Ўзбекистонда таълим тизими - Педагогиka - Рефераты

Ўзбекистонда таълим тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Ўзбекистонда таълим тизими Р е ж а: 1. Халқ таълим тизими ҳақида тушунча. 2. Ўзбекистонда таълим тизими тарихи ҳақида маълумот. 3. Таълим тизимининг тузлиши ва унинг иш мазмуни. 4. Таълим соҳасида давлат сиёсатининг асосий принциплари. 5. Мактабгача ва умумий ўрта таълим. 6. Ўрта махсус касб-ҳунар таълими ва олий таълим мазмуни. 7. Олий ўқув юртидан кейинги таълим ва кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш. 8. Мактабдан ташқари таълим.

Халқ таълими тизими деб муайян мамлакатнинг ички ва ташқи сиёсатига таъсир кўрсатувчи ҳамда маълум бир қоидалар асосида ташкил этилган барча таълим-тарбия муассасаларининг тузилишига айтилади. Халқ таълими тизими республикамизни ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожланишининг устивор соҳаси ҳисобланади. У Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси ва Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисидаги қонунга мувофиқ ташкил этилди ва назорат қилинади. Констутциянинг 18, 41-моддаларида таъкидланганидек жумҳуриятимизда яшовчи барча фуқоролар жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар билим олиш ҳуқуқига эга. Шарқ халқлари, хусусан ўзбек халқи қадимдан илмга, маърифатга чанқоқ эканлиги маълум. Буни ўзбек халқининг тарихи билан қизиққан тарихшуносларнинг эсдаликлари, илмий мулоҳазаларида ҳам яққол кўриш мумкин. Жумладан: “Хитой таърифчиси (Сюань, Цзян, 630 йил) нинг маълумотига кўра ўша замонда Ўрта Осиёда бола беш тўлгач, уни ўқиш, ёзишга ва ҳисобга ўргатганлар. Эронда саводлилар камдан-кам бўлгани ҳолда, Ўрта Осиёда ҳамма ёшларни саводга ўргатиш одат бўлган” (40 бет. Ўзбекистон халқ педагогикаси. 1973 йил). Умумий таълим мактаблари, ўрта ва олий таълимда ўқувчиларга давлат томонидан ғамхўрлик кўрсатилади. Юқорида асосланган барча ҳуқуқлар ёшлардан Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги “ Фақатгина чинакам маърифатли одам инсон қадрини, миллат қадриятларини, бир сўз билан айтганда, ўзлигини англаш, эркин ва озод жамиятда яшаш, мустақил давлатимизнинг жаҳон ҳамжамиятида ўзига муносиб, обрўли ўрин эгаллаши учун фидойилик билан курашиши мумкин”, -фикри асосида фаолиятларини ташкил этмоқликларини талаб этади. Ўзбекистон республикаси таълим тизими ана шу ғояни амалга тадбиқ этишга қаратмоғи даркор.

Таниқли Венециялик сайёҳ Марко Поло узоқ вақт ҳозирги Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон ва қўшни вилоятлар ҳудудида яшаган халқларнинг анъаналарини, урф-одатларини ўрганади. У ўз эсдаликларида ёш авлодни ҳаётга тайёрлашда кўп асрлар давомида қўлланилган усул ва воситаларга таянган ҳолда “Нур Шарқдан таралади” деган эди. Қадимги Оврўпада кенг тарқалган мазкур хикматда Шарқ халқларининг инсоният маданият пойдеворини яратишдаги улкан ҳиссаси ғарб халқлари томонидан тан олингани ифодасидир. Ота-боболаримизнинг “Ўтмишни унутганнинг келажаги бўлмайди” деган ҳикматли гапи бор. Биз тарихимизни қанчалик чуқур ўргансак, маданий меросимизга, қадрият ва анъаналаримизга қаратсак, келажак авлодга шунчалик тўғри таълим берган бўламиз. Шарқда, хусусан Ўзбекистонда таълим-тарбияга жуда катта эътибор берилган эди. Болаларни кичик ёшидан илмга қизиқтириш, ахлоқан пок, виждонли, меҳр-шафқатли қилиб вояга етказиш, эл-юртга нафи тегадиган фарзанд қилиб ўстириш масалаларига ота-боболаримиз жиддий эътибор қилишган. Тарихий манбалардан маълумки, Марказий Осиё ҳудудидаги мадраса ва масжидларда, эски усулдаги мактабларда диний таълим-тарбия, етакчи ўринни эгаллаган. Бу бежиз эмас албатта. Инсон, айниқса, ёш бола юксак ахлоқ ва одоб мезонини билмай ва уни пухта эгалламай туриб, бошқа илмларни эгаллаши қийин. Бу асрлар давомида ота-боболаримиз томонидан қанча-қанча тажрибалар асосида синалган ҳақиқатдир. Шу ўринда эски ўқув юртларида тиллар ўрганишга бўлган эътиборни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ал-Хоразмий, Ал-Замахшарий, Ал-Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, А.Навоий, Муҳаммад Солиҳ, Огоҳий каби улуғ зотлар араб, форс ва бошқа тилларни қунт билан ўрганишган ва ўша тилларда эркин ижод қилишган. Мусулмон мактабларида таълим-тарбия тизими икки босқичдан иборат бўлгани кўпгина манбаларда қайд этилган. Чунончи: ибтидоий ва ўрта асрлар даври мадрасалар таълими. Шу ўринда ўз устида тинмай ишлаган иқтидорли

пешқадам муллаваччалар тенгдошларидан ўзиб кетиб, илм чўққиларини эгаллаганини ва юқори даражага эришганликларини таъкидлаш лозим. Ўтмишда мактабга қабул қилинадиган ўқувчиларнинг ёши аниқ белгиланмас, баъзи ота-оналар фарзандларини 5 ёшда, айримлари эса 6-8 ёшда, шаҳарларда ўғил болалар 15-17 ёшгача, қишлоқ жойларда эса 13-15 ёшгача ўқитиларди. Ўқув дастурлари ва дарс жадвали мунтазам бўлмасдан, ўқувчилар синфларга ажратилмас, эди. Ўқувчилар ўқитилаётган фаннинг характери ва соҳасига қараб гуруҳланади. Масалан: “тахтахонлар” домла томонидан тахтачага ёзилган ҳарфларни ёзишни ўрганар эди ва ҳоказо. VII - VIII асрларда Марказий Осиёни араблар фатҳ этгач, ислом дини асосидаги сифат жиҳатидан янги тизимга эга бўлган таълим-тарбия муассасалари вужудга келди. Араб бўлмаган болаларга ислом дини асосларини ўрганиш мақсадида Марказий Осиё мактабларида “ Ҳафтияк”, “Чор китоб” каби дарсликлар кенг тарқалди. Х II асрдан бошлаб ислом динини туркий тилларда ёзилган асарларда ҳам оммалаштириш бошланди. Масалан, А.Яссавийнинг “Хикмат” асари. Мактаб, мадраса, масжидлар фақат ибодатхона эмас, тарбия ўчоғи вазифасини бажарган. У даврда савод чиқариш ҳарф ва сўзларни ёзишни ўрганишдан бошланар эди. Мактаб сўзи арабча “ёзув ўргатадиган фан” деб номланиши ҳам ана шундандир. Мактабларда болаларга ёзиш ва ҳисоблаш ўргатилган, яна ўсмирларга савдо санъати, араб тили, мантиқ, номақлик, ҳусни хат ва арифметикадан савод берилган. Ҳар бир мактабда талабалар сони 30-40 тадан ошмаган, бундан ташқари масжид қошидаги мактабларда ҳам 15-20 талаба ўқиган. Мактаб, мадрасалар билан бирга қорихоналар ҳам мавжуд бўлиб, уларда ёзув ўргатилмаган. “Қуръон” ни ёд олишган холос. “Мадраса” сўзи - арабча “дарс ўқитиладиган жой”, “маъруза тингланадиган жой” маъносини билдиради. “Мударрис” - дарс берувчи ўқитувчидир.

Мадрасалар 15-20, 30-40 ва хатто 100-150 талабани ўқитган бўлиб, диний билимлар билан бирга дунёвий билимлар ҳам берилган. Қобилияти, қизиқиши бўлмаган болалар шогирдликка тушиш, деҳқончилик билан шуғулланишини маслаҳат берган. 1917 йилгача ҳар бир мусулмон фарзандини саводли қилишни савод деб билган. Архив маълумотларига қараганда, 1885 йилда қўқон хонлигида (ўша даврда тахминан 1 миллионга яқин аҳоли яшаган) мадраса, мактаб, қорихоналар ва уларда ўқийдиганлар талабалар, шунингдек масжидлар сони қуйидагича бўлган. Мадраса ва талабалар сони мадраса ва талабалар сони мактаб ва ўқувчила р сони қорихона ва ўқувчила р сони жами қорихона ўқувчи Марғилон 57-838 428-7340 21-395 229 1701 Қўқон 45-6929 301-4210 100-604 Наманган 40-1324 371-7121 50-306 Андижон 30-996 428-6756 44-320 Ўш вилоятида 10-304 176-2851 14-76 Булардан ташқари 6154 масжид мавжуд эди. Бизнинг халқнинг 2% гина саводли деган фикр бўҳтондан бошқа нарса эмас. Фикримизнинг исботи учун Туркистон ўлкасидаги халқ билим юртлари 3-инспектори В.Навкиннинг чор хукуматининг маориф вазири Д.А.Толстойга 1896 йил 8 майда йўллаган мактубдан айрим сатрларини келтирамиз: “Эътиборингиз учун ушбу хабарни етказишни лозим деб биламанки, айни пайтда Туркистон ўлкасидаги олий мактаб мадрасаларгина халқ билим юртлари 3-инспекторнинг раҳбарлигидадир. Қуйи мактаблар бу инспекторнинг раҳбарлиги доирасидан

ташқарида, уларнинг ниҳоятда кўплиги сабабли ҳали сонини олишга муваффақ бўлинмади, менга топширилган инспекция ишларида мактабларнинг сони ҳақида аниқ маълумот йўқлигининг боиси шунда”. С.Граменицкий таъкидлаганидек: “Ўлка босиб олингач руслар бу ерда жуда кўп мактаблар китоблар борлигини кўрдилар, уларда араб алфавитида она тили ўқитилишига, хат-саводни эгаллаш мусулмон дини билан уйғунлашиб кетишига гувоҳ бўлдилар” Таълим тизими деб муайян мамлакатнинг ички ва ташқи сиёсатига таъсир кўрсатувчи ҳамда маълум бир қоидалар асосида ташкил этилган барча таълим-тарбия муассасаларининг тузилишига айтилади. Ўзбекистонда таълим тизими мамлакатнинг барча фуқароларига таълим, тарбия бериш касб-ҳунар ўргатишнинг асосларини белгилайди ҳамда ҳар кимнинг билим олишдан иборат конституциявий ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган. Таълим тизими асосида барча фуқаролар ўзларининг хоҳишларига қараб, умумий, ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълим ва мутахассисликларни эгаллашлари учун кенг имкониятлар яратилган. Ўзбекистон Республикаси таълим тизими қуйидагиларни ўз ичига олади: Давлат таълими стандартларига мувофиқ таълим дастурини амалга оширувчи давлат ва нодавлат таълим муассасалари; Таълим тизимининг фаолият кўрсатишини ва ривожланишини таъминлаш учун зарур бўлган тадқиқот ишларини бажарувчи илмий педагогик муассасалар; Таълим соҳасидаги давлат бошқарув органлари, шунингдек, уларга қарашли корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар. Ўзбекистон Республикаси таълим тизими ягона ва узлуксиздир. I . Барча таълим муассасалари давлат таълим стандартлари асосида ташкил этилади ва назорат қилинади. Таълим стандартларига мувофиқ таълим дастурларини амалга оширувчи давлат ва нодавлат муассасалари шаклида олиб борилади. Давлат муассасалари Ўзбекистон хукуматининг маблағи

ҳисобидан ташкил қилинади яъни барча амалга ошириладиган ўқув ишлари, амалиётлар, ўқув-моддий база, кадрларга туланадиган ва бошқа маблағлар давлат томонидан таъминланади. Ўқийдиган ўқувчи талабаларга стипендия, ётоқхона ва бошқа томондан ижтимоий ҳимояланади. Нодавлат таълим муассасалари эса нодавлат ташкилотлар, хўжаликлар, деҳқон-фермер, қўшма корхоналар, фуқаро, ҳомийлар ёки хорижий ташкилотлари томонидан ташкил эталади. Барча ўқув-тарбиявий ишлар, кадрлар тайёрлаш ўша ҳомийларнинг маблағи ҳисобидан ташкил қилинади. Аммао таълим мазмуни давлат таълим стандартлари талабаларига жавоб бериши талаб этилади. II . Таълим тизимининг фаолият кўрсатиш ва ривожланишни таъминлаш учун зарур бўлган тадқиқот ишларини бажарувчи илмий-педагогик муассасаларга эса қуйидагилар: таълим тизимининг ривожланишини таъминловчи илмий тадқиқот институтлари, лабораториялар, олий ўқув юртларининг илмий ишларини мувофиқловчи ходимлар, илмий-педагогик фаолият билан шуғулланувчи педагоглар, профессорлар ва бошқалар киради. Масалан, Педагогика, психология, кимё, математика, физика ва ҳоказо. Бу муассасалархалқ хўжалигининг қайси соҳалари бўлишидан қатъий назар шу соҳалар бўйича тадқиқот ишлари билан шуғулланади. Оқибатда таълим тизими ривожланади ва давлатга, жамиятга наф келтиради. III . Таълим соҳасидаги давлат бошқарув органлари, шунингдек уларга қарашли корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга эса қуйидагилар киради: Тармоқ соҳаларидаги вазирликлар, вилоят хокимият бошқарув органлари, туман халқ таълими бўлими, мактабларнинг раҳбарлари, мактаблар, болалар боғчалари, уйлари, дам олиш санаториялар, кутубхона, техниклар, табиатшунослар, темирйўл станциялар ва ҳоказо. IV . Ўзбекистон Республикасининг таълим тизими ягона ва узлуксиздир талаби эса Ўзбекистонда таълим тизими битта, ўзига хос, мос шунинг учун у ягона деган маъно тушунилиши керак. Ўзбекистон таълим тизими бошқа давлатлардан нусха олмасдан, ўз тажрибаси ва бошқа ривожланган

мамлакатлар тажрибасидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқилган ва ҳаётда қўлланилмоқда. Ўзбекистон Республикаси таълим тизимининг узлуксизлиги дейилганда барча фуқароларга маълумот ихтисослик берилишида узлуксизлик, ўзаро боғликлик сақланган бўлиб у даражасига қараб бирор мутахассисликни тайёрлашни назарда тутади. Барча таълим муассасалари ўзаро узвий уйғунликда боғланган. Масалан, Умумий ўрта таълим билан ўрта махсус, касб-ҳунар таълимнинг боғланишини кўрсатиш мумкин. Ўқувчи аввал умумий ўрта таълимни олади, сўнг эса ўрта махсус касб-ҳунар таълимида давом эттиради ва ҳоказо. Таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари Таълим Ўзбекистон Республикаси ижтимоий тараққиёти соҳасида уствор деб эълон қилинади. Таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари қуйидагилардан иборат: таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги; таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги; умумий ўрта, шунингдек ўрта махсус касб-ҳунар таълимининг мажбурийлиги; ўрта махсус касб-ҳунар таълими йўналишини: академик лицей ёки касб-ҳунар коллежда ўқишни танлашнинг ихтиёрийлиги; таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; давлат таълими стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги; таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалаштирилган ёндашув; билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш; таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлаштириш. Ўзбекистонда таълим ¤збекистоннинг ижтимоий тараққиётини таъминловчи уствор соҳаси деб эълон қилинган. Ҳақиқатан ҳам давлатнинг

ривожланишида таълим соҳаси устувордир. Чунки Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжиятида ўз обрўли ўрнини эгаллаш вазифасини фақат таълим соҳаси ҳал этади. Халқ хўжалигининг қайси йўналишида фаолият кўрсатувчи кадр таълим олмоғи шарт. Шунинг учун у ким, қаерда, қандай соҳада ишлашидан қатъий назар таълим олиш орқалигина шундай мутахассисликни эгаллаши мумкин. Шунинг учун ҳукуматимиз таълим тизимига миллий даромаднинг 10% ни сарфламоқда. Бу ҳақда бобомиз М. Беҳбудийнинг “Дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдир, замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқаларга паймол бўлур”, - деб айтган сўзлари бағоят қимматли. Таълимнинг инсон, жамият ривожланишидаги аҳамияти ҳақида Имом Ал- Бухорий “Дунёда илмдан бошқа нажот йўқ ва бўлмағай”, - деб бежиз таъкидламаган. Таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг ҳар бир принципи баркамол инсонни шакллантиришда таълим ходимлари, муассасалар олдига оширилган талаблар қуйилади, оқибатда малакали кадрлар тайёрлаш мақсади учун хизмат қилади. Уларнинг ҳар бирини қисқача таҳлил қилиб ўрганамиз. Биринчи принципда таълм-тарбияда инсонпарварлик яъни у одамнинг манфаати учун ташкил қилинади, унинг ҳуқуқларини демократик қоидаларга риоя қилган ҳолда амалга оширилиш назарда тутилади. Иккинчи принципда барча таълим турларининг узлуксизлиги ва изчил олиб борилиши назарда тутилган. Таълимда мақсад асосида ўзи танлаган соҳани у ёки бу даражага эришишда бу принципга амал қилиб эришиш мумкинлиги назард тутилган. Учинчи принципда ҳар бир фуқаронинг умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими олишда мажбурийлиги қонун билан асосланган ва уни бажариши таъминланган. Тўртинчи принципда юқоридаги таълимда таълим олишни танлашнинг ихтиёрийлиги белгиланган. Ҳеч ким бировнинг қистови билан эмас, балки ўз ихтиёри билан танлаш ҳуқуқи кафолатланган.

Бешинчи принципда таълим тизимининг дунёвий билимларни ўқитиш, ўргатиш ғояси илгари сурилган. Фақат инсон манфаати учун керакли дунёвий билимлар ўқувчиларг ўқитилиши асосланган. Олтинчи принципда ўргатиладиган таълим давлат стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги ҳуқуқий кафолатланган. Фуқароларга фойдаси тегмайдиган билимлар ўқитиш чекланган. Еттинчи принципда ўқувчиларга таълим беришда дастурларни танлашга ягона ёндашув назарда тутилган. Масалан, умумий ўрта таълим ёки олий таълим дастурлари бир ягона мақсадни назарда тутади, яъни ўқиш вақти, мазмуни, соатлари, ягона тарзда белгиланган. Яна мазкур таълимни амалга оширишда табақалаштирилган ёндашув дейилганда баъзан ўқувчиларнинг хоҳишлари ҳисобга олиниб кучайтириб ўқитиладиган муассасалар фаолияти асосланиб шундай имконият яратиш назарда тутилган. Юқоридаги ҳар икки талаб Ўзбекистоннинг барча шу типдаги муассасаларида ягона тартибда амалга ошириши таъминланади. Саккизинчи принципда таълим олишда қатнашувчи ўқувчиларнинг билимли бўлиши ва истеъдодини тараққий эттириши, рағбатлантириши назарда тутилган. Масалан, аъло баҳога ўқийдиган ўқувчилар, талабалар хукумат томонидан моддий ва маънавий рағбатлантириши амалга оширилиши белгилаб берилган. Стипендия, йўлланмалар ва бошқа мукофот шакллари асослаб кўрсатилган. Уни бажариши давлат сиёсатлиги белгиланган. Тўққизинчи принципда тизимини бошқарувининг давлат ва жамоат тажрибаси уйғун узвий боғлиқ ҳолда жорий этилиши назарда тутилган. Бу принцип ўз навбатида давлатни демократик тамойиллар асосида ҳуқуқий бошқаришга фуқароларни тайёрлашни назарда тутади. Умуман, таълим соҳасидаги барча принциплар инсон, жамият, умумбашарий манфаатларини бирлаштириб, баркамол малакали мутахассиларни тайёрлашни назарда тутган. Бундай кадрлар Ўзбекистоннинг

бундан кейинги ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожланишни таъминлашга йўналтирилган деб хулосалаш мумкин. Узлуксиз таълим тизими ва турлари. Узлуксиз таълим тизимининг фаолият олиб бориши давлат таълим стандартлари асосида, турли даражадаги таълим дастурларининг изчиллиги асосида таъминланади ва қуйидаги турларини ўз ичига олади: Мактабгача таълим; Умумий ўрта таълим; Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими; Олий таълим; Олий ўқув юртидан кейинги таълим; Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш; Мактабдан ташқари таълим; Биз фақат таълим турларинигина билиб қолмасдан, балки ҳар бир турининг мазмуни, мақсади ва вазифалари ҳақида илмий педагогик маълумотга эга бўлишимиз даркор. Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг ўзига хос хусусияти мустақил равишдаги тўққиз йиллик умумий ўрта ҳамда уч йиллик ўртамахсус, касб- ҳунар таълимини жорий этишдан иборатдир. Бу эса, умумий ўрта таълим дастуридан ўрта махсус, касб-ҳунар дастурларига изчил ўтилишини таъминлайди. Умумий таълим дастурлари: мактабгача таълим, бошланғич таълим ( I - IV синфлар), умумий ўрта таълим ( I - IX синфлар), ўрта махсус, касб- ҳунар таълимини қамраб олади. Касб-ҳунар таълими дастурлари ўрта махсус, касб-ҳунар таълими, олий (бакалавриант, магистратура) таълим ва олий ўқув юртидан кейинги таълимни кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлашни қамраб олади. Мактабгача таълим.

Мазкур таълим бола шахсини соғлом ва етук, мактабда ўқишга тайёрланган тарзда шакллантириш мақсадини кўзлайди. У ўқувчиликка интилиш ҳиси уйғотилади ва уни мунтазам таълим олишга тайёрлайди. Мактабгача таълимга оилада, болалар боғчасида, мулк шаклидан қатъий назар бошқа таълим муассасаларида олиб борилади. Мактабгача таълимнинг мақсади ва вазифаларини рўёбга чиқаришда маҳаллалар, жамоат ва ҳайрия ташкилотлари, халқаро фондлар ва ҳар қандай жисмоний шахслар фаол иштирок этиши мумкин. Мактабгача таълими яхшилаш учун тарбиячи, педагог кадрларни тайёрлаш, мактабгача таълимнинг самарали педагогик - психологик услубларини излаш, болани оилада тарбиялашда психологик, педагогик ва услубий жиҳатдан таъминлаш;замонавий ўқув услубий қўлланмалар, техник воситалар, ўйинчоқлар майдонлар яратиш ва ҳаётга тадбиқ қилиш; мактабгача ёшдаги болаларни ҳалқнинг бой маданий - тарихий мероси асосида тарбиялашга шарт-шароит яратиш ҳамда уларнинг соғлигини таъминлаш ва чиниқтириш бўйича қулай шароит яратиш кабиларни назарда тутади. Энг асосий вазифаси болаларнинг ҳаётини режимга солиш, ахлоқ- одоб хулқ-атвор тарбиялаш, расм чизиш, ҳарф элементларини машқ қилиш, санаш, ҳисоблаш, нутқ, организмни чиниқтириш, дам олишларни ташкил этиш каби вазифалар амалга оширилади. Улардан маданий хулқ-атвор, содда меҳнат кўникмалари, гигиена қоидалари ўргатилади. Умумий ўрта таълим. Умумий ўрта таълим босқичлари қуйидагилар: Бошланғич таълим( I - IV синфлар). Умумий ўрта таълим( I - IX синфлар). Бу таълим умумий ўрта таълим олиш учун зарур бўлган билим, кўникма асосларини, саводхонлик тартиб топтиришга қаратилгандир. Бошланғич таълимга болалар 6-7 ёшдан қабул қилинади. Бу масалани тиббиёт, рухшунос ва ўқитувчилардан ташкил топган ҳайъат ҳал қилади. Агар боланинг жисмоний, ақлий ва рухий томондан ривожланиши ўқиш фаолиятини давом

эттиришга имкони бўлса, ундай болани 6 ёшдан қабул қилинади. Бошланғич таълим ўқувчиларни мактабда ўқишнинг илк тайёргарлигини амалга оширади. Умумий ўрта таълим билимларнинг зарур ҳажмини (бошланғич таълимда ўқиш, ёзиш, ҳисоблаш, ҳикоя қилиш, расм чизиш, кўникмаларини бажаришга ўргатиш билан умумий таълимда ўқишга тайёрлайди) беради, мустақил фикрлаш, ташкилотчилик қобилияти ва амалий тажриба кўникмаларини ривожлантиради, дастабки тарзда касбга йўналтиришда ва талимнинг навбатдаги ўрта махсус, касб-ҳунар босқичини танлашга ёрдам беради. Тўққиз йилиик ( I - IX синфлар) ўқишдан иборат умумий ўрта таълим мажбурийдир. Болаларнинг қобилиятини ривожланитриш учун ихтисослаштирлган мактаблар ташкил этилиши мумкин. Масалан: спорт, санъат, мусиқа ва бошқа фанлар бўйича ҳам мактаблар ташкил этилиш мумкин. Умумий ўрта таълимнинг вазифалари: Ўқувчилар томонидан мунтазам билимлар олинишини таъминлаш, уларда билим олиш эҳтиёжини ривожлантириш, тарбиялаш, касб танлашга ва атроф-оламга онгли муносабат ҳосил қилиш; миллий ва умубашарий қадриятларни узвий бирлаштириш асосида ўқувчиларда юксак маънавий-ахлоқий фазилатларни тарбиялаш, ўз Ватанига ва халқига содиқ фуқароларни шакллантириш; таълимнинг узлуксизлигини ва изчиллигини, мактаб ўқув дастурининг кейинги босқичдаги ўқув дастурлари билан узвий ўзаро боғланишни таъминлаш ва ҳоказо. Давлат таълим стандартларига мувофиқ ўқувчиларни ўқитиш ва тарбиялаш ҳамда шахснинг таълим олиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш умумий ўрта таълимнинг мақсади ҳисобланади. Умумий ўрта таълим билимлар зарур ҳажмига асос солади, ўқувчиларда ташкилотчилик қобилиятлари ва амалий тажриба

кўникмаларини ривожлантиради, дастлабки касб йўналишинива таълимнинг кейинги босқичини танлашга кўмаклашади. Умумий ўрта таълим тугаллагандан кейин таълим фанлари ва улар бўйича олган баҳолар кўрсатилган ҳолда давлат томонидан тасдиқланган намунадаги аттестат берилади. Умумий ўрта таълимнинг янги тизими ва мазмунини шакллантириш учун қуйидагилар зарур: юқори малакали педагогик ва кадрлар тайёрлаш; ҳудудларнинг жўғрофий ва демографик хусусиятларига мос таълим муассалари тармоқларини ривожлантириш; ўқувчиларнинг қобилият имкониятларига мувофиқ равишда табақалаштирилган ёндошувни жорий қилиш; илғор педогог технологияларини, ўқув-услубий мажмуаларни дидактик талаблар асосида яратиш; ўқувчилар касб-ҳунар танлайдиган ва психологик-педагогик маслаҳатлар оладиган марказлар тармоғини ташкил этиш ва ҳоказо. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими олиш мақсадида ҳар ким умумий ўрта таълим асосида академик лицейда ёки касб-ҳунар коллежида ўқишнинг йўналишини ихтиёрий равишда танлаш ҳуқуқига эга. Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари эгалланган касб-ҳунар бўйича ишлаш ҳуқуқини берадиган ҳамда бундай иш ёки таълимнинг навбатдаги босқичида давом эттириш учун асос бўладиган ўрта махсус, касб- ҳунар таълими беради. Академик лицей ўқувчиларнинг интеллектуал қобилиятларини ўстиршни, уларнинг чуқур, табақалаштирилган ва касб-ҳунарга йўналтирлган билим олишларини таъминлайдиган уч йиллик ўрта махсус юртидир.

Касб-ҳунар коллежи ўқувчиларнинг касб-ҳунарга мойиллиги, маҳорат ва малакасини чуқур ривожлантиришни, танлаган касблар бўйича бир ёки бир неча ихтисос олишни таъминлайдиган уч йиллик ўрта касб-ҳунар ўқув юртидир. Академик лицей давлат таълим стандартларига мувофиқ ўрта махсус таълим беради. Ўқувчиларнинг имкониятлари ва қизиқишларини ҳисобга олиб, уларнинг жадал интеллектуал ривожланиши чуқур, соҳалаштирлган, табақалаштирилган касбга йўналтирлган таълим олишини таъминлайди. Академик лицейларда ўқувчилар ўзлари танлаган йўналиши бўйича (гуманитар, техника, аграр ва бошқа соҳалар) билим савияларини ошириш ҳамда фанни чуқур ўрганишга қаратилган махсус касб-ҳунар кўникмаларини ўзларида шакллантирш имкониятига эга бўладилар. Бу кўникмаларни ўқишни муайян олий таълим муассаларида давом эттириш ёки меҳнат фаолиятида рўёбга чиқаришлари мумкин. Касб-ҳунар коллежи давлат таълим стандартлари доирасида ўрта махсус, касб-ҳунар таълими беради. Касб-ҳунар коллежлари жиҳозланганлик даражаси, педагогик таркибнинг танланганлиги, ўқув жараёнининг ташкил этилиши жиҳатидан янги типдаги таълим муассалари ҳисобланади. Улар бир ёки бир неча замонавий касб-ҳунарни эгаллаш ҳамда тегишли ўқув фанларидан чуқур назарий билим олиш имконини беради. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг вазифалари қуйидагилардан иборат: давлат таълим стандартлари доирасида умумтаълим ва касб-ҳунар дастурларини бажариш; ўқувчиларнинг узлуксиз таълимининг кейинги босқичида ўқишни давом эттиришни танлаган мутахассисликлар бўйича меҳнат фаолияти билан шуғулланиши учун зарур ва етарли бўлган билимлар ҳамда касб тайёргарлиги даражасини чуқурлаштириш;

республика иқтисодиётининг малакали кичик мутахассис кадрларга бўлган эҳтиёжини қондириш. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг битирувчиларига давлат томонидан тасдиқланган намунадаги дипломлар берилади. У таълимнинг кейинги босқичларида ўқишни давом эттириш ва эгаллаган касб- ҳунар бўйича меҳнат фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини беради. Олий таълим Олий таълим юқори малакали мутахассислар тайёрлашни таъминлайди. Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш олий ўқув юртларида (университетлар, академиялар, институтлар ва олий мактабнинг бошқа таълим муассасаларида) ўрта махсус касб-ҳунар таълими асосида амалга оширилади. Олий таълим икки босқичга бўлинади: давлат томонидан тасдиқланган намунадаги олий маълумот тўғрисидаги ҳужжатлар билан далилланувчи бакалавриат ва магистратурага эга. Бакалавриат олий таълим йўналишларидан бири бўйича пухта билим берадиган ўқиш муддати камида 4 йил бўлган таянч олий таълимидир. Магистратура аниқ мутахассислик бўйича бакалаврият негизида камида 2 йил давом этадиган олий таълимдир. Фуқаролар иккинчи ва ундан кейинги олий маълумотни шартнома асосида олишга ҳақлидирлар. Олий ўқув юртларига талабалар қабул қилиш давлат грантлари негизида ва пуллик шартномавий асосда амалга оширилади. Бакалавриат дастури тугаллангандан сўнг битирувчиларга давлат аттестацияси якунларига биноан касб бўйича “бакалавр” даражаси берилади ва давлат томонидан тасдиқланган намунадаги, касб-ҳунар фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берадиган диплом топширилади. Магистр даражасини берадиган давлат малака аттестацияси магистрлик дастурининг интиҳосидир.

Олий таълимни ривожлантириш учун қуйидагиларни амалга ошириш керак: бакалавр ва магистр даражаси учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш; профессор-ўқитувчи кадрлар тайёрлашни чет эллардаги етакчи ўқув юртларида ташкил этиш; олий таълимда таркибий ўзгаришлар ўтказиш; олий таълим бошқарувини такомиллаштириш, мустақиллигини кучайтириш, жамоат назорат кенгашлари шаклидаги жамоат бошқарувини ташкил этиш; таълимнинг фан ва ишлаб чиқариш билан интеграциясини таъминлаш ва жорий этиш; ўқишни индивидуаллаштириш ва дистанцион таълим технологияси воситаларини ишлаб чиқиш; халқнинг бой маънавий ва интеллектуал мероси ва умумбашарий қадриятлар асосида таълимнинг инсонпарварлик йўналишини таъминлаш ва ҳоказо. Олий ўқув юртидан кейинги таълим Олий ўқув юртидан кейинги таълим жамиятнинг юқори малакали илмий ва илмий педагогик кадрларга бўлган эҳтиёжларни таъминлашга қаратилгандир. Олий ўқув юртидан кейинги таълим олий ўқув юртлари ва илмий тадқиқот муассасаларида (аспирантура, адюнктура, доктарантура, мустақил тадқиқотчилик) олиниши мумкин. У жамиятнинг олий малакали илмий ва илмий педагогик кадрларга бўлган эҳтиёжларини қондиришга қаратилган. Олий ўқув юртидан кейинга таълим босқичлари (аспирантура, доктарантура) диссертация ҳимояси билан якунланади. Якуний давлат аттестацияси натижаларига кўра фан номзоди ва фан доктори илмий даражаси берилиб, давлат томонидан тасдиқланган намунадаги дипломлар топширилади. Бу ишни такомиллаштириш учун: касб

таълими тизими учун олий малакали илмий педагогик кадрларни устивор тайёрлаш; чет эллар тажрибасидан фойдаланишга шароит яратиш; фан, технология ва таълим соҳасида ривожланган мамлакатлар билан ҳалқаро ҳамкорликни чуқурлаштириш ва ҳоказо. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш касб билимлари ва кўникмаларини чуқурлаштириш ҳамда янгилашни таъминлайди. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш мутахассисларнинг касб билимларини ва кўникмаларини янгилаш ва чуқурлаштиришга қаратилган. Уни битирганларга гувоҳнома ёки сертификат топширилади. Уни ривожлантириш учун: кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш тизими фаолиятида янгича таркиб, мазмун ва бошқаришни шакллантириш; кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш таълим муассасаларини давлат аттестацияси ва аккредитациясидан ўтказиш; иқтисодиётнинг давлат ва нодавлат секторларида кадрлар тайёрлаш ва малака ошириш бўйича рақобат муҳитини яратиш ва жорий этиш ва ҳоказо.

Мактабдан ташқари таълим Болалар ва ўсмирлар якка тартибдаги эҳтиёжларини қондириш, уларнинг бўш вақти ва дам олишини ташкил этиш учун давлат органлари, жамоат бирлашмалари, шунингдек, бошқа юридик ва жисмоний шахслар маданий-эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бошқа йўналишларда мактабдан ташқари таълим муассасаларини ташкил этишлари мумкин. Мактабдан ташқари муассасаларига болалар ижодиёти саройлари, уйлар, клублар, марказлар, болалар ўсмирлар спорт мактаблари, санъат мактаблари, мусиқа мактаблари, студиялар, кутубхоналар, соғломлаштириш муассасалари ва бошқа муассасалар киради. Болалар ва ўсмирларнинг таълимга бўлган, якка тартибда талаб эҳтиёжларини қондириш, уларнинг бўш вақтини ва дам олишини ташкил этиш учун давлат органлари, жамоат ташкилотлари, шунингдек бошқа юридик ва жисмоний шахслар, маданий-эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бошқа йўналишларда мактабдан ташқари давлат ва нодавлат таълим муассасаларини ташкил этадилар. Уни такомиллаштириш учун: таълим бериш ва камол топтиришга йўналтирилган хизматлар кўрсатувчи муассасалар тармоғини кенгайтириш ва бундай хизмат турларини кўпайтириш; ўқувчилар бўш вақтини ташкил этишнинг; оммавий спорт, соғломлаштириш тадбирларининг, болалар туризмининг, халқ ҳунармандчилигининг мавжуд турлари ва шаклларини такомиллаштириш, миллий турлари ва шаклларини тиклаш ҳамда амалиётга жорий қилиш ва ҳоказо. Оилада таълим ва мустақил равишда таълим олиш. Давлат оилада таълим олишга ва мустақил равишда таълим олишга кўмаклашади. Болаларни оилада ўқитиш ва мустақил равишда таълим тегишли таълим муассасаларининг дастурлари бўйича амалга оширилади.

Таълим олувчиларга ваколатли давлат муассасалари томонидан услубий, маслаҳат ва бошқа йўсинда ёрдам кўрсатилади. Бўлажак бакалавр ва магистр мутахассислар Ўзбекистонда таълим тизими турлари ва уларнинг иш мазмуни ҳақида илмий маълумотга эга бўлишлари даркор. Чунки бўлажак мутахассислар ҳар бир таълим турининг тузилиши, мазмуни, мақсад ва вазифаларини аниқ тасаввур этишлари шарт. Бундай масъулият эгаллаётган ихтисослиги бўйича касб кўникмаларини ўз вақтида таркиб топтиришга йўналтиради. Ўз ихтисосликлари юзасидан чуқур илмий педагог маълумот олишга даъват этади. Энг муҳими ҳар бир таълим тизими ҳақида илмий маълумотга эга бўлмай шу соҳадаги вазифаларни бажариш мумкин эмаслигини тушуниб етмоқлари лозим. Шунинг учун бўлажак мутахассислар таълим тизими ва унинг иш мазмуни тўғрисида ҳам назарий, ҳам амалий билимлар заҳирасини ўзларида шакллантирмоғи зарур бўлади.

Адабиётлар: 1.Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. Т.:ТДПУ.-2005.-149 б. 3.«Педагогика» В.А.Сластёнин, И.Ф.Исаев, А.И.Ми ҳёнко, Е.Н.Шиянов. Москва. «Школғная пресса». 2004 4.Волжский А. Методика воспитателғной работў с молодежғю. – М. 2003. 5.Котов В. Воспитателғная работа в школе: опўт и проблемў. – СПб: Сев.сияние 2003. 6 .Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й.

Похожие

Махсус таълим тизими

Махсус таълим тизими

Ўзбекистонда узлуксиз таълим тизими. кадрлар тайёрлаш миллий дастури ва модели

Узлуксиз таълим тизими таълимнинг ягона тизими

Узлуксиз таълим тизими таълимнинг ягона тизими