошлайдилар, натижада, тасаввуфнинг босқичлари ва улар ўртасидаги муносабатлари, тасаввуф аҳлининг олам ва одам моҳияти инсоннинг муомала маданияти, тавҳид маълумотлари ҳақида кўплаб қарашлар ишлаб чиқила бошланади. Шу асосда тасаввуф бутун ислом оламини забт этиб, барча қадимий шаҳарларда хонақоҳлар қу рилади, карвон йўлларида работлар, зовиялар қад кўтариб азиз-авлиёларнинг мозорларида шайхлар маскан тутиб, кўплаб шогирдларни тарбиялай бошлайдилар. Тасаввуф таълимотининг илк даврларида мақомат ва тариқат асосларини ишлаб чиқиш, суфийлик йўриқларини ва вазифаларини белгилаш, илоҳий ҳақиқатларни халқ орасида ёйишда Зуннун Мисрий (796-861), Боязид Бистомий (вафоти 875), Жунайд Баёдодий (вафоти 910), Ҳаким ат - Термизий (вафоти IХ аср охири) ва Мансур Халлож (858-922) ларнинг хизматлари катта бўлади. Кейинчалик Абусаид Абулхайр (967-1049), Абдуллоҳ Ансорий (1006- 1089), Ахмад Яссавий (вафоти 1166), Яхъё Шахобиддин Сухровардий (1155- 1191), Ибн - ал - Арабий (1165-1240), Нажмиддин Кубро (1145-1221), Баховутдин Нақшбанд (1318-1389) ва шулар каби шайх - ул - машойихлар тасаввуф илмини ўзларининг янги фикр ва қарашлари билан бойитадилар. Улар тасаввуфда янги оқимлар, янги силсилаларни вужудга келтирадилар. Натижада, тасаввуф ҳақида кўплаб рисолалар ва китоблар ёзила бошлайди. Тасаввуф таълимоти бу даврлар шоирлари бадиий тафаккурига ҳам таъсир қилиб, натижада, тасаввуф ғояларини қизғин тарғиб этувчи улкан шеърият ҳам вужудга келади. Тасаввуф таълимотида суфининг руҳий камолотга эришиш йўлининг тўртта асосий босқичи кўрсатилади. Бунда: тасаввуф аҳли дастлаб ислом дини талабларига бўйсуниши керак дейилади. Биринчи босқич- шариатни ташкил

этади. Фақат шундан кейингина солиҳ, яъни тасаввуф йўлига кирган суфий иккинчи босқич – тариқатга кўтарилиши мумкин. Бу босқичларни босиб ўтганларгина улардан юқорироқ учинчи босқичга - маърифатга эришадилар. Тасаввуф аҳли маърифат босқичини тўлиқ эгаллаб, босиб ўтгандан кейингина тўртинчи босқич – ҳақиқатни эгаллайди. Суфи ҳақиқатга эришув жараёнида ўзини жисмоний шахс сифатида тугатиб, у илоҳий шахсга айланиб, Аллоҳга яъни ҳаққа етишади, унга сингиб кетиш натижасида боқийликка эга бўлади. Тасаввуфга оид илмий манбалар, китоблар ва дастурларда бу атамаларни изоҳлаш ва тушунтиришга кўп эътибор берилади. Улар тасаввуф таълимотини ўзида ифодалаган бу босқичларни бу таълимотни эгаллашга бел боғлаган кишининг руҳий-ахлоқий, маънавий камолот йўли деб қарашади. Бу жиҳатдан бу босқичларни тасаввуф таълимотининг амалий қисми деб таърифлашади. Дарҳақиқат ҳам шундай, чунки солиҳ (яъни тасаввуф йўлига қадам қўйган йўловчи) бажариши керак бўлган барча йўриқлар, иродат ва ишорат усуллари, пир-муридлик қоидалари одобига риоя этиш кабилар барчаси шу босқич ичига киради. Солиҳнинг тасаввуфга оид бу руҳий-ахлоқий камолот йўлини босиб ўтишида ўзига хос мақомат мавжуд бўлади. Мутасаввуф Абунаср Саррож солиҳнинг бу йўлда қуйидаги мақоматларни босиб ўтиши лозимлигини қайд этган: 1. Тавба . 2. Вараъ. 3. Зуҳд. 4. Фақр. 5. Сабр. 6. Хавф. 7. Ражо. 8. Таваккул. 9. Ризо. Бу мақомат даражаларини бир бир эгаллаб, мувафаққиятга эришган солиҳ мартабасига етади ва илоҳий жамолни мушоҳада қила бошлайди, унинг қалбини шавқ-завқ қамраб олади. У бунда шундай ҳолатга кўтариладики, унинг бутун аъзолари ҳар бир олган нафаси ҳам Аллоҳнинг борлиги ва буюклигидан хабар берадиган бўлади. Солиҳ ҳол мартабасига кўтарилганидан кейин у худди мақомат босқичларини босиб ўтганидек, ҳол босқичларини ҳам босиб ўтиши зарур бўлади. Ҳолнинг таъриф-таснифга келтирилган босқичлари қуйидагилар: 1. Қурб, 2. Мухаббат, 3. Шавқ, 4. Унс, 5. Мужоҳида, 6. Мушоҳида, 7. Муношифа Тасаввуф фалсафасига кўра инсон ўз табиати жиҳатдан қарама-қарши икки асос - модда ва руҳдан иборат, унда шу икки асоснинг барча хусусиятлари жамулжамдир. Агар инсонда моддалик хусусиятлари устун келса, унда ҳайвонлик сифатлари кучаяди, агар руҳий хусусиятлар устун келса, илоҳийлик сифатлари ривожланади. Лекин инсондаги руҳ модда (жисм) қулига айланмаслиги керак. Аксинча, унда модда (жисм) руҳ учун бир асбоб, ўлчов ёки восита бўлиб хизмат қилсин. Одатда руҳан тараққий этган инсонлар ақлу

заковати илхом ва ижодкорликка эга бўлган, илоҳий табъ ва фаросат билан бошқалардан ажралиб турадилар. Бундай кишилардан руҳи тараққий этгани сари, у ўз танаси (модда, жисм) га сиғмай қола бошлайди. Бундай киши ўз руҳида коинот билан алоқа қилиб, олам сир-асрорларидан хабардор бўлиб, ҳар хил башоратларни қилиб, турли - туман мўжизалар кўрсатадиган бўлади. Тасаввуф таълимотида суфилар инсонни жисм олами билан илоҳий олам орасидаги чегара деб қарайдилар. Улар инсонни шу жиҳатдан тонгга ўхшатадилар. Маълумки, тонг ҳам тун билан куннинг чегараси, тонгдан қуёш чиқиб, қоронғилик-тунни хайдагани каби руҳ ҳам жисм оламини тарк этиб нурлар оламига талпинади. Умуман олганда, тасаввуф таълимоти ўз эволюцияси давомида икки хил оқим сифатида икки босқичда намоён бўлади. У ўзининг биринчи оқимида ва биринчи босқичида феодаллар томонидан эзилишга қарши ғоялар мафкура сифатида ортодоксал исломнинг диний ғояларига зид бўлиб, ўзи пайдо бўлгандан анча кейинги даврлар ижтимоий-фалсафий ва социал-ахлоқий фикрлар тараққиётига прогрессив таъсир кўрсатади. Бироқ у ўзининг иккинчи оқими намояндалари қарашида иккинчи босқичда зохидликни, тарки дунёчиликни, бу дунёдаги кишилар ҳаётига нафратни, ижтимоий адолатсизликларга бефарқ қарашни тарғиб этувчи таълимот сифатида ҳам намоён бўлади. Шу билан бирга Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Мухаммад ал- Ғаззолий фалсафасида тасаввуф ислом ортодоксал калом таълимоти билан қўшилиб, мусулмон руҳонийлари томонидан расмий равишда тан олинади. Биринчи оқим вакиллари қарашларига кўра, тасаввуф, ҳам ботинан, ҳам зоҳиран илоҳий аҳлоқ, у фақат инсоний, гўзал ва ҳур ҳаётдаги тирикликни ўйлайди. Шунга кўра, тасаввуф аҳли саҳоват, футувват, қаноат, сабр-бардош, диёнат, садоқат ва ишорат аҳлидир. Улардаги бу фазилатлар инсон хулқидаги барча ноҳислик, жамики ёмонлик, тубанлик ва пасткашликлар билан курашувчилардир. Иккинчи оқим вакиллари қарашларига кўра эса, тасаввуф инсон қадр- қимматини ерга урувчи, инсонда меҳнатга нисбатан нафратни тарбияловчи, кишиларга ўзлари яратадиган моддий ва маънавий неъматлардан фойдаланишга уларнинг ҳақ-ҳуқуқи йўқ бўлган таълимотдир Умуман олганда, тасаввуф таълимотида бутун дунё бўйича: жунайдия, қодирия, суҳновордия, ханафия, яссавия, кубровия, нақшбандия тариқатлари маълум ва машҳурдир 1.Тасаввуф таълимотининг инсон маънавий камолотидаги ўрни қ андай? 2. Тасаввуф таълимотида ру ҳ ий камлолтга эришиш йўли қ андай? 3. Тасавввф таълимоти неча бос қ ичда ривожланди? 4. Тасаввуфда ру ҳ ий ахло қ ий камолот й ў лини босиб ўтишдаги ўзига хос ма қ оматлар қ андай?

Похожие

TАСАВВУФ ТАЪЛИМОТИНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

TАСАВВУФ ТАЪЛИМОТИНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

TАСАВВУФ ТАЪЛИМОТИНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

Суд муҳокамасининг психологик асослари. Индивидуал психологик ўзига хос хусусиятларнинг суд-психологик экспертизаси

Спортчини техник жиҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари