XX Asrlarda psixologiyaning rivojlanishi - Психология - Рефераты

XX Asrlarda psixologiyaning rivojlanishi

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

94 KB

XX Asrlarda psixologiyaning rivojlanishi Reja: 1. Bixeviorizmga umumiy tavsifnoma. 2. Nebixeviorizmni yuzaga kelishi va rivojlanishi. 3. Geshtaltpsixologiyaga umumiy tavsif. 4. Psixoanaliz va uning rivojlanishi. 5. Yungning analitik psixologiyasi. 6. Adlerning individual psixologiyasi.

Bixeviorizmning asoschisi DJ.Uotson (1878-1938) psixologiya fanining bosh vazifasi xulqni tadqiq etishdan iborat deb tushunadi. U psixik hodisalardan mutlaqo voz kechib, xulqni ikki shaklga, ya’ni ichki va tashqiga ajratadi, ular o’zaro javoblar Stimuli bilan uzviy bog’liq ekanligini ta’kidlab o’tadi. Bixeviorizm uchun “xulq” asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi chetlab o’tilgandir. Uotson “Bolani psixologik tarbiyalash” asarida bolani ruhan va jismonan sohlom qilib tarbiyalash uchun nimalarga e’tibor qaratish zarurligi haqida to’xtalib o’tdi. Qat’iy kun tartibiga rioya qilish, turli stimullaming ta’siridan himoya qiladigan bolaning maxsus xonasi mavjudligi, bolaga nisbatan muhabbat va g’amxo’rlik ko’rsatishda me’yor bo’lishi zarurligini ta’kidladi. Uotson insonlami tarbiyalashda muhitning ustuvor rolini ta’kidladi. Uning ta’kidlashicha, sog’lom bolalar to’plamidan muhitning ta’sirida kimni bo’lsa-da tarbiyalash mumkin: yoki bir xil xulq-atvorli bolalar qilib tarbiyalash mumkin, yoki har xil sohadagi insonlami, vrach, sotuvchi, yoki o’g’ri qilib tarbiyalash mumkin. Dj.Uotsonning bixeviorizm konsepsiyasi Asosiy tadqiqot predmeti Tashqi kuzatish, xulq-atvomi o’rganish Tadqiqot metodlari Kuzatish, eksperimental o’rganish Asosiy tushunchalar Xulq-atvor, shartsiz reaksiya, shartsiz stimul, shartli reaksiya, shartli stimul Asosiy g’oyalari Xulq-atvoming tashqi ijtimoiy omil-stimulga bog’liqligi: asosiy sxema “stimul-reaksiya”. O’tmish tajriba, o’rganishning roli e’tirof etiladi: o’rganish = rivojlanish. Rivojlanish omillari Ijtimoiy omil, o’rganish Afzalligi Insonga ta’lim berishga nisbatan optimistik munosabat, muhit sharoitlariga e’tibor qaratilganligi

Kamchiligi -xulq-atvoming ichki (psixologik) omillaridan voz kechish va to’liq rad etish; - barcha tirik organizmlar xulq-atvoridagi umumiylikni izlash; taraqqiyotda insonga xos bo’lgan o’ziga xoslikni rad etish; -inson haqida mexanistik tasawur; -ta’limning passiv xarakteri - inson ta’sir ob’ekti sifatida; -Haqiqat yangi paydo bo’lgan xulq-atvomi tushuntirishning mumkin emasligi. Klassik bixeviorizmning asosiy g’oyasi quyidagilardan iborat: bola psixikasining rivojlanishi asosan atrof-muhitga bog’liq. Bola taraqqiyotini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlarda stimullar va ular asosida paydo bo’ladigan reaksiyalar o’rtasida bog’lanish hosil bo’lishiga, o’rganishga imkon beradigan yoki unga to’sqinlik qiladigan sharoitlami o’rganishga e’tibor qaratildi. Muhit bolani o’rab turuvchi tevarak-atrof, aniq hayotiy vaziyatlardan iborat sharoit sifatida qaraldi; vaziyat turli stimullar to’piamidan iborat bo’lib, ular o’z navbatida qo’zg’atuvchilar zanjiriga bo’linadi. Tashqi muhit ta’sirlari bola xulq-atvori mazmunini va uning rivojlanish xarakterini belgilaydi. Shunga qaramasdan, ba’zi bixevioristlar, jumladan E.Tomdayk, E.Tolmen, K.Xall, D.Xebb kabilar xulq motivasiyasiga muayyan darajada e’tibor qilganlar. Ular o’zlarining izlanishlarida xulq motivasiyasining “quyi darajalari”ni o’rganib, kalamushlarda tajriba ishlarini olib borib, jonivorda ochlik, tashnalik va ulaming turlicha darajalarini reaksiya tezligiga nisbatan namoyon bo'lish xususiyati, har xil sharoitda motivatsiyaning kuchi to’g’risida muayyan qonuniyatlar ochishga intilganlar. Hozirgi zamon bixevioristlari stimulni tashqi qo’zg’aluvchi sifatida talqin qiladilar va organizmning ichki energiyasini faollashtiruvchi deb hisoblaydilar. Neobixevioristik nazariyalar yangi qo’zg’atuvchilar paydo bo'lishiga asoslangan bo’lib, ular insonning organik eshtiyojlarini qoniqtirish bilan stimul natijasining uyg’unlashuvi tariqasida tahlil etiladi. Ulaming ta’kidlashiga ko’ra, ikkilamchi qo’zg’ovchilar organik qo’zg’atuvchilaming go’yoki qobig’iga o’xshaydi, xolos. Vilyam Makdugall (1871-1938) motivatsiyaning irsiy (tabiatdan

beriladigan) xususiyatga ega degan holatni asoslash uchun tug’ma instinktlar masalalari bilan mazkur voqelikni bog’lab tushuntirishga harakat qilgan. Uning fikricha, tug’ma instinktlar ham insonlarga, ham hayvonlarga bir tekis taalluqli bo 4 lib, ular odamlaming motivida oldin 14 ta, keyinchalik esa 18 tagacha “asosiy instinktlar” sifatida hukm surishi mumkin. Operant o’rganish Edvard Torndaykning psixologiya faniga qo’shgan hissalaridan biri “odam shunchaki fikrlay oladigan boshqa bir jonivor” degan ta’kid edi. Edvard Tomdayk o’zining psixologiyadagi tizimini “Maqbul bixeviorizm” deb atagan. Uning fikricha, organizm xulq-atvori ma’lum bir adaptativ maqsadga yo’nalgan. Bixeviorist bo’lgan Tolmen Kurt Levin tufayli geshtalt nazariyasiga qiziqib qoladi. Klerk Xallning fikrlariga I.P.Pavlov, CH. Darvin, E.Tomdayk, E.Tolmenlar ishlari o’z ta’sirini ko’rsatgan. Uning nazariyasi ushbu tadqiqotchilaming nazariyalari hamda Nyuton fizikasini siznetiashga urinish edi. U gipnoz bilan qiziqadi hamda 1933 yilda shu mavzuda kitob yozadi. Haqiqatdan yangi xulq-atvomi egallash shartlarini eksperimental tadqiqi shuningdek, o’rgatish dinamikasi amerikalik psixolog E.Tomdaykning diqqat markazida bo’lgan. E.Tomdayk ishlarida hayvonlarda muammoli vaziyatlami hal etish qonuniyatlari ko’proq o’rganilgan. Hayvonlar mushuk, it, maymun maxsus yasalgan muammoli quti yoki labirintdan mustaqil ravishida chiqish yo’lini topishlari kerak edi. Keyinchalik xuddi shunday tajribalarda sinaluvchi sifatida kichik yoshdagi bolalar ishtirok etgan. Labirint yoki eshikni ochish vazifasini hal etish usulini qidirishini namoyon qiluvchi murakkab, ichki sabab natijasida yuzaga kelgan bunday xulq-atvomi tahlil qilishida ma’lum bir reaksiyani yuzaga keltiruvchi stimulni ajratish qiyin. E.Tomdayk ma'lumotlariga ko’ra dastawal hayvonlar ko’plab tartibsiz harakat sinovlami amalga oshirgan va tasodifan muvaffaqiyatga olib boradigan kerakli harakatlami qilgan. Ushbu qutidan chiqishning keyingi harakatlarida xatolar soni kamayib unga sarflangan vaqt ham qisqargan. O’rgatish turi sinaluvchi odatda, xulq- atvoming turli variantlarini operantlarini harakat qilish anglamagan holda sinashi va ulardan ko’proq to’g’ri

mos kelganini tanlab olishidir, bu operant asoslash nomini olgan. Intellektual vazifalami hal etishda sinov va xatolar metodi inson va hayvonlar xulq-atvorini tavsiflovchi umumiy qonuniyat sifatida ko ’rib chiqila boshlangan. Tomdayk o’rgatishning to’rtta asosiy qonunini ta'riflagan: 1. Takrorlash qonuni mashq qilish stimul va reaksiya o’rtasidagi aloqa qanchalik tez-tez takrorlansa, shunchalik u tezroq mustahkamlanadi va mahkamlanadi. 2. Ta’sir effekt qonuni (qo’llab-quwatlash). Reaksiyalami o’rganishda qo’llab- quvvatlash bilan birga kuzatilganlardan ijobiy yoki salbiy biri mustahkamlanadi. 3. Tayyorlik hozirlik qonuni. Sub’ekt holati ochlik suvsizlik hissini his qilayotgan yangi reaksiyalami ishlab chiqish uchun ahamiyatsiz emas. 4. Assotsiativ o’zgarish qonuni. Vaqt bilan chegaradoshlik bog’liqIik ahamiyatli muhim bilan assotsiatsiya qilishda bog'liq bo’lgan neytral stimul ham kerakli xulq- atvomi yuzaga keltira boshlaydi. SHuningdek, E.Tomdayk tomonidan bolani o’rgatish muvaffaqiyatining qo’shimcha sharoiti stimul va reaksiyani farqlashdagi engillik hamda ular o’rtasidagi aloqani anglash ajratib ko’rsatilgan. Operant o’rgatish organizmining yuqori faolligida sodir bo’ladi, uning natijalari oqibatlari bilan nazorat qilinadi, aniqlanadi. Umumiy fikr shundaki, agar harakatlar ijobiy natijaga, muvaffaqiyatga olib kelsa, unda ular mustahkamlanib takrorlanadi. E. Tomdayk tajribalaridagi labirint atrof muhitning soddalashtirilgan modeli bo’lib xizmat qilgan. Labirint metodikasi haqiqatdan ham ma'lum bir doirada organizm va muhitning munosabatini modellashtiradi, ifodalaydi lekin juda tor, bir tomonlama chegaralangan bo’ladi. Bu model doirasida aniqlangan qonuniyatlami inson ijtimoiy xulq-atvoriga o’tkazish juda qiyin. B.F. Skinner bixevioristik nazariyaning yetakchisidir. Skinner boshqa zamondoshlariga nisbatan o’z-o’zini kuzatishga qarshi bo’lgan. SHuningdek, u xulq- atvor shakllarini o’rganishga hissa qo’shgan. Bixeviorizmning ko’zga ko’ringan nazariyotchisi Skinner (1904-1990)

metodlar orqali insonning barcha xulq-atvorini bilish mumkinligini, chunki ob’ektiv ijtimoiy muhit determinallanganligini e’tirof etgan. B.F. Skinner motivlar, maqsadlar, hissiyotlar, anglanmagan fikrlar va shu kabi psixik jarayonlar tushunchasini inkor etgan. Uning ta’kidlashicha, inson xulq-atvori deyarli uni qurshab turgan tashqi muhit ta’sirida butunlay shakllanadi. Ba’zida bunday yondashuvni invayronmentalizm (environment- muhit- atrof) deb ataydilar. B.F. Skinner fikriga ko’ra, inson psixikasining qora qutisi empirik tadqiqotlardan chiqarib tashlanishi, bevosita kuzatish mumkin bo’lgan inson xulq-atvorini o’rganishga, oxirgi hisobda inson harakatini aniqlab nazorat qiluvchi muhit omillarini o’rganishga qaratilishi kerak. F. Skinner hayvonlar xulq-atvorini (kalamush, kabutar) eksperemental tahili inson va hayvonlar uchun umumiy bo’lgan xulq-atvor tomonlarini ochishga imkon beradi, deb hisoblangan. Xulq-atvoming umumiy qonuniyatiga tayanib ta’lim va tarbiyaning muhim amaliy psixologik-pedagogik vazifasini hal etish mumkin. Ijtimoiy muhit o’zgarishlarini manipulatsiya qilib ya’ni bog’liq bo’lmagan o’zgarishlar individning xulq-atvor reaksiyalarini bog’liq o’zgaruvchilar tahmin qilish va nazorat qilish mumkin. F. Skinner xulq-atvoming 2 ta asosiy turi mavjudligini e’tirof etgan: respondent va operant. Biroq uning taxminicha, anglash mumkin bo’lgan, birlamchi stimullar mavjud bo’lmagan ichki sabablar natijasida vujudga kelgan harakatlar operant xulq- atvordir. Inson va hayvonlar uchun xulq-atvor natijasida yuzaga keluvchi voqea- hodisalar oqibatlar muhimdir. Oqibatga bog’liq ravishda kelajakdagi xulq-atvorga nisbatan ma’lum bir fikr shakllanadi. Operant xulq-atvor asta-sekin ixtiyoriy harakatni egallaydi. O’rgatishning operant turi bo’yicha insoniyat xulq-atvorining ko’pgina shakllarining shakllanishi sodir bo’ladi, ya’ni kiyinishni bilish, kitob o’qish odati, tajovvuzkorlikni namoyon qilishdan tiyilish, g’azabni jilovlash, tortinchoqlikni yengib o’tish va boshqalar.

Pirovard ijobiy natijaga olib keladigan reaksiyani takrorlashga harakat qiladi. Shunday qilib, ko’pgina oilalarda yig’lashga operant o’rgatishni kuzatish mumkin. Hayqiriq va yig’i bolaning jismoniy noqulaylikka nisbatan shartsiz reaksiyasi sifatida ota-onani bolaga yaqinlashib unga diqqatini qaratib, yordam berib, tinchlantirishga undaydi bunday g’amxo’rlik bola yig’isi uchun kuchli ijobiy quvvat bo’ladi va yig’i ota-ona xulq-atvorini nazorat qilishning operant asoslangan omiliga aylanadi. Shu vaqtning o’zida, salbiy natija yoki jazolashni yuzaga keltiruvchi reaksiyalami takrorlanish ehtimoli kamayadi. Agar tanish kimsa sizning salomingizga javoban labini qisib tanimaslikka olsa, biz tezda u bilan salomlashishni bas qilamiz. Qo’llab-quvvatlash B.F. Skinner konsepsiyasining tayanch tushunchasidir. Qo’llab- quvvatlash reaksiyani kuchaytirib uni hosil bo’lish ehtimolini ko’paytiradi. Bixevioral o’rganishda qo’llab-quvvatlashning ikki turi tan olingan birlamchi yoki shartsiz (suv, ozuqa, jinsiy munosabat), ikkilamchi yoki shartli (pul, boshqalar tomonidan e’tibor, ota-ona, tengdoshlar va o’qituvchilaming maqtovi, ma’qullashlari). B.F. Skinneming fikricha, ikkilamchi qo’llab-quvvatlash stimullari avvalgi tajriba natijasida quvvatlovchiga aylanadi. Ular ko’pchilik odamlar uchun umumiy bo’lib, ulaming xulq-atvoriga kuchli ta’sir ko’rsatadi. SHuningdek, B.F Skinner ijobiy va salbiy qo’llab-quvvatlovchini ajratib ko’rsatgan. Ijobiy quvvatlovchi (quvvatlash) birgalikda reaksiyani kuchaytiradi. Salbiy quvvatlovchi (quvvatlash) ham faqatgina qo’zg’atuvchi stimullami bartaraf qilish hisobiga (o’rtoqlaming “kichkintoy” “onasini o’g’li” kabi mazaxlaridan qochib intilishga haqoratlovchi so’z va iboralami qo’llashni boshlaydi). Xulq-atvor reaksiyasini kuchaytiradi. SHuningdek, xulq-atvor jazolash yordamida ham (o’smirning onasi haqoratli so’zlar uchun uni labiga urishi yoki cho’ntak pulidan mahrum qilish mumkin) nazorat qilishi mumkin. Bunday oqibatda chek qo’yish, xulq-atvor reaksiyasiga barxam berish talab etiladi.

Zamonaviy jamiyatda jazolash texnikasi ko’proq qo’llaniladi, lekin B.F Skinner xulq-atvoming bunday nazorati samarasiz (faqat vaqtirifcha istalmagan xulq-atvomi to’xtatib turadi) ekanligini va undan ham yomoni salbiy zararli ta’simi (qo’rquv, xavotirlanish o’z-o’ziga bahosining pasayishi, (asotsial) antiijtimoiy xulq- atvoming qo’pol shakllari) yuzaga keltirishga harakat qilgan. B.F. Skinner ijobiy qo’llab- quwatlash (kutilmagan natijalami rag’batlantirish) kattalar xulq-atvorini shakllantirishning juda ham ishonchli usuli (metodi) ekanligini ta’kidlagan. Murakkab xulq-atvorga o'rgatish holatida (masalan xat yozish ko’nikmasi, shaxslaro muloqot tartiblilikni hosil qilish) izchil yaqinlashish yoki shakllantirish metodidan foydalaniladi. Qadam - baqadam bosqichma-bosqich qo’llab-quwatlash xulq- atvorini kutilgan yo’nalishga o’zgartirishga bir necha marotaba qo’shiladi. O’rgatishning boshqa tamoyili - qo’llab-quvvatlashning beto’xtovligidir. Bolani mustaqil tartibli ovqatlanishga o’rgatishga muntazam qo’ 1 lab-quwatlanadi: boshida bola o’rgatilganlami tezda yodidan chiqarib qo’ysa-da, uni ruhlantirish har bir harakatlaridan faxrlanish masalan, bola qo’liga qoshiqni olib og'ziga olib borish harakati uchun uni maqtash kerak. Kutilgan natijaga faqatgina asta-sekin yaqinlashish natijasida bolada kiyim-kechak va stol ozodaligiga hamda tartibligiga erishish mumkin. B.F Skinneming ta’kidlashicha, hatto verbal xulq-atvor yoki og’zaki nutq ham muvaffaqiyatli yoki izchil yaqinlashish orqali egallanadi. Lekin ko’pgina psixologlar operant asoslash tamoyilidan kelib chiqib tushuntirib bo’lmaydigan, ilk bolalik davrida nutqning bu qadar tez rivojlanishiga alohida urg’u berib, bunday tarzda tilni o’zlashtirish mumkinligiga mutlaqo qarshilar. Insonning ijtimoiylashuvi muammosi B.F. Skinneming “Erkinlik va qadr- qimmatning boshqa tarafi” (1971) “Jamiyat va bixeviorizm haqida fikr- mulohazalar” (1978) kitoblarida taxlil qilingan. B.F. Skinner ta'limotida bolaning rivojlanishi bu qo’llab-quwatlash yo’nalishi bilan muvofiqlikda uni me’yoriy xulq- atvorga o’rgatishdir. Ilk bosqichlarda ijtimoiylashuv omillari va qo’llab-quwatlash manbalari bo’lib, ota-ona hisoblanadi, keyinchalik, qo’llab-quwatlash manbalarining soni ortadi: bular qo’ni-qo’shnilar, maktab, tengdoshlar fikridir. B.F. Skinner “Inson xulq- atvori uning hayoti davomida o’zgaradi va vaqti-vaqti bilan

inqirozlar yuzaga keladi, degan fikmi qo’llab-quwatlagan. Inqiroz holati muhitining shunday bir o’zgalari ta’sirida yuzaga keladiki unda indi vid xulq-atvor reaksiyalarining adekvat to’plamiga ega bo’lmaydi. Muhit bolaning xulq-atvorini doimiy, uzluksiz va ketma-ketlikda shakllantiradi, deb hisoblagani uchun bixeviorizmda rivojlanishni yosh davrlarga ajratish (bo’lish) muammosi ko’rib chiqilmaydi. Rivojlanishni davrlashtirish muhitga bog’liq. Ushbu yosh davrida barcha bolalar uchun yagona rivojlanish qonuniyati mavjud emas: muhit qanday bo’Isa ushbu bolaning rivojlanishi qonuniyati ham shunday bo’ladi. Gap faqat ma’lum bir ko’nikmani shakllantirish o’rgatish bosqichlarini belgilash imkonini beradigan (o’yinni rivojlanish bosqichlari yozishga yoki tennis o’ynashga o’rgatish) fiinksional davrlashtirishni yaratish haqida ketishi mumkin. O’rgatishning doimiy tajribasi boshqa psixologik maktablarda “SHaxs” deb nomlanuvchini yaratdi. Shaxs-bu insonning butun umri (hayoti) davomida egallagan tajribasidir. Insonning (noyobligi) o’ziga xosligi irsiyat tavsif va o’rgatishning individual repertuarini o’ziga xos uyg’unligi bilan belgilanadi. Bunday tarzda psixik rivojlanish o’rgatish bilan tenglashtiriladi ya’ni, har qanday bilim, ko’nikma, malakani egallash bilan maxsus o’qitish sharoitlarida va tasodifiy yuzaga kelgan holatlarda bilishga o’rgangan. F. Skinner g’oyalari juda keng amaliy ahamiyatini topdi. Muvaffaqiyatli izchil yaqinlashish strategiyasi va ijobiy qo’llab-quvvatlash texnikasi bixevioral treningining individ xulq-atvorini modifikatsiya qilish metodlari asosini tashkil qilgan. Ular taklifining aniq sohalari o’rtasida turli xilko’rinishdagi qo’rquv xavotirlanish va “yopishqoq” (miyaga o’mashib qoladigan) holatlami engib o’tish destruktiv xulq-atvomi o’zgartirish muloqot ko’nikmalariga o’rgatish, o’ziga ishonchni mashq qilish, gipertenziya, muskul zo’riqishlari, migren, xavotimi davolashda qayta aloqa bilan treninglar o’tkazish. Operant metodikalar maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga, ruhiy kasalxona bemorlariga, qamoqxona mahbuslariga ham qo’llaniladi. “Jetonli taqdirlash” “Senzibilitatsiya va desensibilyatsiya” “to’xtatilgan vaqt” yoki “taym- aut” metodikalari keng mashhurlikka erishdi.

Kompyuterdan foydalanilgan holda dasturlashtirilgan o’qitish B.F.Skinner tomonidan o’ylab chiqilgan tamoyillarga asoslanadi. Ko’pgina mutaxassislar “Xulq-atvor ko'rinishi texnologiyasi” ning samaradorligini tan oladilar biroq, bunda metodning mexanikligini rahbaming avtoritarizmiga moyilligini va rivojlanishriing ichki omillarini (inson fikri, hissiyoti, qiziqishi) rad etilishini ta’kidlaydilar va bu metodni haddan ziyod keng qo’llash mumkin emasligi haqida ogohlantiriladi. Alfred Adler 1870-yilning 7-fevralda Venada savdogar oilasida tug’ilgan. Oilasi katta bo’lib, undan tashqari yana besh nafar bolalar u uchinchi farzand edi. U o’z bolaligini ko’plab qiyinchiliklar va baxtsizliklar bilan eslaydi. U gimnaziyani tamomlab, Venadagi universitetga o’qishga kiradi. O’sha vaqtlarda Vena sotsiologik g’oyalar markaziga aylangan va Alfred siyosatga juda qiziqardi. Sotsiolniy yig’ilishlarning birida u rus talaba qizi Raisa Epshtaynni uchratib qoladi va 27 yoshida unga uylanadi. Alfred mutaxassisligi bo’yicha oftalmolog bo’lgani bilan u ko’proq teoritichiskiy biologiyaga qiziqgan. U o’zining unchalik uzoq davom etmagan va omadsizlikka uchragan shaxsiy tajribasidan so’ng, Adler tibbiyot soxasiga amaliyotga chiqadi va psixiatr bo’lib yetishadi. U 1902-yildan Zigmund Freydning g’oyalariga qiziqib boshlaydi. Adler Freyd boshchiligida 1902-yildan boshlab psixoanalik yo’nalishda izlanishlar olib boradi. Freyd Adlerni juda yaxshi ko’rar edi. Ularning yoshi o’rtasidagi 14 yil farqga qaramay Freyd o’zi bilan teng ko’rar, u bilan maslaxatlashar va ilmiy tajribalari bilan bo’lishar edi. Bundan tashqari ularni birlashtirgan antisemitizmga qarshiliklaridir. Adler hech qachon o’zini Freydning o’quvchisi deb hisoblamagan. O’zini u bilan teng tutgan va mustaqilligini doim namoyon qilgan. Hissiyot va kompensatsiya Adlerning teoriyasiga ko’ra, har bir insonning fiziologik taraqqiyoti mavjud. Unga binoan, har bir insonda bir organi boshqalariga nisbatan nozikroq, nimjonroq bo’lib, ko’proq aynan shu organni kasallikka tez chalinuvchi bo’ladi. Masalan, allergiyasi bor odamlarda kuzatiladiki o’pkasi bilan ham ba’zi muammosi bo’lishi mumkin yoki tez-tez bronxit kuzatiladi.

Shunday holatlarni inson taraqqiyotida kuzatilsa Adler “ nepolnasennostyu” deb atagan. Adler shularni kuzatganki, inson o’zining fiziologik kamchilliklaridan qanchalik aziyat chekkanligini va odam o’zining kamchiligini toldirishga harakat qilgan. Bunday holatlar insonning organining nimjonligi, tug’ma nimjon bo’lib tug’ilish inson hayoti davomida katta ahamiyatga egadir. Bu Adlerdan oldin ham tibbiyotga yangilik emas edi. Yangiligi shundan iboratki, subyektning o’ziga ishonmasligi , va psixologik sferasini kampensatsiyalashi. Adler bo’yicha, psixologik o’ziga ishonmaslik – bu psixologik va sotsiologik omadsiz shaxs deganidir. Psixologik o’ziga ishonmaslik bolalik yillarida rivojlanib boradi. Bolalik chog’ida inson ota-onasiga to’be boladi. Boshqa oila a’zolari mustaqilligi bolada chuqur havotirlanishni chaqiradi. Oqibatda bu jarohat o’ziga ishonmaslikni olib keladi va natijada bolada mustaqilligi uchun atrofidagilar bilan kurashishga mativatsiya beradi. Kompleks o’ziga ishonmaslik Adler bo’yicha bu jarayonning boshlanishi bolalikdagi qolgan yoqimsiz jarohatlardan boshlanadi va uzoq yillar davomida bola ota-ona qaramog’ida bo’ladi, bu esa bolada o’z shaxsiga bo’lgan ishonchsizlikni va qaror qabul qilishda ojizligini his qiladi. Bu hissiyot bolani atrofdagilar ustidan ustunlik qilishga kurashishga chaqiradi. Va bu jarayon butun umri davomida davom etadi. Adler bo’yicha, shaxs tarqqiyotida harakatlantiruvchi kuch bu seksualniy instinkt emas,balki ustunlikka intilish hissidir. Ba’zi bolalarda o’ziga ishonmaslik hissi shakllanadi ortiqcha va kompleks o’ziga ishonmaslikni keltirib chiqaradi. Individualniy psixologiya kompleks o’ziga ishonmaslikning uch asosiy sababi borligini takidlaydi. 1. Organining nimjonligi . Ba’zi bolalarda tugilganidan fiziologik kamchilik bo’lishi, uning psixologik kamchiligini ham yuzaga keltirishi mumkin. Masalan, nimjon bola do’stlari bilan har doim qo’shilib o’ynay olmasligi oqibatida unda boshqa bolalarga nisbatan har tomonlama ojiz ekanligi singib boradi. 2. Ota-ona tomonidan ortiqcha erkalatish. Bolani ota-ona tomonidan juda erkalatib yuborishi bolada uzoq mudat o’zining mustaqilligiga bo’lgan shubxa va hayot qiyinchiliklariga qarshi tura olishiga ishonmaslik hissi paydo bo’ladi.

3. Ota-ona tomonidan rad etilgan bolalar. Bolalar har xil sabablar bilan ota-ona mehrini yetarlicha his qilishmaydi, butun umri davomida o’zini xohlanmaganligini va o’ziga bo’lgan ishonchi ya’ni foydali va sevimli bo’lishiga ishonmaydi. Har qanday holatda ham kompensatsiya kompleks o’ziga ishonmaslikni normalniy halatini taminlaydi. Boshlanishiga Adler agressivlik hissiyoti inson harakatlarini boshqaradi deb hisoblaydi. Bu model ko’p narsani tushuntirib bera olmadi. Hayotiy uslub Adlerni qarashiga ko’ra, butun hayoti davomida inson glabalniy psixologik muammolariga duch keladi : sevgi, do ’stlik, mehnat. Ularda har doim muamolar kelib chiqgan va bu muammolarga har bir inson individual tarzda yondashadi, bu yashash uslubi. Yashash uslubi har bir insonda individualniy, shuning uchun ularnimaxsus tipologiyaga bo’lish juda qiyin. Sxema klassifikatsiyasi ikkiyo’nishga ega ; ijtimoiy qiziqishlariga binoan va aktivlik pog’onasi. Ijtimoiy qiziqishlariga umumiy bo’lgan insonlar tipi bunday odamlar jamoa uchun prinsipiga amal qiladi va bunday insonlar psixologik sog’lom uning qarama qarshisi egosentrizmdir. Aktivlik pog’onasiga ko’ra bunday tiplariga insonlarning turli qiziqishlari ustunlik qiladi. Yuqoridagi klassifikatsiyaga binoan insonni quyidagi tiplarga ajratadi Adler; 1. Boshqaruvchi tip. O’ziga ishongan, jamoa ma’nfaatlari juda past holatlarda qiziqtiradi. Ularda aktivlik qiladi egoizm. O’zlarining muammolarini hal qilishida jamoatchilik bundan aziyat chekishini o’ylab ham ko’rishmaydi.masalan, yosh qonun buzarlar va narkamanlar. 2. Oluvchi tip- parazitodamlar. O’zining ehtiyojlarini boshqalar hisobidan amalga oshirishadi. Jamoa manfaati qiziqtirmaydi. 3. Qochqoq tip. Bunday odamlar hech qanday na jamoa qiziqtiradi va na o’zining yetarli aktivligi bo’lmaydi muammolarni hal qilishi uchun. Ular butun umri davomida muammolardan qochib yuradilar, shuning uchun, ular hamma narsadan qochadilar.

4. Ijtimoiy foydali tip. Adler sistemasining markazidagi insonlar, ular jamoa ma’nfaatlari bilan hisoblashadilar va o’zining yuqori darajadagi aktivligi bilan harakterlanadi. Bunday odamlar boshqalarga g’amxorlik qiladilar va qiziqishlari jamoa bilan hamkorlikdadir. Insonni tug’ilishi tartibi Bunday tuzilmani Adler fikricha, muhim faktor deb hisoblagan yashash uslubining namoyon bo’lishi bevosita tug’ilish tartibi bilan bog’liqdir. Tung’ich farzand. To’ng’ich bolaning yashash holati idialna bo’ladi, to boshqa bolalar tug’ilganiguniga qadar. Ota-ona juda erkalatadi va bu holat davom etadi oilada ikkinchi farzand tug’ilganga qadar. “qirolni taxtdan tushirish” – bu bola uchun katta jarohatdir. U boshida taxtini qaytarib olish uchun kurashadi, lekin buning iloji yo’q. Bilasizmi qiyin paytlarida ota-onalar odatda jazolash bilan javob beradilar. Natijada to’ng’ich farzand ongli ravishta o’zini moslashtiradi va yolg’izlikda yashashni o’rganadi. To’ng’ich farzand Adler bo’yicha, liderlikka va hokimiyatga intiladi. Shuning uchun, katta farzand oilaviy an’analarning qo’riqchisiga aylanadi. Yolg’iz farzand . Bunday bolada aka-ukalari yoki opa-singilari bilan belashishi uchun imkon bo’lmaydi, shuning uchun odatda bolalar ota-onasiga o’zini tenglashtiradi. Bola uzoq mudat ota-ona qanotlari ostida bo’lib, hayoti davomida ijtimoiy jamoadan ham shunday munosabatni qiladi. Hayot uslubi bo’yicha bunday bolalar odatda mustaqil boladi va egoist bo’ladi. Muhimi shundan iboratki, bola hech qachon narsalarini bo’lishmaydi hech kim bilan. Uning jamoaga moslashishida qiyinchilik tug’ilishi mumkin. Ikkinchi farzand . Unga har doim o’zidan katta bo’lgan akasi yoki opasini o’rnak qilinadi, shuning uchun har doim u belashishga majbur bo’ladi. U har doim o’zidan katta boladan odatda yurishni va gapirishni tez o’zlashtiradi. U har doim o’zining boshqalardan yomon emasligini isbotlashga harakat qiladi, avval oilasiga keyin jamoaga Bunday insonlarni hayotiy uslubida omadli joylarni ko’zlay oladilar. Kenja farzand . Ular quyidagi xususiyatlarga ega; 1. U har doim sevimli va kichkintoy bo’lib qoladi., uning istaklarini faqat ota-ona ro’yobga chiqarmaydi, balki o’zidan katta akalari va opalari ham bajarishadi.

2. Kenja bola katta oilalarda o’zining narsasiga ega bo’lmaydi, o’ziniki bo’lmagan o’yinchoq o’ynashiga va kiyimlarni kiyishiga to’g’ri keladi. 3. U har doim kattalar bilan hisoblashishga majbur, chunki ular katta ularga ko’proq ruxsat etilgan, shuning uchun, kichik farzandlar o’zlariga ishonchsizlik va tob’elikni his qilishadi. Kenja bolalar uchun shunisi harakterliki eng kuchli mativatsiya bu boshqalarni chetlab o’tib o’zini ko’rsatishdir. Adler fikricha, kichik bolalar odatda revalyutsioner bo’lib yetishadilar.

Adabiyotlar: 1. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2. G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil 5. Davletshin M.G. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2002 6. Klimov Ye.A «Psixologiya» Spb.: Rech 2000. 7. Shakirova G.M. “Obщaya psixologiya” T.: TGPU 2000. 8. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177

Похожие

XIX-XX Asrlarda xorijda psixologiyaning rivojlanishi

Psixologiyaning dastlabki va o’rta asrlarda rivojlanishi

O’zbekistonda psixodiagnostika va eksperimental psixologiyaning rivojlanishi

XVIII-XIX asrlarda psixologiyani rivojlanishi

Psixologiya tarixi faniga kirish