XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi - Педагогиka - Рефераты

XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi

Загружено в:

07.12.2022

Скачано:

0

Размер:

117.828125 KB

1XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi Reja:  Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim- tarbiya  Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni  Qizlar maktabi va unda ta’lim mazmuni  Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari-husnixatga doir dastlabki qo’llanma sifatida  Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning “Odob as-solihin” asari- yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni yorituvchi manba.  XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.  Chor Rossiyasining ta’lim siyosati  Turkistonda maktablar tizimi  Turkistonda rus maktablarining ochilishi.  Yerlik aholi uchun rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi  Turkistonda jadidchilik harakati  Yangi usul maktablarining ochilishi.  Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma’rifatparvarlik xizmatlari

21. Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim- tarbiya. Tayanch iboralar: Buxoro amirligi, Muhammad Rahim hukmronligi, «begunoh amir», Qo’qon xonligi, Xiva xonligi, Ismoilshoh tomonidan zabt etilishi. Vatanimiz tarixi o’zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda o’tmaganligi, uning rivojida zafarli va inqirozli davrlar bo’lganidan guvohlik beradi. Sohibqiron Amir Temur asos solgan saltanat eng yirik va qudratli davlat bo’lganligi jahonga ma’lum. U o’z vorislariga nafaqat qudratli davlatni, shuningdek, saltanat qurish va davlatni boshqarish qonun-qoidalari bayon etilgan mashxur tuzuklarni qoldirgan edi. «Farzandlarim va avlodimdan bo’lganlarning har biri,- deb yozgan edi u o’zining tuzuklarida,- unga muvofiq ish yuritsin... Bu tuzuklardan o’z saltanat ishlarini boshqarishda qo’llanma sifatida foydalangaylar, toki mendan ularga etadigan davlat va saltanat zararu tanazzuldan omon bo’lg’ay». Ammo uning dasturi va vasiyatlariga amal qilinmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o’zaro va ichki kurash, jangu jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni inqirozga va parokandalikka olib keldi. Buxoro amirligi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan temuriylar saltanatiga Dashti Qipchoq tomondan ko’chmanchi o’zbeklar davlati hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500-1501 yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504 yilda Xisor viloyatini, 1504-1505 yillarda Urganchni, 1506-1507 yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuningdek, Marv, Astrobod va Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent, Farg’ona, Sirdaryo va Xorazm yerlari Afg’onistonning Qandahor, Zamindovur viloyatlari egallandi va Muhammad Shayboniyxonga qaram bo’lib qoldi. Shayboniyxonning Xurosondaligidan foydalangan qozoq sultonlari Movarounnahrga bir necha marta bostirib kirib, uni talon- taroj qiladilar. 1506-1509 yillarda Shayboniyxon Xurosondan qaytib kelib, qozoq sultonlariga zarba beradi va Dashti Qipchoq ichkarisiga quvib boradi. Bu yurishlar natijasida Sig’noq, Yassi, Savron shaharlari qayta qo’lga kiritiladi. Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va

3Shayboniylar sulolasi hukmronligi qaror topdi. Muhammad Shayboniyxon «Imom uz-zamon, xalifat ur-raxmon» unvonini olib o’z qo’lida dunyoviy va diniy hokimiyatni birlashtirdi. Shayboniyxon janubda Eronning ichki viloyatlariga yurish qiladi. Mashhad va Tus shaharlarini egallab orqaga qaytadi. Eron shohi Ismoil Safoviy katta qo’shin bilan yetib keladi. Shayboniyxon Movarounnahrdan yordamchi qo’shinlar kelishini kutmasdan jangga kirishga majbur bo’ladi. 1510 yilda Marv yaqinida bo’lgan jangda Shayboniyxon qo’shinlari yengiladi, xonning o’zi ham halok bo’ladi. Taxtga Shayboniyxonning amakisi, Mirzo Ulug’bekning qizi Robiya Sulton begimning o’g’li Ko’chkunchixon (1510-1530) chiqdi. Biroq shayboniy sultonlar, beklar jipslashib Ismoilshohga qarshi kurashish o’rniga Shayboniyxon tirikligidayoq suyurg’al sifatida taqsimlab berilgan viloyatlar va yerlarga egalik qilish bilan o’ralashib qoldilar, ular o’rtasida o’zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. Bundan foydalangan Ismoilshoh tez orada Xuroson va Xorazm o’lkalarini, Shimoliy Afg’onistonni bosib oldi. Poytaxti Samarqand bo’lgan Movarounnaxrda esa Shayboniylar hukmronligi saqlanib qoldi. Movarounnaxrda 100 yilgacha davom etgan Shayboniylar davrida ham tinchlik bo’lmadi, qirg’inborot urushlar, o’zaro ichki kurashlar davom etdi. 1512 yildan boshlab Buxoro viloyati noibi bo’lib kelgan Ubaydullo sulton 1533 yilda Shayboniylar davlatining Oliy hukmdori etib ko’tarildi. Ubaydulla sulton Samarkanddagi Ko’chkunchixon avlodlari karsxiligi sababli oliy hokimiyatni Buxoroda turib boshqaradi va Buxoroni davlat poytaxti deb e’lon qiladi. Shayboniy Ubaydullaxon (1533-1539) davrida Buxoroning mavqei ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchaydi. Ammo tarqoqlik davom etardi, Movarounnahr XVI asr o’rtalarida ham mustaqil hokimliklardan iborat edi. Buxoroda Abdulazizxon, Samarqandda Abdulatifxon hukmdor edilar. Tarqoqlikka barham berish, mamlakatni birlashtirish dolzarb bo’lib turgan bir paytda Abdulla sulton maydonga chiqdi, uni katta mavqega ega bo’lgan juybar shayxlari qo’llab-quvvatladi. Abdullaxon Buxoro taxtini egallaydi. Abdullaxon (1557-1561 yillarda amakisi Pirmuhammad, 1561-1583 yillarda otasi Iskandarxon

4oliy hukmdor deb e’lon qilingan bo’lsada, amalda hukmdor Abdullaxon edi). 1557 yilda Buxoroni davlat poytaxti, mamlakatning siyosiy-ma’muriy markaziga aylantiradi. Shu boisdan davlatning o’zi ham Buxoro xonligi deb ataladigan bo’ldi. Abdullaxon siyosiy uzoq yillar urush olib borib, 1573 yilda Farg’onani, 1574 yilda Shaxrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578 yilda Samarqandni, 1582 yilda Toshkent, Shoxruhiya, Ohangaron va Sayramni, 1583 yilda Balxni, 1584 yilda Badaxshonni, 1588 yilda Xirotni, 1595 yilda Xorazmni zabt etib, mamlakatni birlashtirish ishini uddaladi, Buxoro xonligini kuchli va markazlashgan davlatga aylantirdi. Biroq ichki nizo, adovatni bartaraf etolmadi. G’animlar Abdullaxonga qarshi uning o’g’li Abdulmuminni qayraydi, Abdullaxon bilan uning o’g’li Abdulmo’min o’rtasida taxt masalasida kelishmovchilikdan foydalangan qozoq xonlaridan Tavakkalxon Toshkent viloyati yerlariga bostirib kiradi. Unga qarshi safarga otlangan Abdullaxon Samarqandga yetganda vafot etadi. Abdullaxon o’rniga taxtga ko’tarilgan Abdulmo’min 6 oycha hukmdor bo’ldi, u otasining amirlaridan biri-Abdulvose’ tomonidan otib o’ldirildi. Taxtga chiqqan so’nggi Shayboniy Pirmuhammad ham 1601 yilda Samarqandda Boqi Muhammad bilan bo’lgan jangda halok bo’ldi. Shayboniylar sulolasi barham topdi. 1601 yildan e’tiboran Buxoro xonligida hokimiyat ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi ko’liga o’tadi. 150 yilcha (1601-1753) hukmronlik qilgan Ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonligida tinchlik, osoyishtalik bo’lmadi. Xonlik viloyatlarida hukmronlik qiluvchi amirlar va beklarning o’zboshimchaligi, markaziy hokimiyat amaldorlari o’rtasidagi o’zaro kelishmovchilik, ur-yiqit mamlakat tinkasini quritib borardi. Buni Ashtarxoniylar sulolasidan Buxoro taxtiga ko’tarilgan o’nta xondan ikkitasining taxtdan ag’darilgani, to’rttasining taxt ustida o’ldirilgani ham yaqqol ko’rsatadi. Buxoro davlatining zaiflashib qolganligidan foydalangan Eron shohi Nodirshoh XVII asrning 30-40-yillarida Buxoro xonligiga yurish qiladi. Nodirshoh Buxoro xonligida katta mavqega ega bo’lgan mang’it urug’idan chiqqan otaliq

5Muhammad Hakimbiy bilan shartnoma tuzadi va u Buxoro xonligining oliy hukmdori deb tan olinadi. Abulfayzxon amalda hokimiyatdan chetlatib qo’yiladi, Hakimbiy Buxoroning to’la vakolatli hokimi etib tayshshanadi. 1743 yilda Hakimbiy, uning o’g’li Muhammad Rahim Nodirshoh xizmatiga kiradi. Nodirshoh 1747 yilda vafot etgach, Muhammad Rahim hokimiyatni o’z qo’liga olishga kirishadi. Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo’lgan mang’it qabilasining vakili Muhammad Rahim 1747 yilda Abulfayzxonni, so’ngra rasman xon deb (soxta xon) e’lon qilingan uning o’g’illari Abdulmo’min va Ubaydullo sultonlarni o’ldirib, hokimiyatni o’z ko’liga oladi. Muhammad Rahim 1756 yilda taxtga o’tirib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi, Mang’itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat 1920 yilgacha Mang’itlar sulolasi qo’lida bo’ldi. Muhammad Rahim hukmronligini beklik-viloyatlardagi boshqa qavmlardan bo’lgan hokimlar tan olmadilar. Amir mang’itlarga tayanib hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning hukmdorlarini Buxoroga yig’ib, ulardan markaziy hokimiyatga bo’ysunishni talab qildi, aks holda qattiq jazolanishi haqida ogohlantirdi. Viloyatlardagi ko’pgina hokimlar, bebosh amaldorlar hokimiyatdan chetlashtirilib, yer-mulki tortib olinib boshqa joylarga ko’chirildi. Ular o’rniga amir qabiladoshlaridan tayinlandi. Muhammad Rahim Buxoro minorasi yonidagi o’z qarorgohini maxsus qurdirgan Arkka ko’chirdi. O’zboshimcha beklarni Arkka chaqirib qattiq jazoladi. Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko’pgina bekliklarga - Samarqand, Jizzax, O’ratepa, Xisor, Boysun, Shaxrisabzga qarshi qonli urushlar qildi, ko’pgina viloyatlar vayron bo’ldi. Muhammad Rahim Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi qo’zgolonini bostirib, ularning har biy istehkomlarini buzib tashlab, o’zlarini Buxoro tumaniga ko’chirdi. Miyonqal’a qipchoqlariga xujum qilib, istehkomlarini buzib tashlaydi, yo’lboshchilarini qatl etib, qolganlarini ko’chirib yuboradi. Muhammad Rahim vafotidan keyin o’zaro urushlar yanada kuchaydi. Viloyat hukmdorlari mang’itlarning markaziy hokimiyatiga qarshi qo’zg’olonlar ko’tardi. Kenagas, yuz,

6baxrin, burgut, saroy qabilalarining qo’zg’olonlari, hokimiyatga o’tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun qilgan urushlari minglab odamlarning yostig’ini quritdi. Doniyolbiy qo’shinlar har ajati uchun qo’shimcha soliqlar joriy etib aholi noroziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat axdi 1784 yilda qo’zg’olon ko’tardi. Qo’zgolonni bostirish jarayonida minglab odamlar qurbon bo’ldi. Amir Ma’sum («begunoh amir») deb nom olgan Shohmurod (1785-1800 yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir Shohmurod boshqaruv tartibini o’zgartirish, amaldorlar tarkibini yangilash choralarini ko’rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi - Davlat qushbegi bilan Nizomiddin qozikalonni saroy, qo’shin va boshqa sohadagi amaldorlar huzurida o’z ko’li bilan o’ldirdi. Soliqlarni tartibga soldi. Buxoro aholisiga tarxan yorlig’ini topshirdi. Unga binoan aholi savdo daromadidan boj to’lashdan, hunarmandlar pul yig’imidan, majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, nikoh puli, tarozi haqi va boshqa yig’imlar miqdori kamaytirildi. Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan mustahkamlangan bo’lsada, o’zaro urushlar to’xtamadi. G’arbiy chegaralarda esa Xiva xoni qo’shinlari hujumga o’tar, ekinzor va bog’lar payhon qilinar, qishloqlar vayron bo’lar, odamlar va chorva mollar haydab ketilar edi. Xiva xonligi. Xorazm XV asr oxiri - XVI asr boshida temuriy Sulton Xusayn Boyqaro bopshiq davlatning bir qismi edi. 1505 yilda Muhammad Shayboniyxon qo’shinlari Xorazmni egalladi va qo’ng’irot urug’idan Kepakbiy Xorazmga hokim etib tayinlanadi. Eron shohi Ismoil bilan jangda Muhammad Shayboniyxon halok bo’lgandan keyin Xorazm Ismoilshoh tomonidan zabt etiladi. Ismoilshoh Xorazmni o’z davlati tasarrufiga kiritgach, Vazir, Urganch va Xiva shaharlarini boshqarish uchun 3 ta dorug’a (hokim) tayinlanadi. Xorazmda Ismoilshoh hukmronligi uzoqqa bormadi. Xorazmda Ismoilshoh hukmronligiga qarshi harakat boshlandi. Bu harakatga Vazir shaxri qozisi Umar qori va Sayid Xisamiddin yetakchilik qildi. Ular Shaybon avlodidan bo’lgan Berka sultonning o’g’li elbarsxonga murojaat qilib, xon bo’lishni taklif qildilar. elbarsxon 1511 yilda qo’shin bilan kelib Vazir, Urganch, Xiva, Xazoraspni Ismoilshoh

7qo’shinlaridan tozaladi, Xorazmda elbarsxon hokimiyati o’rnatildi. Shunday qilib, 1511 yilda mustaqil Xiva xonligi tashkil topdi, Elbarsxon uning birinchi xoni bo’ldi. Xivada Shayboniylar sulolasi hukmronligi 1770 yilgacha davom etdi. Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. XVI asr oxiri - XVII asr boshlarida Amudaryo o’zanining o’zgarishi munosabati bilan Urganchning mavqei pasaydi, aholisi qulayroq joyga ko’chib borib joylashadi va bu erda Yangi Urganch shaxri paydo bo’ladi. Bu orada Xiva shaxrining mavqei ko’tariladi. 1556 yilda Avaneshxon Xivani davlat poytaxti deb e’lon qiladi, biroq u o’z hukmronligini faqat Xivadagina o’tkaza olar edi. Arab Muhammadxon (1602-1623) davrida Xivaning mavqei kuchayib, xonlikning rasmiy poytaxtiga aylandi. Xiva xonligi tasarrufiga Amudaryo quyi oqimidagi vohalar, Mang’ishloq, Daxiston (Mashhad) va O’zboy atrofidagi ko’chmanchi turkman hududlari kirardi. Biroq, xonlikda tinchlik bo’lmadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan o’zbek qabilalari bilan turkman qabilalari o’rtasida, shuningdek, shaxzodalar o’rtasida tinimsiz urushlar bo’lib turdi. Xiva va Buxoro hukmdorlari o’rtasida Murg’ob daryosi bo’ylari uchun, Marv uchun qirg’inborot urushlar bo’lib turar, bu hududlar ko’ldan- ko’lga o’tardi. Xonlikka shimoldan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum qilib falokatlar keltirardi. XVII asr o’rtalarida Eron shohi Nodirshoh, uning o’g’li Nasrullo Xiva xonligini bosib olib, o’z boshqaruvini o’rnatdi, turkman qabilalarini Xorazmdan Xurosonga ko’chirdi. Biroq Xiva xonligida tinchlik bo’lmadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g’alayonlar bo’lar, aholi boshi oqqan tomonga ketardi. Shunday vaziyatda xonlikdagi o’zbek qabilalaridan Ko’ng’irot urug’ining bopshig’i Muhammad Amin inoq 1770 yilda hokimiyatni qo’lga oldi va Xiva xonligida yangi sulola - Qo’ng’irot sulolasiga asos soldi (bu sulola 1920 yilgacha hukm surdi).. Muhammad Amin Inoq turkmanlar qo’zgolonini bostirdi, Buxoro hukmdorining hujumini daf etdi va Xiva xonligidagi viloyat hokimlarini markaziy hokimiyatga bo’ysundirdi. Qo’qon xonligi. Buxoro xonligidagi ichki kurashlar, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi sababli, u XVII asr boshlarida ikkiga bo’linib ketdi. Ashtarxoniylar hukmronligining zaiflashuvi oqibatida Farg’ona vodiysiga uning shimolida tashkil topgan Jungarlar davlati tez-tez bostirib kiradigan, talon-taroj

8qiladigan bo’lib qoldi. Bunday vaziyat Farg’onadagi ichki kuchlarning birlashuviga, mustaqil davlat tuzishga intilishini kuchaytirdi. Farg’ona vodiysining hududiy yaxlitligi va iqtisodiy imkoniyatlari, uning Buxoro xonligidan ajralib chiqishga qulay omil bo’lib xizmat qildi. Chust yaqinidagi Chodak qishlogida yashovchi xo’jalar jamoasi (din peshvolari)ning mavqei XVIII asr boshlaridayoq Farg’onada ancha kuchayib, 1709 yilda o’z yer-mulklarini mustaqil deb e’lon qiladi va vodiyda hokimiyatni qo’lga olishga intiladilar. Biroq ularning hokimiyati boshqa qabilalar tomonidan tan olinmadi. Bir guruh harbiy zodagonlar Rishtonda qo’zg’olon ko’tarib, Farg’ona hokimi Xo’ja Ashirqulni o’ldiradilar. 1710 yilda Qo’qon atrofida yashab turgan o’zbek qabilalaridan biri - minglar o’z yetakchisi Shoxruxbiyni hokimiyat tepasiga ko’taradilar. Shu tariqa, Qo’qon xonligi tashkil topdi, o’zaro ichki kurashlar botqog’iga botib qolgan Buxoro xoni Ubaydullaxon o’ziga qarashlli hududning ajralib chiqib, alohida davlat tuzishiga qarshilik ko’rsatolmadi. Qo’qon xonligida ming qabilasi sulolalari 1876 yilgacha hukmronlik qildi. Qo’qon shahri chetida joylashgan Tepaqo’rgon Qo’qon xoni Shoxruhbiyning qarorgohiga aylantirildi. Tepaqo’rg’onda mustahkam qal’a, bozor va aholi yashaydigan mahallalar qurildi. Qo’qon xonlari Farg’ona vodiysini, Xo’jand, O’ratepani birlashtirgach, Qo’qon xonligining mustaqilligi XVIII asr o’rtalarida Buxoro davlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Qo’qon xonlari Toshkentni bo’ysundirishga kirishdilar. 1784 yilda Shayxontoxur dahasi sobiq hokimining o’g’li Yunusxo’ja Toshkentni Buxoro tobeligidan chiqarib, mustaqil siyosat yuritardi. Toshkent bekligi o’ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. Yunusxo’janing to’rt maslahatchisi bo’lgan. Toshkent shahar nazorati va soliq yig’ish Boshxo’janing qo’lida bo’lib, savdo-sotiqni qozi va devonbegi nazorat qilishgan. Shariat qonun- qoidalari, narx-navo, o’lchovlar ustidan Rais lavozimidagi amaldor nazorat qilgan. Yunusxo’ja XVIII asr oxirlarida qozoq sultonlari xujumlarini bartaraf etib, Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shaharlarini Toshkentga bo’ysundirgan edi. Toshkent bekligi mavqeining oshib borishi Qo’qon xonlariga yoqmadi. 1799 yilda Qo’qon hukmdori Norbo’tabiy Toshkenta yurish qildi, ammo Chirchiq

9bo’yidagi jangda mag’lubiyatga uchradi. 1805 yilda Qo’qon hukmdori Olimbek xon unvonini qabul qiladi va shu paytdan e’tiboran Farg’onada tashkil topgan davlat rasman Qo’qon xonligi deb atala boshlandi. Yunusxo’ja vafotidan keyin Qo’qon xoni Olimxon ko’shinlari yurish qilib, 1809 yilda Toshkentni va unga qarashli Chimkent, Sayram va boshqa hududlarni Qo’qon xonligiga bo’ysundiradi. Qo’qon xonligi hududiy jihatdan yirik davlatga aylandi. Shunday qilib, asrlar davomida yagona hududda, yagona iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan xalq, mamlakat uch qismga bo’linib ketdi. Uchta davlat - Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari vujudga keldi 2. Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni. Tayanch iboralar: Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi, mustamlaka ma’muriyati, eski maktablar, Toshkent shahridagi gimnaziya va maktablar. An’anaviy ta’lim tizimining yuqori bosqichi-madrasalar haqidagi ilk ma’lumot Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida berilib, Buxoro shahridagi Forjak nomidagi madrasaning 937 yilgi yong’in paytida yonib ketgani aytib o’tiladi. “Madrasa” so’zi lug’aviy jihatdan “dars beradigan joy”, “bilimgoh”, “o’qish joyi” degan ma’nolarni anglatgan. O’rta asrlarda Buxoro madrasalari ilm maskani sifatida nafaqat Movarounnahrda, balki Markaziy Osiyo, musulmon sharqida ham mashhur edi. Madrasani muvaffaqiyatli bitirganlardan mamlakat boshqaruvi, huquq-tartibot va ta’lim muassasalari uchun kadrlar, ulamolar yetishib chiqqan. eng yirik madrasalar amirlikning markazi Buxoro shahrida hamda Qarshi, G’ijduvon, Shahrisabz, Sherobod shaharlarida, Sharqiy Buxoro bekliklari markazlarida faoliyat ko’rsatgan. Umuman, Buxoro amirligida yuzlab madrasalar mavjud edi. Madrasalar kichik, o’rta va yirik (oliy) madrasalardan iborat bo’lgan. Sadriddin Ayniyning qayd etishicha, Buxoro madrasalarining islom olamidagi nufuzi juda yuqori bo’lib, ularda ta’lim olgan ulamolarning diniy

10masalalardagi so’zlari Misr va Hijozda o’qiganlarning so’zlaridan ko’ra mo’’tabarroq hisoblangan. Har bir madrasalar ularning asoschilari nomi bilan atalgan. Kim madrasani qurdirgan bo’lsa, ushbu madrasaga uning ismi, qishloq joylarda madrasa qaysi qishloqda joylashgan bo’lsa o’sha qishloqning nomi berilgan. Madrasalar qurilishiga hukmdorlar katta e’tibor qaratsalar-da, ular xususiy xayr-ehson evaziga faoliyat ko’rsatgan. Madrasalar xolis xususiy mulk hisobidan qurilishi shart bo’lib, xon va amirlar, yirik amaldorlar tomonidan bunday inshootlarni davlat mulkidan bunyod etilishi shariatga xilof hisoblangan. Buxoro madrasalarining binolari asosan pishiq g’ishtdan, ikki qavatli yoki bir qavatli qilib qurilgan. Odatda madrasalar ichki va tashqi sahnga, baland va mustahkam devorga, hashamatli toq va ravoqlarga ega bo’lib, ba’zilarining peshtoqlari, gumbazlari va devorlari rang-barang koshinlar bilan bezatilgan. Madrasalar ichki va tashqi maydoniga ega bo’lgan. An’anaviy tarzda uning birinchi qavatida darsxonalar, kutubxona, masjid, tahoratxona, ikkinchi qavatida esa tinglovchilar yashaydigan hujralar bo’lgan. Madrasalar qurish ishi Buxoro amirligida o’ziga xos tarzda amalga oshirilgan. Asrlar osha bu ish bilan shug’ullanilganligi bois, bu borada boy tajriba ham shakllanib bo’lgan edi. Shuning uchun Buxoro madrasalari nafaqat o’quv yurti, balki o’ziga xos me’moriy inshoot ham edi. Buxorodagi Ulug’bek, Mir Arab, Nodir Devonbegi, Ko’kaldosh, Abdullaxon va Abdulazizxon madrasalari bebaho va nodir me’moriy yodgorlik sifatida hozirgi kunda ham mashhurdir Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin maktab va madrasalarda ba’zi o’zgarishlar yuz berdi. Musulmon maktablari uchun bosmaxonada chop qilingan darsliklar paydo bo’ldi. Qozonda nashr qilingan Qur’on va haftiyaklar, Hindiston va Erondan shoirlarning litografiyada chop etilgan to’plamlari keltirildi. Toshkentning o’zida ham maktablar uchun darsliklarni litografiya usulida nashr qilish yo’lga qo’yildi.

11Mustamlaka ma’muriyati mashg’ulotlar O’rta asr tartibida olib borilayotgan musulmon maktablarining ishiga aralashmas edi. Ammo, maktablarda rus tilini o’qitishni rag’batlantiruvchi choralar ko’rishga harakat qilinardi. Natijada mahalliy yoshlar rus tilini o’rganishga ko’proq e’tibor bera boshladilar. XX asr boshlarida esa, madrasalarda rus tilini o’qitish joriy qilinsin, degan ko’rsatmaga binoan 1913-1917 yillari ba’zi madrasalarda rus tilini o’qitish joriy qilindi. Eski maktablarda ham ba’zi o’zgarishlar sodir bo’ldi. Rus tuzem maktablari hamda yangi xil maktablarning ta’siri ostida ba’zi eski usul maktablarida birmuncha yangiliklar joriy qilindi. Litografiyada bosilgan alifbelar yordamida tovush metodi asosida savod o’rgatish joriy qilindi. Qizlarga o’qishni o’rgatish bilan birga, yozishni ham o’rgatishga kirishildi. Bu yangiliklarga ko’ra o’zbek maktablari hayotida katta siljish ro’y berdi. XX asr boshlariga kelib, Turkiston o’lkasidagi yirik markaziy shaharlarda oliy ta’lim maskani hisoblangan quyidagi madrasalar: Buxoroda 80, Qo’qonda 40, Samarqandda 22, Marg’ilonda 28, Toshkentda 17, Xiva xonligida 130 madrasa mavjud bo’lib, ularda 400 dan 5000 tagacha tinglovchi tahsil olardi. 1906 yilga kelib, birgina Samarqand viloyatining o’zida 1510 musulmon maktabi bor edi, ularda 1482 o’qituvchi 12740 tinglovchiga saboq bergan. Umuman olganda, Turkiston o’lkasida 1905-1906 yillari 5290 maktab bo’lib, ularda 70955 tinglovchi ta’lim olgan. Bu davrga kelib mahalliy fuqaro bolalaridan ilmli kishilar tayyorlash maqsadida Xiva xoni Sayid Muhammad Rahimxon Bahodirxon Soniy Feruz (1844- 1910) katta ishlarni amalga oshirdi. Bevosita uning tashabbusi bilan 1884 yili o’z saroyida maktab ochilib, bu maktabda rus o’qituvchisi va Mirzo, Rahmonquli Qori kabi mahoratli ta’lim-tarbiya ustalari yoshlarga bilim berish bilan shug’ullandilar. Feruz farmoniga muvofiq 1904 yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda Husayn Qo’shayev degan Turkiyadan kelgan

12o’qituvchi yoshlarga ta’lim-tarbiya bera boshladi. Husayn Qo’shaev 1906-1907 o’quv yilida xonlikdagi ilg’or ma’rifatparvar kishilarning istaklarini hisobga olib, Urganchda qizlar maktabini ham tashkil etdi. Feruz unga homiylik qilib, xazina hisobidan maktab uchun alohida mablag’ ajratib berdi. Feruz homiyligidagi bu qizlar maktabida Husayn Qo’shaevning turmush o’rtog’i Komila Qo’shayeva bilim bera boshladi. 1909 yilga kelib Feruz qo’li ostidagi madrasalar soni 130 taga etib, undagi mullavachchalar 2300 kishidan ortib ketdi. Feruz Xiva ziyolilari orasida nufuzli o’rinni egallagan ma’rifatparvar Komil Xorazmiyni Toshkent shahridagi gimnaziya va maktablardagi o’qitish usulini o’rganib kelishi maqsadida safarga jo’natadi. Safardan qaytgach Komil Xorazmiy bu sohadagi ishlarni anchagina jonlantirib yubordi. Mazkur maktab o’quv dasturi hamda rejasiga-riyoziyot, tarix, jo’g’rofiya, tabiat, rus tili, mahalliy savod (ona tili) va islomshunoslik fanlarini o’qitish belgilanadi. Mashg’ulot jarayonida Sharq mutafakkirlari Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Sa’diy Sheroziy, Mashrab, So’fi Olloyor kabilar bilan bir qatorda rus shoir, yozuvchilarining asarlari ham o’rganildi. Feruz vohada san’at, maorif va madaniyat rivojiga rahnamolik qilib, saroyda «Podshohi zamon tipolitografiyasi»ni tashkil qildi. «Litografiya» yunoncha so’z bo’lib, «litos» tosh va «grafos» yozaman degan ma’noni bildiradi. Bu atama o’zbek tilida toshbosma tarzida qo’llanib kelingan. Feruz saroyidagi bu toshbosmaxonada ilk bor Abu Nasr Farobiyning «Nisob us sibiyon» (Bolalar nasibasi), Alisher Navoiyning«Hamsa» asaridan parcha, «Hayrat ul-abror» dostoni, Sher Muhammad Munisning «Munis ulushshoh» devoni, Yoqubxo’ja ibn Ibrohimxo’janing«Devoni Xo’is» to’plami, Feruzning «Devoni Feruz» va boshqa o’nlab asarlar nashr etilgan. Turkiston o’lkasi Rossiya tomonidan bosib olingach, chor ma’murlari

13ming-minglab rus oilalarini Markaziy Osiyoga ko’chirib keltiradi. Farg’ona viloyati, Sirdaryo, Samarqand va boshqa viloyatlardagi dehqonlarning serunum yerlari tortib olinib, ularga beriladi. 3. Qizlar maktabi va unda ta’lim mazmuni. Tayanch iboralar: Markaziy Osiyoda ta’lim-tarbiya muammolari, xususiy maktablar, Qizlarga boshlang’ich diniy ta’lim berish, otinlar maktabi, Uvaysiy o’z asarlari. O’rta Osiyoning barcha shahar, qishloq va ovullarida maktabxonalar mavjud bo’lgan. Maktablar ko’pincha bir sinf xonasidan iborat bo’lganligi uchun ham ularni maktabxona deb atashgan. Musulmon qoidalaridan kelib chiqqan holda o’g’il va qiz bolalar alohida-alohida maktabxonalarda o’qitilgan. O’g’il bolalar maktabxonalarining aksariyati masjidlar, madrasalar, qorixonalar qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida, qiz bolalar maktabxonalari otin ayollar uylarida yoki badavlat kishilarning maktab yoshidagi qizlari uchun ularning uylarida tashkil etilgan. Maktablarda o’g’il bolalarni o’qitgan kishi “domla, ustod, ustoz, muallim” deb atalgan. Qizlarni o’qitgan ayollarni esa “otinoyi” yoki “otinbibi” (Toshkentda) “bibixalifa”, yoki “bibiotin” (Buxoroda), “eltibibi” (Xorazmda) deb atashgan. Shuni e’tiborga olish lozimki, hozirgi Qoraqalpog’iston hududidagi maktabxonalarda o’sha davrda ham o’g’il va qiz bolalar birgalikda bir muallim tomonidan o’qitilavergan. 1910 yilda Buxoroda 350 ga yaqin an’anaviy (boshlang’ich) maktablar faoliyat ko’rsatgan. Boshlang’ich maktablarda o’quvchilarning soni 10 nafardan 50- 60 nafargacha bo’lgan. O’g’il bolalar maktabxonasida o’rtacha 30-40 nafar bola o’qigan bo’lsa, ovul maktablarida o’quvchilar soni 10 nafardan oshmagan. Qizlar o’qiydigan maktabxonalardagi o’quvchilar soni o’g’il bolalarga nisbatan 25-30 foizni tashkil etgan Qiz bolalar uchun o’qish 7 yoshdan boshlanib, 13 yoshgacha, ayrim hollarda 10-11 yoshgacha davom etgan. Odatda qiz bolalarga uyda ta’lim

14berish tajribasi keng tarqalgan. Umuman olganda, ayollarning maktabda o’qishi qiyin kechgan, faqat boy xonadonlarning qizlarigina o’qib savodini chiqara olgan, qishloqlarda o’qigan qizlar juda kamchilikni tashkil etgan. Amirlikdagi ta’lim tizimida tarbiya masalalari juda muhim ahamiyat kasb etgan va diniy e’tiqodni mustahkamlashga, iymon va axloqiy poklikka e’tibor qaratilgan. Xullas, boshlang’ich maktab o’qish va yozish, hisob-kitob qoidalari qatorida o’quvchining ma’naviy qiyofasini islom ta’limoti doirasida shakllantirish vazifasini ham bajargan. Qizlar maktabida o’qitish o’g’il bolalar o’qiydigan masjidlar huzuridagi maktabxonadagi o’qitishdan bir muncha farq qilar edi. O’zining savodini qizlar maktabida chiqargan Sadriddin Ayniy ushbu maktabni quyidagicha ta’riflaydi: “Otinbibi o’zining butun vaqtini saboq beruvga sarf etar, har bir bolani navbat bilan o’z oldiga chaqirib dars berar va bu bilan bir kunlik o’qish o’tar edi. Otinbibining bir kunlik dars vaqti ertangi nonushtadan to soat o’n ikkigacha davom etar, u bolalarni masjiddagi domladay ertadan kechgacha bir xonada qamab qo’yib zeriktirmas edi. Uning shogirdlari erta bilan nonushtani o’z uylarida eganlaridan keyin maktabga kelardilar, saboq olish va olingan saboqni o’qish bilan shug’ullanar edilar”. Yuqoridagilardan ma’lum bo’lmoqdakim, qizlar maktabida o’qitish jarayoni ertalabki nonushtadan (soat 8.00) to soat 12 gacha, ya’ni tushlikkacha davom etgan. O’g’il bolalar maktabida esa bomdod namozidan keyin, ya’ni ertalabdan soat 17 gacha o’qish jarayoni davom etardi. Ayrim manbalarda tushlik vaqtida o’g’il bolalar uylaridan nonushta qilib kelishgan deyilsa, boshqa manbada esa tushlik uchun ikki marta tanaffus qilingan, birinchisi nonxo’rak deb atalib, u soat o’n-o’n birlar atrofida bo’lib, bu paytda bolalar uydan olib kelgan nonlar bilan tamaddi qilishgan bo’lsa, ikkinchisi soat o’n uch va o’n beshlar atrofida bo’lib, u oshxo’rak deb atalgan va o’quvchilarga issiq ovqat berilgan, deb ko’rsatiladi. O’g’il bolalar o’qitiladigan maktablardan farqli ravishda, qizlar maktablarida mumtoz shoirlar ijodini o’rganish bilan birga qizlar tarbiyasining o’ziga xos jihatlari, chunonchi, uy-ro’zg’or tutish, pazandalik, pokizalik, sharqona

15odob-axloq ham o’rgatilgan. Bu o’rinda Faxriddin ibn Rizouddinning “Tarbiyali xotun”, Olimat ul- banotning “Muosharat odobi” kabi kitoblarining ahamiyati katta bo’lgan. “Muosharat odobi” 1898 va 1899 yillarda Sankt-Peterburgda ikki marta nashr etilgan. Risolada odob-axloq, ayollarning turmushdagi o’rni va oilaviy munosabatlar, bolalar tarbiyasi, oila yuritish, nikoh va muhabbat haqida g’oyat ibratli maslahatlar beriladi. Bundan tashqari qizlar maktabida Aliy Nazimoning besh kitobdan iborat “Talim-i banot” (“Qizlar tarbiyasi”) asari sharqona axloqiy darslik sifatida o’qitilgan. Qizlar o’qiydigan maktabxonalardagi o’quvchilar soni o’g’il bolalarga nisbatan 25-30 foizni tashkil etgan. Ahmad Donishning xotirlashicha, o’g’il bolalar maktabidan ancha orqada bo’lgan qizlar maktabida ko’pchilik holatlarda “Haftiyak”ni o’qib, Qur’oni karimdan 2-3 ta surani o’qishni o’rganish bilan qiz bolalarning o’qish kursi tugatilgan. Ammo, Sadriddin Ayniyning yozishicha, o’g’il bolalar maktabidan ko’ra, qizlar maktabida yaxshiroq o’qitilgan. Qizlar maktabi soni o’g’il bolalarning maktablaridan ancha oz, har bir otinoyida o’qigan qizlarning soni esa domlada o’qigan o’g’il bolalarning yarmidan ham kam bo’lgan. Qizlarning ko’pchiligi hatto maktabga bormagan. XIX asrda O’zbekistonda, umuman, Markaziy Osiyoda ta’lim- tarbiya muammolari bilan maxsus Shug’ullanuvchi mutaxassislar, olimlar bo’lmagan. Lekin, davrning ilg’or kishilari o’z ma’rifiy qarashlari asosida ta’lim-tarbiyani rivojlantirganlar. O’tmishdagi barcha Sharq mutafakkir va shoirlari singari o’zbek otinlarining ham pedagogika nazariyasiga oid asarlari yo’q. Lekin bizga meros qoldirgan she’riy durdonalariga asoslanib ularning ta’lim- tarbiya to’g’risidagi qarashlarini aniqlash mumkin. Bir so’z bilan aytganda, pedagogika ularning asarlariga singib ketgandir. 1796—1797 yillari onasi otinlik qilgan xususiy maktabda dastlab xalfalik, keyin mustaqil ravishda otinlik qilgan Jahon Otin o’z maktabida ta’lim-tarbiya sohasida o’ziga xos usullarni qo’llashga intilganligini ko’ramiz. Qizlarga boshlang’ich diniy ta’lim beradigan otinbibi maktablari esa asosan

16xususiy bo’lib, otinlarning uylarida tashkil qilinardi. Bunday maktablar muayyan bir o’quv rejasi va dasturiga ega emas edi. o’quvchilar ham kitoblarni o’zlashtirish darajasiga qarab guruhlarga bo’lib o’qitilardi. Domla, yoki otinoyi darsni berilgan vazifani o’qitib ko’rish va yangi topshiriq berishdan boshlardi. Katta yoshli o’quvchilardan biri otinoyiga yordamchi qilib saylar va «xalfa» deb yuritilardi. Maktabdagi asosiy o’quv fani islom qoidalari to’plami edi. Otin oyiga ish haqi sifatida ota-onalar oziq- ovqat mahsulotlari, kiyimliklar berishar ba’zan pul to’lashar edi. Bundan tashqari, ota-onalardan «bo’yra puli», «o’tin puli» ham undirilardi. Otinoyi maktabida o’qitishning saviyasi otinoyining bilim darajasiga nihoyatda bog’liq ekanligini alohida ta’kidlamoqchimiz. Qizlar maktablarida harflarni hijjalab o’qitish usulida savod chiqarilardi. Ya’ni, alfavit yodlanardi: - alif, be, te, se ... So’ngra shu harflarni bir-biriga qo’shib o’qish mashq qilinardi. Domla imomlarning xotinlari, qizlari maktablarning qisqartirilgan dasturi asosida o’qitilardi. Shu bilan birga, qizlarga uy-ro’zg’or ishlaridan dastlabki mehnat ko’nikmalari berilardi. Maktabni muvaffaqiyatli tugatgan tinglovchilar tuman miqyosidagi otinlar maktabida o’qishni davom ettirardilar. Uvaysiy Umarxon saroyida shoira sifatida she’r san’atidan, musiqadan muallimalik qilgan. Qizlarga boshlang’ich ta’lim berar ekan, Jahon Otin ularning zehnini o’stirishga katta ahamiyat qaratadi. Otin o’z shogirdlariga savod o’rgatibgina qolmay, ular orasidan iqtidorli qizlarni tanlab Sharq she’riyati bilan tanishtiradi. Qizlarni nazm bo’stoniga yetaklaydi. Uvaysiy o’z davrining peshqadam shoiralaridan bo’lgan. Shu bois qizlarga she’r san’atidan dars berganda, o’sha davr shoirlari bilishi zarur bo’lgan nazirago’ylik, radifgo’ylikni ham o’rgatgan. Har bir shoir mushohada kuchiga ega bo’lishi zarurligini uqtirgan. Jahon Otinning ko’p asarlari insoniy muhabbat, go’zallikni ifoda etadi.

17Uning she’rlaridagi asosiy lirik qahramon hayotni butun go’zalligi bilan sevuvchi, unga maftun bo’lib, shodlanuvchi, jabr zulmga qarshi kurashuvchi, do’stlik, vafodorlikka sodiq chin oshiq, aqlli, bilimdon ayol. Ana Shu olijanob insoniy fazilatlar kishilardagi vafosizlik, bemehrlik, yolg’onchilik, subutsizlik kabi salbiy illatlarga qarama-qarshi qo’yiladi. Uvaysiy o’z asarlarida xalqning dilida yod bo’lib ketgan hikmatli so’zlar, maqollar, iboralardan keng foydalanadi. Bular uning asarlarining tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi. Uvaysiyning ma’rifiy faoliyatida uning ayollar savodxonligini oshirish, aqliy tarbiya, musiqa san’ati, qobiliyatli qizlar bilan ishlash usullari alohida ahamiyatga ega. U o’z davrining yosh tolibalariga hayotga muhabbat tuyg’ularini singdirib borgan, tez fikrlash, chiroyli so’zlash va boshqa tarbiya vositalari bilan bog’liq bo’lgan chiston topishmoq usullarini yaratishni o’rgatgan... 4. Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari-husnixatga doir dastlabki qo’llanma sifatida. Tayanch iboralar: Munis Xorazmiy, “Savodi ta’lim” asari, do’stlik rishtalarini bog’lovchi nomalar, hirsu dunyo odamlari, yuksak olijanoblik. Munis Xorazmiy /1778-1829/ XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan tarixchi, olim, pedagog va zabardast xattot edi. Uni yashab ijod etgan davri feodalizmning qulab borayotgan paytiga to’g’ri keldi. Feodalizm tuzumining razilligi Shu darajaga etib bordiki, xalqning tortgan azob- uqubatlarining nihoyasi yo’q edi. Shermuhammad Avazbey o’g’li Munis ana shunday mash’um zamonda 1778 yilda Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida mirob oila- sida dunyoga keldi. Munis uning adabiy taxallusi bo’lib, lug’aviy ma’nosi “ulfat”, “hamdam”, “do’st” demakdir.

18Munis dastlabki ta’limni o’z qishlog’ida maktabda oldi. So’ngra madrasada o’qidi. Madrasa ta’limidan so’ng mustaqil arab va fors tillarini o’rgandi. U sharq klassik adabiyoti vakillari Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Xofiz Sheroziy, Lutfiylarning ijodiyotlarini chuqur o’zlashtirdi. Munisning odob-axloqqa doir g’oyalari uning g’azallar, mustazodlar, muhammaslar, musaddaslar, qasidalar, qat’alar, ruboiylar, tuyuqlar, chistonlarida ifodalangan. Munis o’zining “Savodi ta’lim” asarida ilm-fan, maktab, o’quv- tarbiyaga doir fikr-mulohazalarini batafsil yoritgan. Shu asarning birinchi qismida harf mashq qilishga tayyorgarlik masalalarini, ikkinchi qismida esa xat mashqi va uning usuli haqida amaliy ishlarni bayon qiladi. Munis tarjimon sifatida XV asrda yashab ijod etgan tarixchi Mirxondning “Ravzatus-safo” asarining birinchi va ikkinchi jildini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Munis ma’rifatparvar shoir sifatida o’z zamonasining eng ilg’or ma’rifatparvari edi. Shoir o’z she’rlarida tarbiya masalalarini zarurligini uqtirdi. U insonga xos yuksak fazilatlarni ilm orqali tarbiyalash lozimligini ko’rsatib bergan. Munis og’ir kasallik tufayli 1829 yilda vafot etdi. U qoldirgan o’lmas adabiy va ma’rifiy meros yosh avlod tarbiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda. Munis kishilarni rostgo’ylik, mardlik, xalqchilik, do’stlik, vatanparvarlik va vafo ruhida tarbiyalash eng avvalo ilm orqali amalga oshirilishini ta’kidlagan. U bilimning qudrati kuch ekanligini ko’rsatadi. Munis ilmning afzalligi to’g’risida maktab va madrasalarda o’qitiladigan fanlarning mohiyatini she’riy misra-larda shunda y bayon etgan edi: Goho tinglovchilar birla gulxan aro Surub dardkashlikka yuz majaro, Gahi rindlar bazmiga yo’l topib Hamonki maqsudg’a qul topib, Gohi maktab ichra kirib shodkom, Madrasa sari aylab hirom. Qayu erda ahbob bazm aylasa, Tarab irtiqobiga azm aylasa, O’zimni olar ichra solur erdim, Ko’ngul qong’uncha bahra olur erdim. Munis “Savodi ta’lim” asarida donishmandning ilmga bo’l-gan e’tiqodi

19uning o’z xatida aks etishini alohida ta’kidlaydi. Shuningdek, xatni chiroyli, husndor va xatosiz yozilishining tarbiyaviy ahamiyatini quyidagicha ochib beradi. Xattidin o’lub xujasta ta’lim, Ta’lim fani xatiga taslim, Sharmanda xati sabz xatlar, Xol ofati xatida nuqtalar. Ta’lim berur na bir raqamdin, Xat yozmoq ishi eti qalamdin. Shoir insonlarni bir-biriga mehr-oqibatli bo’lishini, do’stlik rishtalarini bog’lovchi nomalar yozish haqidagi g’oyasini, maqsadi va vazifalarini alohida bayon etadi: Ko’p muddat erdi guruhi mushtoq, Ta’lim sumakbag’rig’a ushshoq, Mashq etmak ishida xat bitarga, Ta’lim vuqufiga etirga... Bilgancha surub qalamni har yoni Ta’lim ishin aylar erdim oson. Munis ijodiyotida odob-axloq masalalari alohida o’rin egallaydi. Uning ijodiyotidagi asosiy yo’nalishlar: nohaqlik va zulmga qarshi adolat, saxiylik, xalqqa cheksiz muhabbat, ilm-ma’rifat, jaholatga qarshi kurashuvchi insoniy fazilatlar. Munis o’z zamonasidagi o’zaro urushlar, hirsu dunyo odamlarni bir-biriga nisbatan mehrsiz bo’lishga asos bo’ldi deydi: Ne natija berur adab, hunaring na nazarga kirar nasab guharing. Bas erur bu zamonda bisoting aro qara Siymu zaring. Munis o’z asarlarida mehr-oqibat hamda do’stlik tuyg’ularini kerak satrlarda shunday ifodalagan edi: Ey do’st, tani zarim aro jonim eding, Iqlimi muhabbat uzra sultonim eding, Xush keldingu jonimda nishiman qilding Xush borki, base aziz mehmonim eding. Munis o’z asarlari bilan tarbiya masalalariga katta e’tibor berdi. Uning didaktikasi insonni yuksak olijanoblik, rostgo’ylik, halol, ilmga chanqoq, mehru oqibatli bo’lishga qaratilgan. Munisning adabiy va pedagogik g’oyalari maktablarda to’g’ri, chiroyli yozuv tartib- qoidalarini o’rgatish uslubi sifatida xizmat qilgan va qilmoqda. 5. Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning “Odob as-solihin” asari-yuksak

20ma’naviy-axloqiy sifatlarni yorituvchi manba. Tayanch iboralar: Muhammad Sodiq Qoshg’ariy, xulq-odob qoidalari, insonning ijobiy xulq-atvorga ega bo’lishi, salom berish qoyidalari, amal qilinishi lozim bo’lgan mezonlar. Muhammad Sodiq Qoshg’ariy haqida bizgacha juda oz ma’lumot yetib kelgan. Lekin hozirgi paytda bizga ma’lum bo’lgan “Odob as- solihin” asarining o’ziyoq bizga uni mashhur pedagog olim sifatida tanitadi. Muhammad Sodiq Qoshg’ariy 1740 yilda Qoshg’arda kambag’al dehqon oilasida tug’ilgan va 1843 yilda u shu yerda vafot etgan. Biz olimning qay darajada tarbiyashunos ekanligini u tomonidan yaratilgan asarlarning mazmunidan bilamiz. Bizgacha uning “Odob as-solihin” (“Yaxshi kishilar odobi”), “Zubdat al- masoyil” (“Masalalarning qaymog’i”), “Dur al-muzoxir” (“Ko’makdoshlarning durdonasi”) hamda “Tazkirai xojagon” (“Xojalartazkirasi”)nomli asarlari yetibkelgan.Sharqning buyuk allomalari - Yusuf Xos Hojib, Imom Ismoil al- Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Sa’diy Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqalar yuksak axloqiylikni shakllantirishga oid yirik asarlar, hikmatlar yaratganlar. Shu bilan birga xulq-odob tarbiyasiga oid “Axloqi Muhsiniy”, “Axloqi Jaloliy”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma” kabi asarlar yaratilgan. O’zida shaxs va uning tarbiyasini yo’lga qo’yish masalalarini aks ettiruvchi asarlarni yaratish an’anasi mavjud bo’lgan davrda Muhammad Sodiq Qoshg’ariy tomonidan turkiy tilda “Odob as-solihin” (“Yaxshi kishilar odobi”), “Zubdat as-masoyil” (“Masalalarning qaymog’i”) nomli asarlar yaratildi. “Odob as- solihin” asari 5 marta, 1889 hamda 1901 yillarda Toshkent shahrida va 1891, 1892 hamda 1986 yillardaIstambul shahrida qaytanashretilgan. Mazkur asarning nomi va mazmunidan ham anglanib turganidek, unda ilgari surilgan g’oyalar insonning hayoti davomida zarur ahamiyat kasb etuvchi xulq-odob qoidalari xususida kishilar, shu jumladan, yoshlarga muayyan darajada ma’lumotlar berishga xizmat qiladi.

21“Odob as-solihin” asarida ijtimoiy hayot hamda kundalik turmushda har bir inson tomonidan qat’iy amal qilinishi zarur bo’lgan zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) odob va axloq qoidalari, ularning ijtimoiy ahamiyati, yoshlar tarbiyasini yo’lga qo’yishdagi o’rni va roli borasida batafsil so’z yuritiladi. Muhammad Sodiq Qoshg’ariy tomonidan yaratilgan “Odob as- solihin” asari muallifning o’zi ta’kidlab o’tganidek, muqaddima va 7 bobdan iborat bo’lib, har bir bob o’zida 4 faslni aks ettiradi. Muqaddimada asarning maqsadi ochib beriladi. Asarning yozilishidan ko’zda tutilgan maqsad borasida so’z yuritilar ekan, insonning ijobiy xulq-atvorga ega bo’lishini taqozo etuvchi ijtimoiy zaruriyat mohiyati batafsil ochib beriladi. Asarda ilgari surilgan asosiy g’oya-insonlarning ijobiy xulq-atvorga ega bo’lishlari jamiyatda ruhiy xotirjamlik va moddiy farovonlikni qaror toptiruvchi asosiy omil ekanligini asoslashdan iboratdir. Alloma mazkur g’oya mohiyatini sharhlar ekan, inson odob-axloq qoidalarini egallay olmasa hamda ijobiy xulq-atvori bilan muaddab (odobli) va muzazzab (toza) bo’lmasa, nafaqat o’zi, balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi degan qarashni ilgari suradi. Shunday ekan, har bir inson ichki hamda tashqi odob qoidalarining mohiyatini to’laqonli ravishda anglab, ularga qat’iy amal qilishi zarur. Inson odob-axloq qoidalarining mohiyatidan qanday yo’l va usullar orqali boxabar bo’lishi mumkin degan savolga javob berar ekan, alloma ular yetuk mutafakkirlar tomonidan qimmatli, mo’tabar kitoblarda jam etganligi, mazkur kitoblarning mazmuni bilan tanishish orqali odob-axloq qoidalari va ularga amal qilish shartlari xususida muayyan ma’lumotlarga ega bo’lish imkoniyati mavjudligini alohida ta’kidlab o’tadi. Asarda komil inson bo’lib yetishishda kundalik hayot hamda amaliy turmushda o’ziga xos ahamiyat kasb etuvchi botiniy (ichki) va zohiriy (tashqi) odob-axloq qoidalari: salomlashish, ruxsat so’rash, muloqot, uxlash, yo’l yurish, mehmon kutish, ziyofat, ovqatlanish, shuningdek, er- xotin munosabatlarini yo’lga qo’yish odobi va ularga amal qilish shartlari borasida so’z yuritiladi.Suhbat ahlining o’zini tutishi, tozalik, ozodalik hamda safarga chiqish qoidalari ham asar mazmunining markaziy qismidan o’rin olgan.

22Birinchi bob salomlashish, ko’rishish, qo’l olishish hamda ruxsat so’rash qoidalari to’g’risida ma’lumotlar berishga yo’naltirilgan bo’lib, mazkur bob to’rt fasldan tashkil topgan. Ma’lumki, Sharq xalqlari tomonidan tan olingan axloqiy qoidalarga ko’ra biror kimsa o’zgalar xonadoniga tashrif buyursa, eshikdan xonadon sohiblarining ruxsatsiz kirib boravermay, ma’lum qoidalarga rioya qilishi shart. Ana shu qoidalarning eng muhimlari deb, Muhammad Sodiq Qoshg’ariy tashrif buyuruvchi kimsa o’zining kelganligidan xonadon sohiblarini ogoh etishi (eshikni qoqishi yoki yo’talishi), ushbu choraga nisbatan ichkaridan javob berilgach kirishga ruxsat so’rashi, so’ngra ichkariga kirishi kerakligi lozimligini bayon etadi. Ikkinchi faslda esa, salomlashish odobining o’n ikki qoidasi borasida fikr yuritiladi. Mazkur o’rinda salom berish va alik olish masalasida bugungi kunga qadar davom etib kelayotgan munozaraga nuqta qo’yilgan. Muallifning fikriga ko’ra, salom bermak sunnat, javobi farzu ayyondir. Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning e’tirof etishicha, salom quyidagi holatlarda quyidagi kishilar tomonidan berilishi maqsadga muvofiqdir: ulug’ kichikka, otliq piyodaga, yuruvchi o’ltirguvchiga, ozchilik ko’pchilikka, xonaga kirib keluvchi, xona ichkarisida o’tirgan kishilarga salom bergay”, deb ta’kidlar ekan, bir kishi ko’pchilik oldiga kirib kelganda, birinchi bo’lib salom berishi, ko’pchilik esa baravar ovoz chiqarmasdan salomga alik olishi joizligiga alohida e’tiborni qaratadi. Allomaning salomlashish odobi xususidagi fikrlari bilan tanishar ekanmiz, ta’lim muassasalarida muallim sinf xonasi yoki auditoriyaga kirib kelganda, “Kim oldin salom berishi kerak?”, degan muammoning yechimini topgandek bo’lamiz. Mazkur bobda yana salomlashishdagi hatti-harakatlar, jismonan zaif yoki bemor kishilar tomonidan amal qilinishi lozim bo’lgan, shuningdek, erkak va xotin- qizlar o’rtasida kechuvchi salomlashish qoidalari, salom bermaslik va javob qaytarmaslik joiz deb topilgan holatlar borasida ham muhim tavsiyalar bayon etilganki, ushbu tavsiyalar bugungi kun uchun ham nihoyatda ahamiyatlidir. Birinchi bobning uchinchi faslida berilgan muloqot (uchrashuv) odobiga oid

23tavsiyalar ham diqqatga sazovor. Bunda uchrashganda qo’l berib ko’rishish, lekin qo’l uchi bilan emas, astoydil, biroq qo’lni silamay, ochiq yuz bilan ko’rishish odobi bayon etiladi1. Quchoqlashib ko’rishish, safardan qaytgan kishi hamda yosh bolalar bilan ko’rishish, o’pib ko’rishish odoblari bayon etiladi.Ikkinchi bobda uxlamoq, kiyim kiyish, yo’l yurish odoblari haqida fikr yuritiladi. Masalan, uxlash oldidan eshiklarni mahkamlab yopish, idishlarning og’zini berkitish, o’rnidagi ko’rpa- to’shaklarni bir bora qoqib yozish, o’choqdagi olovni hamda chiroqni o’chirish, uxlaydigan o’rnini yumshoq qilmaslik, o’ng qo’lga bir oz suyanib yotish tavsiya etiladiki, ushbu qoidalarning ahamiyati ularga rioya qilmaslik natijasida ro’y bergan noxush voqealar misolida ochib beriladi.Libos kiyish qoidalari ham xulq-odob me’yorlarining tarkibiy qismi sanaladi. Bizga yaxshi ma’lumki, libos kiyish borasida ham ma’lum mezonlar qabul qilingan bo’lib, ularga amal qilish kishini noqulay vaziyatga tushib qolishdan saqlaydi. Muhammad Sodiq Q’oshg’ariy ushbu bobda libos kiyish qoidalari va ularga amal qilish shartlari yuzasidan mulohazalarni ilgari suradi. Bu borada muallif kishilar tomonidan amal qilinishi o’ta muhim sanalgan mezonlar quyidagilar ekanligiga alohida urg’u beradi: libos tanlashda kishining imkon darajasi, moddiy holati, mavqeyi, nasl-nasabi, yoshi, jinsi, shuningdek, joyi (geografik mintaqa, shahar yoki qishloq, faoliyat turi va hokazolar) inobatga olinishi lozim.Tanlangan libosning qulayligi, faslga mos bo’lishi ham maqsadga muvofiqdir. Libosni toza tutish, o’ta darajada hashamdor bo’lgan liboslarni kiymaslik, yaxshi libos kiyganda manmanlik qilmaslik, kiymaydigan ortiqcha liboslarni muhtojlarga in’om qilish xususida berilgan tavsiyalar bugungi kundahamo’z ahamiyatini yo’qotmagan.Yo’l yurish qoidalari ham har bir inson bilishi zarur bo’lgan qoidalardan biri bo’lib, muallif mazkur masalaga ham o’z e’tiborini qaratadi. Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning tavsiyalariga ko’ra, yo’l yurganda atrofga alanglamaslik, jamoat joylarida esa boshqalarga xalal bermaslik, ularning hurmatini saqlash, hamrohlar ishtirokida yo’l yurilayotgan bo’lsa, ularning yoshi, mavqei, salomatlik darajasini inobatga olish, yo’lda tanish kishi uchrab qolsa, u bilan salomlashib, tez o’tib ketish, agar zarur bo’lsa, yo’l chetiga chiqib so’zlashish, yo’lda og’iz suvi yoki balg’amni tupursa

24yuzini berkitish, uni o’ng tomonga yoki oldiga emas, chap tomoniga yoki orqaga tashlash, muhtojlarga duch kelib qolinsa, ularga yordam berish, kishilarga aziyat yetkazadigan narsalarni yo’ldan olib tashlash, mazlumlarning g’am-anduhlariga sherik bo’lib, ularga yordam ko’rsatish, kishilarning yaxshi amallarini ma’qullab, ularni yomon ishlardan qaytarish maqsadga muvofiq ekanligi bayon etiladiki, ushbu qoidalarni bilish katta-yu kichikka birdek zarurdir.Uchinchi bobda suhbatlashish odobi borasida so’z yuritiladi. Bizga yaxshi ma’lumki, suhbatlashish odobi va uning shartlariga amal qilish ijtimoiy munosabatlarning mo’tadil kyechishini ta’minlovchi asosiy va o’ta muhim omillardan biri bo’lib, aksariyat mualliflar tomonidan yaratilgan hamda axloq-odob muammolariga bag’ishlangan asarlar mazmunidan alohida o’rin olgan. «Odob as- solihin» asarida ham muallif suhbatlashish odobi va uning o’ziga xos jihatlari borasida batafsil so’z yuritadi. Suhbatning yaxshi niyatlarga boy hamda beg’araz bo’lishi muhim sanaladi. Muayyan mavzularda tashkil etilayotgan suhbat (bahs- munozara)ga tanning tozaligiga erishgan, shuningdek, og’iz va tishlarni tozalagan holda pokiza libos bilan tashrif buyurish, suhbat ahlining bir-birlariga hurmat va iltifot ko’rsatishlariga erishish, ulug’larga e’tiborini qaratish, o’tirish qoidalariga rioya etish, ahli suhbat kirganda va chiqqanda o’rindan turish va ulug’larni yuqoriga o’tkazish, beadab so’zlar, yomon hatti- harakatlar hamda noo’rin jimlikdan saqlanish, barchaga yaxshi muomalada bo’lish, ularni izzat qilish, aksa kelsa og’zini to’sib, past ovozda, yengil aksa urish, suhbat ahliga ish buyurmaslik, ularga beminnat xizmat ko’rsatish, do’st va notanishlarga bir xil ochiq chehra, go’zal xulq va odob bilan muomalada bo’lish, aka-ukalar, opa-singillarning xatosini kechirish hamda ularning aybini yuzlariga solmaslik, agar joiz bo’lsa ularga boshqalarning e’tiboridan chetda nasihat qilish, suhbat jarayonida ishtirok etayotgan biror kishining yomon qilig’i, yoki qabih fe’liga baho bermaslik, zaruriyat yuzaga kelgan holda uni suhbatdan chetlatish chora-tadbiri ko’rilgan. 6. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.

25Tayanch iboralar: Rossiyaning bosqinchilik yurishi, Markaziy Osiyoning mustamlakaga aylanishi, Markaziy Osiyo xalqlarining madaniy-ijtimoiy taraqqiyoti, ilg’or ziyolilarning faoliyati. Markaziy Osiyoda temuriylar hukmronligi inqirozga yuz tutgandan keyin bu o’lkani qo’lga kiritish uchun jahonning ko’pgina mamlakatlari harakat qildilar. Ana shulardan biri chor Rossiyasi edi. Markaziy Osiyoni Rossiyaga qaram qilish g’oyasi Petr I dan boshlanib, uning vafotidan so’ng Yekaterina II hukumati tomonidan davom ettirildi... Rossiyaning bosqinchilik yurishi XIX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. Chunki, bu davrda sobiq imperiya o’rnida uch xonlik Buxoro amirligi, Xiva hamda Qo’qon xonliklari bo’lib, bular O’rtasida nizolar kuchaygan edi. Bundan foydalangan chor hukumati o’zining yovuz niyatlarini amalga oshirishga kirishib, dastlab qozog’istonni o’zlariga tobe qildilar. So’ngra 1864 yili Turkmaniston, Chimkent, Avliyoota, 1865 yili Toshkentni zabt etdilar. 1867 yili Yettisuv, 1868 yili Samarqand, 1876 yili Farg’ona Rossiya qo’liga o’tdi. 1876 - yil 19 fevralda podsho Aleksandr II Qo’qon xonligi tugatilganligi to’g’risidagi buyruqqa imzo chekdi. 1885-yilga kelib Markaziy Osiyoning hamma erlari Rossiya tasarrufiga o’tdi va o’lkada Turkiston general gubernat birligi tashkil etildi. Markaziy Osiyo mustamlakaga aylantirilgach, chor hukumati mustamlakachilik siyosatini yurgizdi, bu siyosatga qarshi ko’tarilgan xalq qo’zg’olonlarini esa ayovsiz bostirdi. U Markaziy Osiyo hududida istiqomat qiluvchi turli xalqlarni bir-biriga qarshi qo’yish bilan ular o’rtasida nizolarni avj oldirdi. Chor hukumati xalqimizning milliy madaniyatiga va uning rivojiga tish tirnog’i bilan qarshilik qildi, milliy zulmni kuchaytirdi. Bu zulm birinchi navbatda madaniyat, fan, san’at, ijtimoiy va pedagogik fikr, turmush tarziga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Xalq o’zining milliy merosi, qadriyatlari va g’ururidan mahrum bo’la

26boshladi. Turkiston general - gubernatori fon Kaufman imperatorga yo’llagan bir maktubida Markaziy Osiyo xalqlarining madaniy-ijtimoiy taraqqiyoti uch yuz yil orqaga surib yuborilganini maqtanib yozgan edi. Oktabr to’ntarishidan oldin masjid va madrasalardagi kitoblar, noyob qo’llanmalar yondirib tashlandi, bir qismi Peterburgga olib ketildi. O’lkada yuz bergan bu voqealar ilg’or ziyolilarning faoliyatiga ham ta’sir etmay qolmadi. Ular o’lkada chor ma’murlari qo’llagan jabr zulmga qaramay ilm- fan va madaniyatning umumiy rivojiga o’z hissalarini qo’shdilar. Ular o’zlaridan oldin o’tgan ulug’ mutafakkirlarning insonparvarlik, pedagogik fikr, g’oyalarini davom ettirdilar. Buni Furqat, Muqimiy, Avaz O’tar, Anbar Otin, Ahmad Donish, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Zavqiy, Said Ahmad Siddiqiy ijodida ko’rish mumkin. 7. Chor Rossiyasining ta’lim siyosati. Tayanch iboralar: Rus muhojirlari, Markaziy (O’rta) Osiyo aholisining savodxonlik darajasi, Turkiston o’lkasi xalqlari, chor Rossiyasining asosiy mafkuraviy kurashi, maktab ustavlarining tasdiqlanishi, ruslashtirish ko’rsatmasi, Rus muhojirlari Turkiston general gubernatorining farmoniga binoan o’lkada rus va rus tuzem maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish va bu maktablarni kengaytirish hisobiga mahalliy maktablar, madrasalarni siqib chiqarish maqsadida maorif islohotini o’tkaza boshladilar. Bu bilan go’yoki, ular Markaziy Osiyo aholisining savodxonlik darajasini oshirmoqchi bo’ldilar va har bir qilingan ishni bo’rttirib ko’rsatishga urindilar. 1917 yilgi to’ntarishgacha 21 foiz savodxon bo’lgan o’lka aholisini, yoppasiga savodsiz edi, deya kamsitishga urindilar, quruq bo’hton yog’dirdilar. O’lka aholisini savodxon qilish uchun eng avvalo rus, rus tuzem, gimnaziya kabi o’quv maskanlari kerak, madrasa va «usuli qadimiya» eski usul maktablarida, otinlar maktablarida savod chiqarib bo’lmaydi degan siyosatni yurgizishga harakat qildilar.

27Bunga biz 1897 yildagi Rossiya tomonidan o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlarini ko’rsatishimiz mumkin. Masalan, o’sha aholi ro’yxatida qayd etilishicha, Markaziy (O’rta) Osiyo aholisining savodxonlik darajasi quyidagicha belgilangan: tojiklar — 99,5 % savodsiz; qirg’izlar 99,4 % savodsiz; turkmanlar 99,3 % savodsiz; o’zbeklar—98,4 % savodsiz; qozoqlar—97,9 % savodsiz deb hisoblangan. Bu ko’rsatkichlarning barchasi uydurma edi. Aslida Turkiston o’lkasi xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisining savodxonlik darajasidan past emas edi. Chunki Turkiston o’lkasi xalqlari 1917 yilgi to’ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar, ilm egalari bo’lganlar. Zero, yuqorida qayd etilgan aholi ro’yxati ma’lumotnomasida rus xalqidan, rus millatidan boshqa millatga mansub fuqarolarni ataylab kamsitish chor Rossiyasining asosiy mafkuraviy kurashi natijasidir. Chunki ular rus va rus tuzem maktablarini bitirganlarnigina savodli deb hisoblaganlar. Hatto ular dunyoviy maktablar ochish, ona tilidagi darsliklar, gazeta va jurnallar nashr qilish va hokazolarni qat’iy ta’qib qilar edilar. Ayni vaqtda chor hukumati rus bo’lmagan aholi yashaydigan joylarda maktablar ochar, bu maktablar esa o’z oldiga ruslashtirish maqsadini qo’yar edi. Chor hukumati tomonidan XX asrning 60 yillarida maktab ustavlari tasdiqlanib, shular asosida boshlang’ich hamda o’rta maktablar qayta tuzilib, rus bo’lmagan xalqlar uchun maktablar tashkil etishga doir davlat hujjatlarini ishlab chiqishga kirishdilar. Maktab ishiga taalluqli asosiy siyosiy va idealogiya sohasidagi ko’rsatmalar 1870 yili chor Rossiyasi xalq maorifi noziri D.A.Tolstoy tomonidan ifodalab berilgandi: «Bizning vatanimizda yashovchi barcha begona (rus bo’lmagan) xalqlarning ma’lumotli bo’lishining oxirgi maqsadi, deb ma’lum qilgan edi u, shubhasiz, ularni ruslashtirish va rus xalqi bilan birlashtirishdan iborat

28bo’lishi kerak». Ruslashtirish ko’rsatmasi 1870 yili e’lon qilingan bo’lib, unga binoan rus millatiga mansub bo’lmagan barcha xalqlar uchta toifaga bo’lingan edi. «Juda kam ruslashgan xalqlar». Bularga Sharqiy Sibir va Volgabo’yi xalqlari kirar edi. Bu xalqlar uchun ochilgan maktablarda o’qishni ona tilida boshlash va keyinchalik rus tilida o’qitishga o’tish tavsiya qilinar edi. «Ruslar ham yashaydigan rayonlarda yashovchi xalqlar». Bu joylardagi maktablarda o’qitishni dastlab rus tilida olib borish, ayrim hollarda ona tilining yordamiga tayanish va mumkin qadar tezroq faqat rus tilida o’qitishga o’tish taklif qilinar edi (masalan, gruzin bolalari o’qitiladigan maktablarda o’qitish shunday olib boriladi). «Yetarli darajada ruslashgan xalqlar». Ukrainlar, Belorus va boshqalar. Bularning maktablarida o’qitishni faqat rus tilida olib borish tayinlangan edi. Mana shu umumiy direktiv hujjat asosida ulkan Rossiya imperiyasi ayrim hududlaridagi maktablarning ta’lim-tarbiyaviy ish prinsiplarini belgilab beradigan yo’l-yo’riqlar yaratiladi va e’lon qilinadi... Tarixda o’zbek xalqi ko’p bosqinchilarni ko’rgan. Masalan, mo’g’ul bosqinchiligini oladigan bo’lsak, ular odamlarni qirgan, boyliklarini talon taroj qilgan... ammo madaniyatiga, tiliga va diniga tegmagan. eng dahshatlisi, ruslar Turkistonda barcha bosqinchilik ishlarini olib borish bilan birga, xalqning urf- odatidan, tili va dinidan ham ayirmoqchi bo’ldilar. General Rozenbax shunday degandi: «O’lkani ruslashtirish rejasini amalga oshirishda maktab katta ahamiyat kasb etishi lozim». Haqiqatdan ham mustamlaka davrida rus tuzem maktablari vujudga keldi. Bu maktablarning asl maqsadi o’lkani ruslashtirish edi. XX asr boshlarida Turkistonda hammasi bo’lib 20925 ishchi bo’lgan, xolos. Temir yo’llar o’lkamizning barcha boyliklarini Rossiyaga tashib olib ketish maqsadida qurilgan. Yangi ochilgan turli maktablar esa, mustamlakachi amaldorlar uchun tilmochlar tayyorlab berish uchun xizmat qilgan.

298. Turkistonda maktablar tizimi. Tayanch iboralar: Turkiston o’lkasida boshlang’ich maktablar, shahar maktablari, oliy diniy maktablar, maktab va madrasalar, musulmon maktablari. XIX asrning o’rtalarida Turkiston o’lkasida boshlang’ich maktab hamda o’rta va oliy diniy ta’lim beradigan madrasalar mavjud edi. Maktablarning aksariyati, shu jumladan, qishloq maktablarining ko’pchiligi diniy ta’lim beruvchi eng oddiy boshlang’ich maktablar edi. Bu maktablarda masjidlarning imomlari, savodxon mullalar dars berardilar. Bunday maktablarda o’qitish eng oddiy diniy vazifalarni o’rgatish bilan, ya’ni qur’on o’qishni o’rgatish, har bir musulmon uchun zarur bo’lgan asosiy vazifalarni bildirish bilan cheklanilardi. Shahar maktablarida diniy ta’limdan tashqari, umumiy ta’lim elementlari yozish va hisoblash yo’llari o’rgatilardi. Shahar maktablarida o’quvchilar soni 20-30 taga, qishloq joylarida esa 10- 15 taga yetardi. O’qishga 6 yoshdan qabul qilinib, o’zlashtirishiga qarab, 17-18 yoshlargacha davom etardi. Maktabda avval «haftiyak», keyin «qur’on» yod olinar, so’ng «Chor kitob»ga o’tilardi. «Chor kitob» 4 bo’limdan iborat bo’lib, 1bo’lim haq xudoning nomlari tushuntirilardi, din qoidalari, tahorat, namoz bayon etiladi; ikkinchisida iymon- etiqodni anglash; uchinchi bo’limda kalomi nabi- rivoyatlar bahs etilgan, Xalq orasida mashhur shoirlarning she’r va g’azallari o’qitilardi. Odatda, bunday maktablarning o’quvchilari badavlat oilalarning bolalari bo’lardi. Ular o’qishni tamomlab, olgan bilimlarini savdo-sotiq ishlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida qo’llar edilar, ba’zilari qo’shimcha ta’lim olib, xattotlik kasbi bilan shug’ullanar, ba’zilari esa, madrasaga kirib o’qishni davom ettirardi. Oliy diniy maktab madrasada diniy falsafa va musulmon huquqlari, arab tilining grammatikasi va mantiq ilmlaridan dars o’tilardi. Uning o’quv rejalari vaqt va sharoitga qarab o’zgarib turgan. Masalan: XV asrning 30-40 yillari Samarqand va Hirot madrasalarida dunyoviy bilimlar matematika, astronomiya, musiqa kabi

30fanlar o’qitilgan. Madrasa uch bo’limdan iborat bo’lgan: birinchi bo’limda musulmon diniy aqidalari bayon qilingan kitob arab tili va qonunchilik o’rgatilardi. Bu bo’lim tinglovchisi 9-10 yil o’qigan. Ikkinchi bo’limda qonunchilik, ilohiyot, mushkulot, mantiq, arab tili grammatikasi, notiqlik mahorati, kalom o’qitilgan. Unda 7-8 yil o’qishgan. Uchinchi bo’limda ilohiyot, qonunchilik, kalom o’qitilgan. Qonunchilik kursida geografiya va arifmetikadan ba’zi ma’lumotlar berilgan. Madrasani tamomlab chiqqanlar imomlik bilan shug’ullanish va qozixonalarda ishlash huquqiga ega bo’lar edi. Maktab va madrasalarda asosan o’g’il bolalar o’qitilardi. Shaharlardagi diniy maktablarda ba’zi domlalarning xotinlari otinoyilar qizlarni o’qitish bilan shug’ullanardilar. Maktab va madrasalarda dars o’zbek, arab va fors tillarida olib borilardi. Musulmon maktablarida ta’lim sistemasi 5 toifaga bo’lingan edi. Quyi maktab bu maktablarda o’g’il bolalarga savod o’rgatishgan (4 yil). Xalilxona maktabi (namoz) yod oldirib o’rgatilgan. Qorixona qur’on yod olingan. 9. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Tayanch iboralar: musulmon ruhoniylari, musulmon maktablarini isloh qilish, Chorizmning Turkistonni ruslashtirishi, rus maktablari, rus tuzem maktablari, mahalliy aholi bolalari. Markaziy Osiyo xonliklarida islom dini davlat dini hisoblanardi. Musulmon ruhoniylari Markaziy Osiyoning feodal hukmronlari bilan mahkam bog’langan edi; Shu hukmronlarning yordami tufayli bu yerda musulmonlarning juda ko’p diniy o’quv yurtlari, chunonchi: masjidlar huzurida maktablar, madrasalar va shunga o’xshagan o’quv yurtlari bor edi. Turkistonda birinchi general - gubernator bo’lgan Kaufman barcha musulmon muassasalariga nisbatan «aralashmaslik» (betaraflik) siyosatini tutdi.

31O’rta asr musulmon maktablarini isloh qilishdan bosh tortgan chorizm ruslar o’rnashgan erlarda ochilgan rus maktablarini Turkistonda maorif sohasida o’z siyosatining quroli qilib olishga harakat qildi. (Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866 yili ochilgan edi.) Rus maktablariga ruslar bilan birga o’qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinardi. Turkistondagi boshlang’ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Evropa qismidagiga qaraganda, ancha ko’proq o’rgatilardi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini maktabga ko’proq jalb qilish edi. Chorizmning Turkistondagi ruslashtirishdan iborat maktab tizimi uning Volga bo’yi uchun maqullangan «Ilminskiy sistemasi»dan farq qilardi. Qozon pedagogi Ilminskiy Volga bo’yidagi chuvashlar, mariylar va boshqa xalqlar uchun alohida rus va mahalliy aholi maktablari ochgan edi. Bu maktablarda o’qish dastlab bolalarning ona tillarida olib borilar, rus tili esa alohida fan sifatida o’qitilar edi, shu bilan birga, hamma darsliklar xristian (pravoslavie) dinini targ’ib qilish ruhida tuzilgan edi. Bulardan farqli o’laroq, islom dini ta’siri kuchli bo’lgan Turkistonning mahalliy aholisi O’rtasida xristianlar missionerligiga ruxsat etilmas edi; buning ustiga rus maktablarida musulmon dinini o’qitish ham man etilgan edi; rus maktablariga o’qishga kirgan yerli aholi bolalari dastlabki kundanoq rus tilida o’qitilar edi. Turkistonda dastlabki rus O’rta o’quv yurtlari 1870 - yillardan ochila boshladi: 1876 yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va xotin-qizlar gimnaziyalari, 1879 yili esa, Toshkentda o’qituvchilar seminariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham erli aholining bolalari qabul qilinardi. O’qituvchilar seminariyalarida esa, mahalliy aholi bolalariga 103 o’rin ajratilgandi. Turkistonda dastlab ochilgan ba’zi rus maktablarida o’quvchilarning 104 va undan ko’prog’ini mahalliy aholi bolalari tashkil etgan bo’lsada, lekin butun Turkiston o’lkasi bo’yicha hisoblaganda bunday maktablarda o’quvchi mahalliy aholi bolalari 200 dan oshmasdi. Bularning ham ko’pi qozoq bolalari bo’lib, o’zbek va tojik bolalari juda oz edi, chunki musulmon ruhoniylari «kofirlar» maktablariga qarshi targ’ibot yurgizardilar. Rus maktablarida, ayniqsa, O’rta maktablarda o’quvchilar o’rtasida o’z ijtimoiy ahvoliga ko’ra boylar va oqsuyaklarning bolalari

32ko’pchilikni tashkil etardi. Chorizmning maktab sohasidagi siyosati ruslashtirishdan iborat bo’lsa ham, lekin rus bolalari bilan mahalliy aholi bolalarining birgalikda o’qishlari ular o’rtasida o’zaro do’stlikni tarbiyalar edi. Rus maktabiga o’qishga kirgan bolalar rus tilini mutlaqo bilmas edilar, natijada ancha qiyinchilik tug’ilardi. Shuning uchun rus maktabiga kirgan, lekin rus tilini mutlaqo bilmaydigan o’quvchi rus tilida so’zlashishni o’rganib olmaguncha odatda quyi bo’limda o’qir, rus tilida so’zlashishni o’rganib olgandan keyingina yuqori bo’limga o’tkazilardi. Yuqori bo’limlarga o’quv yilining O’rtalarida ham o’tkazilaverardi, chunki maktablar kichkina bo’lib, bir vaqtning o’zida mashg’ulotlar bir necha bo’limlar bilan olib borilardi. Rus maktablarida o’qiydigan qozoq bolalarning ko’pchiligi internatlarda yashar edilar, xuddi shu internatlarda rus tili yanada tezroq va puxtaroq o’rganib olinardi. Toshkentdagi gimnaziyada dastlabki yillari mahalliy aholining bolalarini rus tili bilan ko’proq shug’ullantirish uchun lotin tilini o’rgatishdan ozod qilinardi. 1880 yillarning boshlariga kelib rus maktablarida o’qiydigan o’zbek va tojik bolalari uchun islom dinini o’qitish kerak, toki ota- onalari bu maktablardan qo’rqmasinlar, degan fikr tarqalgan edi. Turkiston ma’murlari bu fikrning qanchalik to’g’ri ekanligini tekshirishga qaror qildilar. 1884 yil 19 dekabrda Toshkentda, «eski shahar» qismida sinab ko’rish uchun birinchi rus tuzem maktabi ochilgan edi. 10 yillardan keyin Toshkentda bunday maktablar soni to’rttaga ko’paydi. Bu tipdagi maktablar o’lkadagi yirik shaharlar hamda qishloqlarda ham tashkil etila boshladi. o’lkada rus, rus tuzem maktablari ilk bor XIX asrning 70 yillarii yuzaga kelgan bo’lsa, 1904 yilga kelib ularning soni 57 taga etdi. Tadqiqotchi A. Muhammadjonovning ma’lumotiga ko’ra, o’lkada tashkil etilgan rus tuzem maktablari 1870-1904 yillari quyidagi holatda edi. Rus tuzem maktablarida o’quvchilarga rus muallimi rus tilini hamda arifmetikani va boshqa fanlarni o’rgatar, buning uchun o’qish vaqtining yarmi

33ajratib qo’yilgan edi. O’qish vaqtining qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtiyoriga berib qo’yilgan bo’lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o’qitish bilan shug’ullanardi. Rus tuzem maktablarida faqat o’g’il bolalar o’qitilardi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903 yili Turkiston pedagogika to’garagi, Toshkentda Qizlar uchun rus tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho’zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi. Rus tuzem maktablarida rus tilini o’qitish dasturi va uslubi rus bo’lmagan o’quvchilar uchun mo’ljallab tuzilar edi. (Bu maktablarda ba’zan rus bolalar ham uchrab qo’lardi.) 1884 yili sinash uchun ochilgan rus tuzem maktabida (Turkiston o’qituvchilar seminariyasining rus qismida) tarbiyalanuvchilar uchun o’zbek tili kiritildi. Namangan yaqinida bir qishloqda 6 yil yashagan va o’zbek tilini yaxshi o’rganib olgan V.P.Nalivkin, bu maktabda birinchi bo’lib o’zbek tilini o’qitgan edi. U sinash uchun ochilgan rustuzem maktabining birinchi o’qituvchisi edi. Nalivkin seminariyada 1890 yilgacha dars berdi. Dars chog’ida Nalivkin bo’lajak o’qituvchilarga faqat o’zbek tilinigina o’rgatib qo’ymasdan, balki ularda o’lkani o’rganishga ham havas uyg’otgan edi. Seminariyada o’qib chiqqanlar orasida rus tuzem maktablarida ishlashga tayyor bo’lgan va bu ishni sevib qolganlar anchagina edi. Turkistonning rus aholisi maktab ta’limi bilan erli aholiga qaraganda ancha yaxshiroq ta’minlangan edi. Turkiston o’lkasida birinchi bo’lib rus maktabi Toshkentda 1866 yili, Samarqandda 1870 yili, oradan 12 yil o’tgach, Turkiston o’lkasining boshqa shaharlarida ham paydo bo’ldi. Bu rus maktablarida mahalliy aholi bolalari juda kam sonni tashkil etardi. 1876 yili Toshkentda erkaklar progimnaziyasi va qizlar progimnaziyasi ochiladi. 1894 yili real bilim yurti ochildi. Bu o’quv yurtlarida boshqa shaharlardan kelgan o’quvchilar uchun pansion (yotoqxona) ham bor edi. Bu maktablar davlat byudjetidan ta’minlanardi. 1879 yili Toshkentda Turkiston muallimlar seminariyasi ochildi. Bu

34seminariya maktablari rus boshlang’ichi sinflari uchun o’quvchilarga ona tilidan muallimlar tayyorlab berishi lozim edi. XIX asrning 80 yillari O’rtalaridan boshlab seminariya rus tuzem maktablari uchun ham muallimlar tayyorlashga kirishdi. Mahalliy tilni o’rganish majburiy qilib qo’yilganligi Toshkentdagi bu seminariyaning xususiyatlaridan biri bo’ldi. Unda V.P.Nalivkin o’zbek tilida dars bera boshlagan birinchi o’qituvchi edi. 1887 yili Nalivkin tuzgan lug’at va grammatika risolasi nashr etildi. Bular tilshunoslik tarixida o’zbek tiliga doir birinchi qo’llanmalar bo’ldi. Maktablar uchun ajratilgan mablag’’ning kattagina qismi o’rta o’quv yurtlariga sarflanardi. Toshkentdagi kadetlar korpusiga ayniqsa ko’p mablag’’ sarflanardi. Ishlab turgan to’rt o’quv yurtidan tashqari 1900 yildan boshlab yana beshta o’quv yurti ochildi. Samarqandda va Yangi Marg’ilonda Qizlar va erkaklar gimnaziyalari ishga tushdi; 1905-1916 yillar ichida o’rta maktablar soni ikki baravardan ziyodroq ko’paydi; uyezd markazlarining deyarli hammasida O’rta maktablar paydo bo’ldi. Iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan Qo’qon va Toshkent shaharlarida 1905-1907 yillari yangi tipdagi o’rta maktablar o’g’il va Qiz bolalar birga o’qiydigan kommersiya bilim yurtlari ochildi. Turkistonning iqtisodiy rivojlanishi hunar texnika tipidagi maktablarning ochilishiga olib keldi. Chunonchi, 1896 yildayoq Toshkentda paxta zavodlari va boshqa zavodlarni ta’mirlash uchun kadrlar tayyorlaydigan bilim yurti ochildi; 1897 yili irrigatsiya nazoratchilari tayyorlaydigan kurs tashkil etildi. 1902 yili Toshkent yaqinida qishloq xo’jalik gidrotexnika maktabi ochildi; 1904 yili Samarqandda bog’dorchilik va shu yilning o’zida Toshkentda temir yo’l texnika bilim yurti ochildi. 1908 yili A.M.Malinovskaya Toshkentda qo’l hunar ustalari hamda hisobchilar tayyorlaydigan xususiy qizlar hunar maktabini ochdi. Shu tariqa, Turkistonda madaniy-iqtisodiy rivojlanish ancha yuksak pog’onaga ko’tarildi. 10. Yerlik aholi uchun rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi.

35Tayanch iboralar: maxsus hukumat maktablari, rus tuzem maktablari, Rossiya tasarrufiga o’tish. Musulmon aholisi yashaydigan joylarda qadimdan maktab madrasalar mavjud bo’lib, bularga qarshi chor hukumati Rossiyadagi ko’p sonli xalqlar uchun maxsus hukumat maktablari barpo qilar edi. Bu maktablarning ko’pchiligida o’qitish rus tilida olib borilardi. Ularning biri to’rt yillik, ikkinchisi ikki yillik edi. Ba’zi bir to’rt yillik maktablarda internatlar ham bo’lib, ularda ko’proq mahalliy aholining boy qatlami bolalari ta’lim olardi. Turkiston 1880 yili Rossiya tasarrufiga o’tganidan keyin Markaziy Osiyodagi rustuzem maktablari ancha mashhur bo’ldi. Ammo mehnatkashlarning bolalari uchun yaxshi yo’lga qo’yilmagan ikki yillik savod chiqarish maktablari ochilgan edi. O’qish muddati ikki yil bo’lgan milliy maktablardan, masalan, qozoqlarda ovul maktablari deb atalgan maktablar tipik maktab sanalar edi. Dastlabki ovul maktablari 1892 yili To’rg’ay oblastining ovullarida tashkil topgan bo’lib, aholining ko’chmanchilik turmushiga moslashtirilgan edi. Ovul maktablarida rus tili, arifmetika, qozoq alifbosi va islom dini o’qitilar edi. Bu maktablarda o’qitish o’quvchilarning ona tilida olib borilardi, lekin ularning saviyasi juda past edi. 1916 yili 169 ovul maktabi bo’lib, ularda 5 ming o’quvchi o’qirdi, bu maktab yoshidagi barcha qozoq bolalarining faqat 1 foizga yaqininigina tashkil etardi, xolos. Markaziy Osiyo va Shimoliy Kavkazning musulmon aholisi uchun rustuzem maktablari XIX asrning 80 yillaridan boshlab ochila boshladi. Bu maktablar o’z dasturlariga ko’ra rus ministrlik maktablaridan islom dinining o’qitilishi bilangina farq qilardi. Rustuzem maktablarida o’qitish rus tilida, diniy ta’limot esa, o’quvchilarning ona tilida olib borilardi. 11. Turkistonda jadidchilik harakati.

36Tayanch iboralar: jadidchilik harakati, ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari, islohotchilar rahnamosi, Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi, Turkistondagi jadidchilik harakati tasodifiy hodisa bo’lmay, balki hayotimizdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlar mahsulidir. Jadidchilik oqimining ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy tomonlarini professor Begali Qosimov o’z tadqiqotlarida batafsil taqlil etgan. XIX asr boshlarida Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar sistemasi hamda islom diniga kirib holgan bidatlarni isloh qilish fikri paydo bo’la boshladi. Shunday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshladilar. O’sha davrlarda bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal O’rta asrchilik, diniy fanatizm ruhidagi kishilarni esa qadimchilar, deb atay boshladilar. XIX asr avvallarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g’oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Alhursaviy turgan edi. Qadimchilar ularni kofirlik va xudosizlikda aybladilar. Buxoro amiri Haydar esa, Hursaviyni zindonga tashlatib, o’lim jazosiga hukm qiladi. Ammo, uni tarafdorlari zindondan qochiradilar. Hursaviy Qozonda o’z faoliyatini davom ettirib, 1813 yili vafot etadi. XIX asrning 50-60 yillarida diniy islohotchilik harakati yanada kengaya boshlaydi. Endi bu harakat boshida Buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), G’ijduvonlik domla Fozil, Mo’minjon Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarrislar turardilar. Ular madrasa va maktablarni isloh qilishni emas, balki ortiqcha darslarni olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadilar. Islohotchilar rahnamosi Marjoniy o’z dasturida quyidagi olti asosiy masalani qo’yadi: 1. Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o’zlari erkin fikr yuritsinlar;

372. Birovning birovga ko’r-ko’rona ergashishi qat’iy man qilinsin; 3. Madrasalarda o’qitiladigan hoshiya va shirq kabi quruq mazmunga ega bo’lgan, madrasa o’quvchilari uchun foydasiz hamda ularning 810 daqiqa vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin; 4. Madrasalarda Qur’oni Karim, hadisi sharif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar o’tilsin; 5. Arifmetika, tarix, jo’g’rofiya, tabobat, qandasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o’qishga qarshilik ko’rsatilmasin; 6. Har bir ishda musulmonchilikni Muhammad alayhissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko’zda tutilsin. Marjoniy va uning tarafdorlari bo’lgan o’sha davrning jadidlari musulmon taraqqiy parvarlaridan edilar, ular madrasalarda diniy darslar bilan birga, qadimiy islom madaniyati davridagidek, dunyoviy darslarni o’qitishni shart qilib qo’ydilar. Biroq, qadimchilar va amir siyosati natijasida ta’qibga uchragan Marjoniy Buxorodan chiqib ketishga majbur bo’ldi. Uning maslakdoshlaridan ko’pchiligi zindonga tashlanib, orqalariga 75 darra urilgach, ular tavba qilib, qaytib bunday ishlarni qilmaslikka va’da berdilar XIX asr oxiri XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko’p joylarida jadidchilik harakati kuchayib ketdi. Bu harakat mavjud jamiyatning ijtimoiy- madaniy asoslarini qayta qurishga qaratilgani sababli eski tuzum, eski turmush, eski maktab tarafdorlarining kuchli qarsxiligiga duch keldi. Bu qarshi kuch vakillari qadimchilar deb atalgan bo’lsa, yangi hayot shabadalarini olib kelishga uringan kishilar jadid yoki jadidchilar degan nom oldilar. Shu tarzda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik harakati yuzaga keldi. Yangi asrning boshlanishi bilan avvalgidek ijtimoiy xorlik, iqtisodiy va madaniy qoloqlik sharoitida yashash mumkin emasligi ular uchun oydek ravshan edi. Markaziy Osiyodagina emas, balki Rossiyada yashovchi xalqlar ham o’z taqdirlarini o’zgartiribgina, feodal hujumning negizlarini parchalabgina yangi hayotga qadam qo’yishlari mumkin

38edi. Oq podsho idora qilgan mamlakatdagi ana shu og’ir vaziyat tufayli 1905-1907 yillar inqilobi sodir bo’ldi. Bu inqilobdan maqsad jamiyatni demokratlashtirish, sakkiz soatlik ish kunini joriy etish, dvoryanlar ixtiyoridagi katta yer-mulkni olib, dehqonlarga bo’lib berish va hokazolar edi. Birinchi rus inqilobining bu dasturi bilan tanishgan Markaziy Osiyo taraqqiyparvar ziyolilari tatar qardoshlari ortidan borib, jadidchilik harakatiga qo’sxildilar. 1907 yil eron burjua inqilobi, 1908 yil Turkiya burjua inqilobi, Markaziy Osiyoda jadidchilik harakatining rasmiylashuvi va kuchga kirishida katta ahamiyat kasb etdi. Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy islohotlar yo’li bilan xalq va jamiyat hayotini yaxshilashga, madaniy yuksaklikka olib chiqishga qaratilgan dasturni bajarishga kirishdilar. Ular ta’sirida o’zbek zaminining boshqa go’shalarida ham jadidchilik harakati avj oldi. Jadidchilik jamiyatni to’ntarish yo’li bilan emas, islohotlar yo’li bilan rivojlantirishni o’zining asosiy vazifasi deb belgiladi. U o’zining bu vazifasini ado etishda faqat bir sinfga proletariatgagina tayanmadi. Umuman jadidchilik insoniyatni sinflarga bo’lib tashlash tarafdori emas edi. Jadidlar hatto qadimchilar bilan ham ittifoq tuzib, xalq va kelajak manfaati yo’lida bahamti ishlash, bugungi tarix bilan aytganimizda, turli siyosiy qarashlarga ega bo’lgan xalq qatlamlarining murosayil madora yo’li bilan yashashi va ishlashi g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Behbudiy ana shu g’oyani bayon qilar ekan, «ulamo yoki ziyoli va taraqqiyparvarlarimiz boy va avomimiz birlashib, din va millat va vatanning rivoji uchun xizmat etsak», deb yozgan. Jadidlarning Bunday intilishlarining boisi avom ham, boylar ham, ulamo ham, ziyolilar ham chor hukumati qaramog’ida bo’lgan mustamlakaning biri oz, ikkinchisi ko’p siquvda bo’lgan kishilar edilar. Markaziy Osiyo bozorlarida rus savdo-sanoat burjuaziyasi hukmron bo’lib, mahalliy burjuaziya vakillari sina boshlagan edi. Boshqacha aytganda, mustamlakachilik azobini mahalliy boylar va savdogarlar ham seza boshladilar. Ana shunday tarixiy sharoitda, jadidlarning fikr mulohazalariga ko’ra, oddiy xalqning iqtisodiy- madaniy hayotini yaxshilash qanday zarur bo’lsa, chet el kapitali iskanjasidan, mustamlakachilik kishanlaridan qutulish ham shunchalik kechiktirib bo’lmas vazifa edi.

39Jadidlar 1906 yildayoq «Taraqqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o’z g’oyalarini tarqata boshladilar. Oradan ko’p o’tmay «Xurshid», «Shuhrat» singari yangi gazetalar dunyo yuzini ko’rdi. Markaziy Osiyoning turli shaharlarida jadid maktablari bodroqdek ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar ham keng targ’ib qilindi. «Jadidlar nima haqida gapirishmasin, hammasi yangi nafas, yangi g’oya edi, proletar mafkurasi ham, ishchilar sinfi ham yo’q edi, tabiat birlamchi deguvchilarning mafkurasini deyarli hech kim tushunmas, biladiganlar esa juda ozchilikni tashkil qilar edi. Shuning uchun jadidchilikning yangi g’oyalar bilan paydo bo’lib, ruhoniylarga, hukmron sinflarga qarshi turishi, madaniyatni yaratishi, bir so’z bilan aytganda, yangilik edi, «jadid» jumlasining ma’nosi ham «yangi» demakdir». Jadidlarning harakat dasturi quyidagi masalalarni hal qilishga qaratilgandi: Diniy taassub va fanatizmga qarshi kurash; Diniy aqidalarga asoslangan O’rta asr maktablari o’rniga Ovropa qabilidagi dunyoviy ilmlarni ona tilida o’qitishga moslangan yangi usuldagi maktablarni tashkil etish, feodal davri maorifini isloh qilish; Jadidchilik g’oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish niyatida yangi o’zbek adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot hurligi uchun kurashish, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teatrni yaratish; Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktablariga qatnashishlarini ta’minlash yo’li bilan ular taqdirini o’zgartirish; Mahalliy boylar va savdogar ahlining siyosiy-iqtisodiy jihatdan rus burjuaziyasi bilan bir huquqda bo’lishi, mahalliy amaldorlarning chor hukmdorlari tomonidan siquvga olinishiga qarshi kurash. Shu yo’l bilan mustamlakachilik siyosatini isloh qilish. Asosiy talablari ana shunda n iborat bo’lgan jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bo’lib, ular shu qurol yordamida o’lkada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bo’ldilar.

4012. Yangi usul maktablarining ochilishi. Tayanch iboralar: sharq xalqlari ma’naviy hayoti, Ismoilbek G’aspirali, «usuli jadid», millatning o’zligini ko’rsatadigan xususiyatlar. Bu oqimning asoschisi turkiy qavmlarning chinakam jafokashi va iftixori Ismoilbek G’aspiralidir. Sharq xalqlari ma’naviy hayotida, xususan, maktab va maorifida chinakam inqilob qilib, «usuli jadid» nomi bilan tarixga kirgan «usuli savtiya»ni u boshlab berdi. Ismoilbek barcha turkiy xalqlarni yagona millat deb bildi; ilm ma’rifatda, haq- huquqda ularni dunyoning taraqqiy topgan millatlari bilan teng ko’rmoqni orzu qildi. Ismoilbek 1851 yilning 21 martida tug’ildi. Uning tarbiyasida onasi Fotima va enagasi Habibaning xizmatlari katta bo’ldi. Ismoilni 8 yoshda eski maktabga berdilar. O’nga kirganda esa, otasi Mustafobek, onasi Fotimaning e’tirozlariga qaramasdan, Oq machitdagi guberniya gimnaziyasiga olib boradi. Unda ikki yil o’qigach, Voronejdagi ofitcerlar harbiy o’quv yurtiga o’tadi. O’n uch yoshida o’qishini Moskvadagi Malyutin gimnaziyasiga ko’chiradi. 1868-yili uni bitirib, Boqchasaroyga qaytadi. «Zanjirli» madrasada rus tilidan dars bera boshlaydi. Oradan ko’p o’tmay o’qib o’rganish ishtiyoqi Ismoilbekni Istanbulga chorlaydi. Keyin Parij, Vena, Myunxen, Shtutgartda bo’ladi. Mashhur Sorbonna universitetiga o’qishga qatnaydi. Nihoyat, 1876-yili Boqchasaroyga qaytib, «Zanjirli»da rus tili muallimi sifatida ishini davom ettiradi. 1883-yilning 10 aprelida G’aspiralining «Tarjumon» gazetasining birinchi soni bosmadan chiqadi. Gazetaga yozgan maqolasida u o’quvchilariga, Shunday murojaat etadi: «Suyukli do’stlarim, biz uchun eng go’zal ish — ilm va maorif ishidir. eng muqaddas intilish — ilmga, maorifga intilishdir. Chunki insonni inson etgan mehnat va bilimdir. Bilim madaniy turmushga etishish vositasidir. Madaniy turmush esa insonning yashash maqsadi, usulidir...». 1884-yili G’aspirali yana bir muhim ishga qo’l uradi. U o’n ikki bolani

41yangicha — «usuli jadid» bilan o’qitishga kirishadi. Qirq kun ichida ularning savodini chiqaradi. Imtihonga bolalarning ota- onalarini taklif qiladi. Hamma bir og’izdan «usuli jadid»ning beqiyos imkoniyatini e’tirof etadi. Xullas, Ismoilbek eski maktabda besh yilda olinadigan bilimni ikki yilda o’rgatishga muvaffaq bo’ladi. Shogirdlari uchun «Xo’jai sibyon» («Bolalar muallimi») nomli darslik tuzadi. G’aspirali jahonning taraqqiy qilgan mamlakatlaridan orqada qolib ketishimizning sabablaridan biri deb o’z davridan tuzilgan o’qish o’qitish sistemasini ko’rsatadi. «eski usul»da o’qigan va o’qiyotganlarni hech bir kamsitmagan holda, «usul»ni yangilash shartligini uqtiradi. Biz taklif etayotgan usul osmondan tushgan emas, eskisini yangilamoqdir, deydi u. «Jadid usulning intishorini (yoyilishiga) cholishdig’imiz sizlara va ilma hurmatan bir hikmatdir. Chunki, ota-bobo kunlaridan qolmish milliy maktablari isloh etmak usuli jadid demakdir, boshqa bir o’quv, boshqa bir maktab demak dagildir. Usuli jadid oz vaqtda ziyoda va daqa mukammal o’qitmoq va uqimoq yo’llarini go’stirar (ko’rsatar), g’ayri bir shay (narsa) dagildir». Yangi usul maktabida: ikki dafa — yoz va qish boshlaridagina maktabga qabul qilinishi; har bir muallimda ko’pi bilan 34 sinf bo’lishi; agar maktab uch sinfdan iborat bo’lsa, darslar ketma-ket muayyan uyg’unlikda qo’yilmog’i; 7-9 yoshdagi bola uzluksiz 7-8 soat o’qiy olmaydi. Uning uchun 5 soat kifoya. Har darsdan so’ng 10 daqiqa tanaffus; Juma va bayram kunlari dam olinishi; o’n oy o’qishdan so’ng yozning issiq kunlarida ta’til bo’lishi; dars zeriktirmasligi... Shogirdlarini urish va so’kish befoyda ekanligi va boshqalarga e’tibor qaratilgan edi. G’aspirali «usuli jadid» bilan o’qitishning qoidalarini qo’yidagicha

42tushuntiradi: 1. Butun alifboni birdan o’rgatish og’ir. Ibtido (boshda) uch, besh harf o’rgatib borish (yengil)dur. 2. Birinchi darsdan shogirdlari yozishni boshlamasliklari darkor. 3. Darslar muayyan soatlarga, qismlarga ajratilib o’rgatilishi lozim. 4. O’quvchi bir darsni o’zlashtirmaguncha ikkinchisiga o’tilmasligi kerak. 5. Harflar bilan tanishtirganda, ular haqida kengroq ma’lumot berilgani ma’qul. Bolalarni har olti oyda imtihon qilish. Yil oxirida sinfdan sinfga o’tkazish, o’zlashtirmaganlarni sinfda qoldirish ko’zda tutiladi. Darslar har xil va har biri yarim soatdan bir soatgacha bo’lishi mumkin. Darslar orasida tanaffuslar bo’lmog’i kerak. Bu maktablar uchun «Xo’jai sibyon» asosiy darslik bo’lib xizmat qilardi. 1910 yilgacha u 27 marotaba nashr qilingan. Lekin, «jadidchilikda birgina maktab bilan cheklanilmasdi, u Rusiyadagi musulmon ma’naviy olamining barcha jihatlarini — madrasani ham, matbuotni ham, ilm-fanni ham o’z ichiga olar va eng muhimi, ularning hammasi turmushga nechog’li daxldorligi, zamonga xizmat qila olishi asosiy mezon qilib ko’zda tutilar edi» (B.Qosimov). Millatning o’zligini ko’rsatadigan xususiyatlaridan biri — til va maorifdir. Bu ikkisi bo’lmasa, millat mustaqil bo’la olmaydi. G’aspirali 1905 yili yozgan maqolalaridan birida millatning asosi ikkita: tavqidiy til (til birligi) va tavqidiy din (din birligi), degan edi. Darhaqiqat, tilning o’rni beqiyos: «Insonning oti bo’lmasa, o’zi ham yo’q demakdir, shuningdek, tili bo’lmagan inson ham soqovdir». Bu bilan G’aspirali, millatni yo’q qilish uchun yuqoridagilardan bittasining buzilishi kifoya, deydi. Ismoilbek fenomenining eng muhim jihatlaridan biri, shubhasiz, har bir millatning maorif, madaniyatini milliy zaminda olib borish, milliy til uchun kurash tashkil qildi.

43Ismoilbek G’aspiralining nomi Markaziy Osiyoda ham ma’lum va mashhur bo’ldi. 13. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma’rifatparvarlik xizmatlari. Tayanch iboralar: Mahmudxo’ja Behbudiy, «Tarjumon» gazetasi, «Musulmon ishchi va dehqon sho’rosi», Munavvar Qori, «usuli savtiya», Abdulla Avloniy, «Turon» gazetasi, Abduqodir Shakuriy, axloq, odob va turmush qoidalari. Turkistonda jadidchilik harakati asoschisi, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, ulug’ pedagog va axloqshunos, yuksak didli jurnalist Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yil 19 yanvarda Samarqandning Baxshitepa qishlog’ida ruhoniy oilasida tavallud topdi. Mahmudxo’ja 6-7 yoshlarida o’qib xatsavod chiqargach, otasi uni Qori qilish maqsadida qur’onni yodlata boshladi. Mahmudxo’ja Qur’onni yod olgach, Qorilik bilan qanoatlanmay 15 yoshlaridan tog’asi mufti mulla Odil huzurida dars olishga kirishdi. Bu yerda u «Kofiya», «Shahri mullo», mantiqdan «Shamsiya», «Muxtasar alviqo’ya», «Xoshiya» va hisob ilmini o’rganadi. Mahmudxo’ja o’quvchilar orasida ibratlisi hisoblangan, o’tkir zehnli va o’qishga havasi balandlardan edi. Mahmudxo’ja Behbudiy otasi vafot etganidan so’ng o’qishni tark etishga majbur bo’ladi. Samarqand muzofotida endigina qozi bo’lgan tog’asi Muhammad Siddiq huzurida mirzalik xizmatida ishlaydi. Bu yerdagi yillik xizmat chog’ida qozixona ishlari bilan keng tanishadi. Ish yuritish, huquqqa xos hamda muftilikka tegishli barcha yumushlardan xabardor bo’ladi. U ikki yildan so’ng Kobud bo’limiga o’tib mirzalik qiladi va tez orada muftillikka ko’tariladi. 1916- yilgacha shu yerda ishlaydi...

44Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida, maktab maorifida chinakam to’ntarish yasagan, turkiy qavmlarning chinakam iftixori bo’lgan Ismoilbek G’aspiralining «usuli jadid» metodi tarixda katta o’rin tutgani singari, Behbudiyning faoliyati ham Turkiston maktab maorifida keng o’rin egallaydi. U birinchi bo’lib o’lkada bu yangicha usuldagi maktablarni tashkil etish targ’ibotchilaridan hamda amaliyotchilaridan hisoblanadi. Bu sohada Behbudiy Ismoilbek G’aspiralidan ko’p yangi tomonlarni o’rgandi. «Tarjumon» gazetasi Behbudiy uchun vaziyatni anglashda zaruriy vosita bo’ldi. Gazetaning dastlabki sonlarida: «Bir bechora faqirni ko’rsak, achinamiz o’layotgan bechorani ko’rsak, yuragimiz iztirobdan og’rinadi. Hatto biror hayvonning qiynalishi rahmimizni keltiradi. Lekin bir emas, minglab kishilarning, butun bir xalqning jaholatdan mislsiz qiynalayotganini ko’rmaymiz», deb yozilgan satrlar bor. Keyin «Tarjumon» sahifalarida yangi maktablar tashkil etish, ilg’or va yangi fikrlarni berish keng o’rin egalladi. Behbudiy «usuli jadid» maktabining zarurligi, uning qonun- qoidalari, maktabda o’tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi, maktabning qay tarzda tuzilishi, unga qanday asbob-uskunalar kerakligi, muallimlarning vazifalari, ularning ta’minoti masalalari va boshqa ko’p jihatlarni G’aspiralidan o’rgandi. Shular asosida Turkistonda «usuli jadid» maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. U shu maktablarni kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko’rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o’z hovlisida maktab ochdi. Mashhur pedagog Abduqodir Shakuriyning yangi usuldagi maktabini o’z hovlisiga ko’chirib keldi. 1918 yili Samarqandda «Musulmon ishchi va dehqon sho’rosi» tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanadi. Shunda u yangi maktablar tarmog’ini yanada kengaytiradi. O’quv rejalari tuzish, yangi darsliklar yaratish, o’qituvchilar tayyorlaydigan kurslar ochish kabi ishlarni rivojlantiradi. Mahmudxo’ja Behbudiy «usuli jadid» maktablari uchun bir qancha darsliklar yozadi. «Muxtasari tarixi islom» («Islomning qisqacha

45tarixi»), «Madhali jo’g’rofiya umroniy» («Aholi jo’g’rofiyasiga kirish»), «Muxtasari jo’g’rofi rusiy» («Rossiyaning qisqacha jo’g’rofiyasi»), «Amaliyoti islom» kabi kitoblari darslik sifatida o’qitilgandi. «Usuli jadid» maktablarida hamma o’qish huquqiga ega bo’lgan. Chor amaldorlari bu paytda Turkistondagi yangi usul maktablarni biron ayb topib darhol bekittirib quyar edi. Chunki, podsho hukumati «begona xalq»ning qisman bo’lsa ham ilm ma’rifatli bo’lishini, dunyoviy bilimlarni o’rganishini istamasdi. Yangi usul maktablarini faqat podsho hukumati emas, balki mahalliy ruhoniylar, eski maktab domlalari ham yoqtirmas edilar. Ular yangi usul maktablari «islom diniga rahna soladi», «bu maktablarning muallimlari «kofir», deb tashviqot yuritar edilar. Bunday qarash va to’siqlarga qaramasdan Behbudiy va uning maslakdoshlari «usuli jadid» maktablarida Turkiston farzandlarini o’qitish ishlarini jadal sur’atda olib borardilar. Maxmudxo’ja Behbudiyning «usuli jadid» maktabidagi o’qitish ishlari quyidagi tartibda olib borilardi: Maktab ikki bosqichdan iborat bo’lib, birinchi bosqich ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil muddati to’rt yil. Birinchi yili: forscha va arabcha yozuv hamda o’qish o’rganilgan. Suralar yod olingan, hisob darsi o’rgatilgan. Umuman bir yil davomida yozmoq va o’qimoqni to’liq o’rganganlar. Ikkinchi yili haftiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she’rlar, qasidalar o’qitilgan. Uchinchi yili Qur’oni Karim, islom ibodati, tajvid, Sa’diydan nasihatlar, fors va turkiy til puxta o’rgatilib, undan insholar yozdirilardi. Hisobdan turli taqsimot va ish yuritish kabi zaruriy jihatlar o’qitilgan. To’rtinchi yili esa, Kalomu Sharif, mufassal tajvid, forsiy va turkiy nazm va nasr, axloq darsi, turkiy va forsiy til, hisob, tarix, jo’g’rofiya o’qitilgan. Bu to’rt sinfni tamomlagan bolalarni muallimlarning o’zi taqsimlagan. Xohlasa, ikkinchi bosqichga qoldirar, ularning o’zlashtirishlariga qarab madrasaga yuborar, bolaning o’zi xohlasa, Yevropa maktablariga yuborar, yoki tirikchilik uchun ishlashga yo’llanma berardilar. Maktabning ikkinchi bosqichi rushdiya bo’lib, bunga to’rt sinf ibtidoiy qismni tamomlaganlar o’tkazilar edi. Bu bosqichda o’qitiladigan dars va ilmlarning

46mundarijasi quyidagicha: birinchi yili arab tili, jo’g’rofiya, shafaqiya, fors tili, tarjima jumla muxtasar, tarixi anbiyo va islom tarixi, Sa’diyning «Guliston» asari, turkiy til o’qitilgan; ikkinchi yil arab tili, shifoxiya, tarix, islom, axloq, turk tili, hisob, fors yozuvi va hokazolar; uchinchi yil arab tili, hisob, xat yozuvi, tarix, turkiy til, rus tili ham o’qitilgan; to’rtinchi yil arab tili, rus qozixona xatlari, bo’listnoyxona xatlari, turk tili va adabiyoti, salomatlik, maktab va hayot, ishq va muhabbatsiz axloq va boshqa ko’pgina hayotiy darslar o’qitilgan. Behbudiy maktabida har yilning oxirida tantanali imtixonlar o’tkazilgan. Imtihonlarga, albatta, ota-onalar va boshqa mehmonlar taklif qilinardi. Bu birinchidan: «usuli jadid» maktablarini ko’proq targ’ib qilish va uning o’qish tartiblarini ko’rsatish bo’lsa; ikkinchidan: maktabni hayotiyroq qilish, ya’ni oila va maktab birligini amalga oshirish edi. Sakkiz sinf, ya’ni ikki bosqichni tamomlagan shogird arabcha, forscha va turkchada bemalol so’zlab, yozardi. Ruschani ham o’qib, bemalol gaplasha olardi. Turkistonning boshqarma mahkamalarining barchasida ishlashga qurbi yetardi. Bu shogird maktabda muallimlik ham qila olar, tijorat bilan ham shug’ullanar, hatto muharrirlik ham qo’lidan kelardi. Har yilgi imtihonlarga barcha joydagi vakillarga xat yuborilib taklif etilardi. Lekin ko’pchilik maktabning yutuqlarini ko’ra olmaganidan kelmasdi. Behbudiy aytar ediki: «Kelib ko’rsunlar, durust bo’lsa, rivoj bersunlar, nodurust bo’lsa, dalil ila ishot qilsunlar... maqsadimizda xizmatdan va millatdan boshqa narsa yo’qdur». «Usuli jadid» maktabini yo’lga qo’yish oson kechmadi. Behbudiy va Shakuriy buning uchun barcha taraqqiy etgan musulmon shaharlaridagi maktablarni o’rgandi. Bunday mustamlakachilik davrida Turkistonning istiqboli uchun o’z hovlisida ilm-ma’rifat o’chog’ini ochgani uchun Behbudiyning boshida necha-necha tayoqlar sindi. Shunga qaramasdan jafokash muallim «usuli jadid» maktabini qattiq turib himoya qildi. Uning maktabiga chor rus inspektorlari kelib taftish o’tkazishganida jo’g’rofiya, tarix va hisob kitoblarini otxonaning oxuri tagiga

47yashirib qo’ygan. Behbudiy butun vujudi bilan muallim edi. Uning o’zi ham yuqori sinf tinglovchilariga jo’g’rofiya va tarixdan saboq berar, Misr, Turkiya, Qozon va boshqa joylardan olib kelgan turli yangi yangi kitoblarini yuqori sinf o’quvchilariga, eng yaxshi o’qiganlarga hamda muallimlarga tortiq qilardi. U ne qilsa ulug’ Turkiston uchun va uning kelajagi bo’lgan yoshlar uchun qilardi. Saodatning, fozil insonning ma’naviy chashmasi maktab degan aqidaga amal qilardi. Bu borada «Turkiston viloyatining gazeti», «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Osiyo», «Turon», «Hurriyat», «Oyina», «Samarqand», «Mehnatkashlar tovushi», «Ulug’ Turkiston», «Najot», «Tirik so’z», «Tarjumon», «Vaqt», «Sho’ro» kabi matbuot sahifalarida yuzlab maqolalar bilan chiqishlar qildi. Ushbu maqolalar asosan tahsil va ta’limning taraqqiyotiga bag’ishlanardi. Masalan: «Tahsil oyi», «ehtiyoji millat», «Samarqand usuli jadid maktabi xususida», «Majlis imtihon», «Tarix va jo’g’rofiya», «Samarqand isloh rusum majlisi», «Buxoroda usuli jadida» kabi maqolalarida yangi usul maktablari, uning ahamiyati, yangi maorif va madaniyatni rivojlantirish, dunyoviy fanlarning nafi, ma’rifatga rag’bat, komil insonning tarbiyasi haqidagi muhim ma’rifiy fikrlarni o’qish mumkin edi. Behbudiy ta’lim va tarbiya, uning muammolari to’g’risida boy publistik meros qoldirdi. Jumladan, «Imon va islom», «ehtiyoji millat»,«Buxoroda usuli jadida», «Hurriyat ozodlik erkinlik», «Tahsil oyi», «Ikki emas, to’rt til lozim», «Turkiston», «Millatni kim isloh etar», «Yoshlarga murojaat», «Bizni kemiruvchi odatlar», «Buxoro xonligiga sayohat», «Ibtidoiy maktablarimizning tartibsizligi yoxud taraqqiyning yo’li», «Bizga isloh kerak», «Haq olinur, berilmas», «Samarqandda milliy ishlar haqida» va boshqalar. 1917-yilning 16-23 aprelida Toshkentda bo’lib o’tgan Turkiston musulmonlarining qurultoyida millatni o’zaro ixtiloflardan voz kechishga, buyuk maqsad yo’lida birlashishga, ittifoq bo’lishga chaqiradi. Ammo u o’z orzulariga

48erisha olmadi. Behbudiy 1919 yil 25 martda ana shu g’oyalari uchun jadid sifatida ayblanib, Shahrisabzda qamoqqa olinadi va Qarshi shahrida qatl etiladi. U o’limi oldidan qilgan vasiyatida: «Biz o’z qismatimizni bilamiz. Agar bizning hayotimiz hurriyat va xalqning baxt saodati uchun qurbonlik sifatida kerak bo’lsa, biz o’limni ham xursandchilik bilan kutib olamiz...». Mahmudxo’ja Behbudiyning yangi maktablar uchun yozgan asarlari katta hodisa bo’ldi. Ayni davrda bu darsliklar nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng qo’llanildi. Bu kitoblarning bugungi kunda ham qadri yo’qolganicha yo’q. «Kitobat ulatfol» («Bolalar maktubi») asari o’z davrida bir necha marta nashr etilgandi. Bu kitobga qirqtaga yaqin forsiy va turkiy insholardan namunalar kiritilgan. Shaxodatnoma va boshqa ish yuritishga doir hujjatlar yozishni o’rganishdan ta’lim berilgan hamda namunalar keltirilgan. Volostnoyxona, qozixonada yoziladigan hujjatlar ham mana shu kitob orqali o’rgatilgan. Yosh va kattalarga mo’ljallangan 36 sahifalik bu kitob bugun ham nazariy ma’rifiygina emas, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. O’zbek tilida ish yuritishimizda bu kitob juda qo’l keldi. Behbudiy o’sha davrdagi madrasalar ahvolini o’zining 1907 yili yozgan «Faryod Turkiston» maqolasida shunda y ta’riflaydi: «Bir madrasaga 20 tinglovchi gapi ila bir naql mudarris saylayr, bir volostda 40 nafar el boshlarindan 21 nafarni sadosi ila bir joxil qozi saylar». Behbudiy bu mudarris, mufti va qozilarning sakson foizi qariyalardir. Ular yoshlarga qanday bilim va tarbiya bera oladilar, deydi. Behbudiy Turkistonning kelajagini uning yangi kadrlarida, mutaxassislarida va o’qimishli yoshlarida, deb bilardi. Shuning uchun ham u har bir yozgan maqolasida taraqqiyotga javob beradigan kadr tarbiyalab etishtirish masalasini qo’yardi. Savdo-sotiq ishlarini keng rivojlantirish, kassa ochib milliy daromadni ko’paytirish zarurligi haqida tushuntirishlar olib borardi: «Imorat qilmoqchi bo’lsak reja loyihasi lozimki, muhandislarga muhtoj bo’lurmiz. Ammo,

49biz hanuz muhandis ilmini bilmaymiz. Kontur va rasmiy daftar tutib, kassa tuzib tijorat etmoq lozim». Behbudiy ijodiy faoliyatidagi bosh masala Turkistonda maorif taraqqiyotidir. U «Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdir. Zamona ilm fanidan bebahra millat boshqa millatlarga paymol bo’lur» — degan shiorga sodiq harakat qildi. Mustamlaka Turkistonni ilmsizlik jaholatidan qutqarish uchun eski maktabni isloh qilish zarurligini isbotlab, usuli jadidiyaga asos soldi. Behbudiyning g’oyalari milliy pedagogika tarixiga qo’sxilgan ulkan hissadir. Uning pedagogik fikrlari faqat u yashagan davr uchungina emas, balki hozirgi yoshlar tarbiyasida ham samarali xizmat qiladi. Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li. Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li (1878 — 1931) Turkiston tarixida milliy maorif va madaniyat, ijtimoiy-siyosiy sohada tub burilish yasagan, jadidchilik harakatining tashkilotchilaridan biri bo’lgan. U o’z millati fidoyisi sifatida Turkiston musulmon xalqlari milliy ozodlik harakati rivojiga katta hissa qo’shdi. Abdurashidxon Sotibo’ldixon Olim o’g’li Munavvar Qori 1878- yili Toshkent shahrining markaziy dahasi—Shayx Xovand Tahurning Darxon mahallasida mudarris Abdurashidxon va Xosiyat otin oilasida dunyoga keladi. U yetti yoshida otasidan ajraladi. Dastlabki ta’limni onasi Xosiyat otindan oladi, xat savodi chiqgach, o’sha davrdagi yirik maktabdorlardan biri — Usmon domlada o’qiydi, so’ng Toshkentdagi Yunusxon madrasasida tahsil ko’radi. Biroq, o’sha davrda O’rta Osiyoda ilm markazi Buxoro edi. Shuning uchun u 1898 yili Buxoroga borib, madrasalardan birida tahsil ola boshlaydi. Ammo ko’p o’tmay, moddiy qiyinchiliklar tufayli Toshkentga qaytib keladi va Darxon masjidida imomlik qiladi. Shu davrda Toshkentda ham jadidchilik haakati kuchayib boradi. Munavvar Qori taraqqiyparvarlar safiga qo’shilib, tezda uning yo’lboshchisiga aylanadi. U ayniqsa Ismoilbek G’aspiralining «usuli savtiya» maktabiga, chor

50hukumati mustamlaka o’lkalardagi aholini qanday ma’naviy - madaniy uzlatda saqlagani va undan qutulish choralari haqidagi fikrlariga havas va ixlos bilan qaraydi. Chunki bu davrda birinchidan, eski arab va fors maktabi uslubida faoliyat ko’rsatuvchi ibtidoiy maktablar, madrasalarning o’quv pedagogika ishlari ancha eskirib qolgandi. Ikkinchidan, chor hukumati Turkiston o’lkasida maorifni rivojlantirmaslik uchun astoydil harakat boshlab yuborgandi. O’lka aholisini ruslashtirish siyosati birinchi o’rinda turardi. Pirovard maqsad millatni yo’q qilishdan iborat bu ma’naviy tajovuzni, ayniqsa, o’zbek ziyolilari har qadamda sezib yurishgan va his qilishgan. Bundan tashqari, mustamlakachilar Turkistonga och nazar bilan qarab, uning boyliklarini shafqatsiz tashiyotganliklari, milliy ozodlik harakatlarini qonga botirayotganliklari faqat oddiy mehnatkashlarning emas, balki boylar va ziyolilarning ham ko’zini ochib borayotgan edi. Xalqni bu balolardan faqat maktab ta’lim- tarbiyadagi keskin islohotlar qutqara olardi. Shu bois, Munavvar Qori rustuzem maktablariga qarshi o’z yangi maktablarini ochishga ahd qildi. Shunday qilib, Munavvar Qori 1901—1904 yillari Toshkentda «usuli savtiya» maktabini ochadi, ayni vaqtda maktabda imomlik ham qiladi. 1906 yili esa, yangi usul maktabi sohasidagi faoliyatini o’z uyining tashqari hovlisida davom ettiradi, oradan ko’p vaqt o’tmay maktab uchun ikki xonali qo’shimcha bino qurdiradi. Qisqa muddat ichida bu maktab dovrug’i ortadi, bolalar soni ko’payib ketadi. Natijada Qori akaga hamma halla bo’lgan Buvaxon to’ra Poshshaxon o’g’lining tashqi hovlisida ham maktabning ikki sinfli sho’basi ochiladi. Bu yerda 1,2 sinflarni bitirgan bolalar o’qishni Munavvar Qori hovlisida davom ettirganlar. 1913-1914 o’quv yilida maktabda yuqori sinflar (5 va 6 sinflar) ochiladi. To’rtinchi sinfdan rus tili ham o’quv fani sifatida o’rgatiladi. U maktabni isloh qilmay turib, odamlarning ongida o’zgarish yasab bo’lmasligini yaxshi tushunib etgan edi. Munavvar Qori farzandlarining taqdiri uchun otalar zimmasida katta mas’uliyat borligini ta’kidlaydi.

51Munavvar Qori maktab tartib qoidalariga qat’iy amal qilishni muallimlardan ham talab qilgan, bolalar bilan qo’pol muomalada bo’lishni, ularni urish va jerkishni taqiqlagan. U bolalarga beriladigan jazo va tanbeh demokratik va insonparvarlik ruhida bo’lishi lozim, deydi. Munavvar Qori ziyoli yoshlarni chet elga yuborishni, u yerda ilm- fanni o’rganishni targ’ib qiladi. Munavvar Qori 1909 yili Ubaydulla Xo’jaev, Abdulla Avloniy, Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan hamkorlikda Toshkentlik bir boyning raisligida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Bu jamiyat orqali qashshoq va kasalmand kishilarga, o’quvchilarga yordam ko’rsatadi va bu bilan cheklanmaydi, u Rossiya va Turkiyadagi oliy o’quv yurtlariga tinglovchilar yuborish bilan ham shug’ullandi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda shu jamiyatning yordami bilan Mirmuhsin Shermuhamedov Ufadagi «Oliya» madrasasida o’qigan... Munavvar Qori fors, arab, rus, turk tillarini mukammal bilgan, ko’p ulug’ adiblarning asarlarini mutolaa qilgan. Munavvar Qori o’lkaning qoloqligi sababini axtarar ekan: «Bizning Turkiston mamlakati tuproq, suv va havo jihatidan eng boy mamlakatlardan bo’la turib, na uchun o’zimiz bundan foydalana olmaymiz» deb afsus nadomatlar qiladi. «Mana, ketma-ket etgan bunday savollarga javob bermak uchun nodonlik va olamdan xabarsizlik, demakdin boshqa chora yo’qdir. Bu nodonlik va dunyodan xabarsizlik balosidan qutilmak uchun avval oramizda hukm surgan buzuq odatlarning buzuqlig’ini bilmak va o’rganmak kerakdir», deydi u. U insonning ma’rifatli bo’lib, ko’zi ochilmaguncha, vijdoni uyg’onmasa na o’zini, na xalqining erkini muhofaza qila olishini, bu iymonsizlik ekanini o’z asarlarida ifoda etadi. «So’nggi ikki yil ichida, deydi u, Turkiston xalqining boshina kelgan falokatlar har biri yolg’iz nodonlik va maorifsizlik orqasidangina bo’lganligi har kimga ma’lumdir. Kelajakda bunday falokatlardan qutulmoq va Turkiston xalqi tilagan ravishda idora qilmoq va dushmanlardan saqlamoq yolg’iz maorif vositasi ilagina mumkindir». Ha, bu Munavvar Qorining iymon-e’tiqodidan, vijdonidan dalolat edi. Zero, Toshkentlik jadidlar — taraqqiyparvarlar millatni asoratdan ma’rifatgina

52qutqaza olishi haqidagi xulosaga keladilar. Umuman, Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li ma’rifatparvar inson, istiqlol uchun kurashgan, pedagogik fikr rivojiga munosib hissa qo’shgan mutafakkir olim sifatida Shuhrat qozondi. Abdulla Avloniy (1878 - 1934). «Al hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur». (A. Avloniy) Mashhur o’zbek ma’rifat parvari, shoiri va jamoat arbobi Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkentda hunarmand oilasida tug’ilgan. Eski maktabda savod chiqardi, madrasada tahsil oldi. Oiladagi moddiy qiyinchiliklar tufayli bolaligidan odamlar eshigida mehnat qildi, g’isht quyish, suvoqchilik, pechkachilik, duradgorlik, binokorlik kabi kasblar bilan shug’ullandi, «Imoratchi usta» degan nom oladi. Abdulla Avloniy she’rlari 15 yoshidan boshlab matbuotda ko’rina boshladi. Jadidchilik harakati rahbarlaridan biri bo’lgan Avloniy 1904 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida jadid maktabini, 1909 yilda «Jamiyati xayriya» uyushmasini tashkil etadi. 1905-1917 yillarda matbuotdagi qizg’in faoliyati, ko’plab publisistik maqolalari bilan «bir yoqdan milliy islohot uchun mafkura hozirlag’on, ikkinchi yoqdan el orasiga o’zgarish tuxumini sochg’on» ham( Abdulla Avloniy bo’ldi. Avloniy o’zi nashr etgan «Shuhrat» (1907) nomli gazetasi faoliyatini shunday baholagan edi. U Turkistonda birinchilardan bo’lib maktabga geografiya, kimyo, xandasa, fizika fanlari kiritilishiga ta’sir ko’rsatdi, ta’limni real turmush bilan bog’lashga intildi, bir dars bilan boshqasi o’rtasida muayyan tanaffusni, bir sinfdan ikkinchisiga o’tishdagi imtihonni joriy etdi, ta’lim tizimining dunyoviy yo’nalishini kuchaytirshiga alohida e’tibor berdi. Uning «Birinchi muallim» («Muallimi avval», 1909), «Ikkinchi muallim» («Muallimi soniy», 1912) nomli darsliklari, «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Gulistoni maktab» (1917), «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» (1909-1916, 6 qism) kabi qo’llanmalari maktablarda o’qitilgan. Avloniy «Turon» (1917) gazetasiga «Yashasin xalq jumhuriyati» degan

53shiorni tanladi, «Turon» nomli teatr to’garagini tashkil etib, iqtidorli yoshlarni to’pladi, ayrim rollarni ijro etishda o’zi ham qatnashdi. Shoir Afg’onistonda elchi bo’ldi, turli o’quv yurtida dars berdi. Abdulla Avloniyning Hijron, Nobil, Indamas, Shuhrat, Surayyo, Shapaloq, Chol, Ab, Chegiboy degan taxalluslari bo’lgai. U 1934 yil 24 avgustda Toshkentda vafot etdi. Avloniy ijodi bo’yicha Begali Qosimov ilmiy izlanishlar olib borgan. Asarlari: «Advokatlik osonmi» (1914, qahramonlari: Davronbek, Xudoyberdi, uyini garovga qo’yib, qarz hisobiga uylangan Egamberdi va boshqalar), «Pinak» (1916), «Biz va siz» (1917), «Portugaliya inqilobi», «Ikki muhabbat», «Bo’ron» kabi piyesalari, «Tulki ila qarg’a» masali, «Mardikorlar ashulasi», «Vatan» (1916), «Maktab», «Bog’cha», «Yalqov shogird tilidan», «Tog’lardan bir manzara», «Millatga xitob», «Ishchilara tortuq», «Ko’klam keldi», «Tovush» kabi she’rlari, «Maqsad va maslak» (1908 yil 9 aprel), «Holimizga doir» (1908 yil 14 fevral) kabi maqolalari, «Hasad balosi» majoziy hikoyasi va boshq. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari haqida«Turkiy guliston yoxud axloq» 1913 yilda yozilgan bo’lib, u axloqiy-ta’limiy asardir. Muallif bu kitob boshlanishiga «Man xastayamu millatim o’lmish nega bemor?» degan ritorik so’roq qo’ygan va asar davomida ushbu savolga javob berishga harakat qilgan. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari «Axloq», «Tarbiya», «Yaxshi xulqlar», «Yomon xulqlar» deb nomlangan qismlarga bo’linadi. Asarda diyonat, sa’y va g’ayrat, riyozat, shijoat, qanoat, sabr, nafs, vijdon, iffat, oily himmatlik va shu kabi yuksak axloqiy tushunchalar, zulm, nifoq, ta’ma, hasad, loqaydlik, g’iybat, haqorat, uyatsizlik, namimat(chaqimchilik), adovat kabi yomon xulqlar millat va vatan saodatiga e’tiborsizlik va bepisandlik bilan bog’langan holda muhim ijtimoiy muammo sifatida talqin etilgan. «Amerikaliklar bir dona bug’doy ekub, yigirma qadoq bug’doy olurlar. Ovrupolilar o’zimizdan olgan besh tiyinlik paxtamizni kelturib, o’zimizga yigirma besh tiyinga soturlar! Ammo biz osiyolilar,

54xususan, turkistonliklar dumba sotub, chandir chaynaymiz. qaymoq berib, sut oshiymiz, non o’rniga kesak tishlaymiz!» degan fikrlar ulug’ adib Abdulla Avloniy asr boshidayoq vatan ravnaqi, xalq saodati va millatga sodiq farzandlar tayyorlash zarurligi xususida nechog’lik chuqur va teran mushohada yuritganini ko’rsatib turibdi. Bu - o’zlikni anglash, o’z qadrimizga yetish, istiqlolni qo’lga kiritish uchun aytilgan dadil va jasur fikrlar edi. Abdulla Avloniy shu asarida: «Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadurg’on oynai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur», - deb ham qayg’uradi. Kezi kelganda muallif hadislarga mo’l-mo’l murojaat etgan, Qur’oni karimdagi ulug’ falsafiy kalomlardan unumli foydalangan. Ayniqsa Iskandar, Suqrot, Arastu, Aflotun, Ibn Sino, Mavlono Rumiy, Shayx Sa’diy kabi tarixiy shaxslar bilan bog’liq naqllar, ixcham rivoyatlar, hikoyalar asar jozibasiga joziba qo’shgan. Abdulla Avloniy o’zbek jadid adabiyotining yirik namoyandalaridan biri bo’lib, XX asr so’z san’atimiz taraqqiyotiga o’ziga xos hissa qo’shgandir. Abdulla Avloniy Toshkentning Mergancha mahallasida to’quvchi Mirovlon aka oilasida tug’ildi. Ma’lum bir muddatdan so’ng oila Mirobodga ko’chadi. Bo’lg’usi adib eski maktabda, so’ng madrasada tahsil oladi. U mustaqil mutolaa bilan ko’p shug’ullanadi. Rus tilini yaxshi bilgani uchun Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta- jurnallarni kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida ziyolilar orasida u ma’rifatparvar sifatida tanildi va o’lkadagi ijtimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi. Uning bu faoliyatini 1904 yili Mirobodda usuli-savtiya maktabini ochishda ko’rishimiz mumkin. Xalqning madaniy saviyasini oshirishda matbuot muhim o’rin tutadi. Avloniy bu sohada ham o’z bilimini, kuchini sinab ko’rdi. U 1907 yili “Shuhrat” nomli gazeta chop ettiradi. Orenburgda yashirin suratda nashr etiladigan “Soldat” nomli ruscha gazetaning muhim siyosiy tashviqotlarini tarqatishda “Shuhrat” gazetasi ko’p fidokorlik ko’rsatgan. 1906-1917 yillar Avloniy ijodiy faoliyatida katta burilish yasadi. U keng ommani ma’rifatli qilishda, ijtimoiy-ozodlik tuyg’ularini kurtak yozdirishda juda katta jonbozlik ko’rsatdi. 1909 yilda do’stlari

55ko’magida u maktab-maorif ishlariga yordam ko’rsatuvchi “Jamiyati xayriya” ochdi, “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” nomli 4 qismdan iborat she’riy to’plamining 1 juzvini nashr qildirdi. 1913 yili u teatrchilik ishlariga kirishib ketdi. Uning g’ayrat va tashabbusi bilan “Turon” teatr gruppasi tashkil etildi. Uning a’zolari 25 kishidan iborat edi. Ulardan G’ulom Zafariy, Shokirjon Rahimiylar xalqqa taniqli edilar. Unga 1916 yili kelib qo’sxilgan Mannon Uyg’ur va Shamsiddin Sharafiddinovlar (Xurshid) o’zbek teatr madaniyatining asoschilaridan bo’lib qoldilar. Gruppa 1915 yili “Zaharli hayot”, “Baxtsiz kuyov” kabi dramalarni sahnalashtirdi. Avloniy o’z truppasi yanada takomillashuvi uchun peshqadam ozarbayjon va tatar dramaturgiyasiga murojaat etdi. 1914-16 yillar davomida Aliasqar Asqarov (ozarbayjon), Zaki Boyazidskiy (tatar) bosh rejissyor bo’lib ishladi. Avloniy o’zi ham truppa uchun sahna asarlari yozadi. Shu tariqa uning “Pinak” (1915), “Advokatlik osonmi?” (1916) komediyalari maydonga keldi. 1914-16 yillar davomida truppa Farg’onada bo’ladi, ularning bu tashrifi mahalliy matbuot sahifalarida e’lon qilingan edi. Avloniy 1914 yil bir guruh taraqqiyparvar Yoshlar bilan “Nashriyot” shirkatini tuzadi va Xadrada “Maktab kutubxonasi” kitob do’konini ochib, madaniy- oqartuv ishlari bilan shug’ullanadi. Uning Toshkentda mahalliy muallimlar o’rtasida siyosiy ishlar olib boruvchi “O’qituvchilar uyushmasini” tuzganligi ma’lum. 1917 yilning aprel oyidan Avloniy “Turon” nomli gazeta chiqara boshlaydi. Lekin uning ikkinchi sonidayoq Mirmuhsinning maqolasidagi qaltis gaplari uchun “Sho’roi Islomiya” va “Ulamo” jamiyatlari qo’shma majlisida maqola muallifini ham, gazeta muharririni ham “kofir” deb e’lon qilishadi. Mirmuhsin yashirinadi, Avloniy tavba- tazarrular qilib ikkinchi gazeta chiqarmaslikka tilxat berib qutiladi. Bu voqea Rossiya matbuotida ham shov-shuvlarga sabab bo’ladi. Shoirning o’limi munosabati bilan bosilib chiqqan nekrologda uning 1918 yil Toshkent shahar sovetining a’zosi, eski shahar ijroiya komitetining raisi, 1919-20 yillarda Afg’onistondagi elchixonada bosh konsul, Turkbyuroning iqtisodiy ta’minot mudiri vazifasida ishlagani aytilgan. Shuningdek, Avloniy “Ishtirokiyun”, “Qizil bayroq”, “Kasabachilik ishi” gazetalarida redkollegiya a’zosi va bosh muharrir bo’lib ishladi.

5620-yillarda u pedagog olim sifatida faoliyat ko’rsatdi. 1924-29 yillarda harbiy maktabda, 1925-1934 yillar davomida O’rta Osiyo Qishloq xo’jaligi maktabida va SAGUda o’qituvchilik qildi, u erda til bilimi kafedrasida professorlikka tasdiqlandi. Bu ishlardan tashqari Avloniy O’znashrda, Terminologiya komiteti Davlat ilmiy kengashida qizg’in ish olib bordi. 1933 yili o’rta maktablarning 7-sinfi uchun adabiyot xrestomatiyasini tuzadi. Avloniy 1934 yil 25 avgustda Toshkentda vafot etadi. Avloniy 30 yildan ortiq vaqt mobaynida ijod qildi. O’zi aytganidek, o’nlab she’r va maktab kitoblari, 4 teatr kitobi qoldirdi. Uning madaniyatimiz tarixida tutgan o’rniga baho bersak, pedagogik faoliyati va poetik merosi diqqatga sazovordir. Adib maktablar uchun darsliklar tuzgan “Birinchi muallim” 4 marta, “Ikkinchi muallim” 3 bora nashr etiladi. ”Ikkinchi muallim” darsligida 50 dan ortiq she’riy va prozaik hikoyalar bor, yana unga Tolstoy va Krilovdan erkin tarjimalar kiritilgan. Avloniyning ta’limiy-axloqiy asarlari ichida “Turkiy Guliston yoxud axloq” diqqatga sazovordir. Avloniy bu asarini yaratishda Sa’diyning “Guliston” asariga suyanadi. Avloniy o’ziga “ Hijron” taxallusini tanlaydi va shu taxallus bilan she’rlar bitadi. Avloniyning maktab darsliklari suhbat usuli bilan bolalarning nutqini uyushtirishda, badiiy so’zlashuvga o’rgatishda katta ahamiyat kasb etadi. 7-sinflar uchun yaratgan xrestomatiyasida M.Gorkiy, V.Mayakovskiy, G’.G’ulom, H.Olimjon, Oybek, K.Yashin, Uyg’un asarlarini birinchi bor maktab darsliklariga kiritadi hamda ularning hayoti va ijodi haqida ma’lumot beradi. Avloniy butun ongli faoliyatini xalq maorifiga bag’ishladi. Avloniy she’riyati “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” to’plamida jamlangandir. She’rlarning asosiy mazmuni axloqiy-ma’rifiy, ijtimoiy masalalarga bag’ishlangandir. Ulardan “Maktab”, “Ilima targ’ib”, “Millatga xitob” she’rlari mashhurdir. Avloniyning komik dramalaridan tashqari siyosiy dramalari ham mavjud. “Ikki sevgi”, “Biz va siz”, “Portug’oliya inqilobi” asarlarida ozodlik, milliy

57uyg’onish g’oyalari ilgari surilgan, lekin bu dramalar tugallanmagan. Adibning publisistika sohasidagi yutuqlaridan ma’rifatparvarlik shiorlari bilan sug’orilgan maqolalari orasida “Madaniyat to’lqinlari”, “Hibzi lison”, “Jaholat” kabilarni ajratib ko’rsatish mumkin. “Afg’on kundaliklari” nomli asari esa o’zbek publisistikasi va memuar adabiyotning yaxshi namunalaridan biridir. Asarda vayron qilingan Turkistonning foje’i manzarasi tarixan haqqoniy tasvirlab berilgan. Ko’rib chiqqanimizdek, Abdulla Avloniy o’zbek adabiyotining yorqin siymolaridan biri sifatida o’z davrida qizg’in faoliyat olib borgan. Abduqodir Shakuriy (1875 — 1943) 1875 yili Samarqandning Rajabamin qishlog’ida bog’bon oilasida tug’ildi. Shakuriy eski usuldagi maktabni tamomlagach, Samarqand shahridagi madrasaga o’qishga kirdi. Shakuriy o’zbek va tojik tillarida yozgan tarjimai hollarida rus gimnaziyasiga borib uning ichki tartib- qoidalari va o’qitish usullari bilan tanishganligini qayd etadi. Shundan keyin yosh muallimda o’z xalqining bolalari uchun ham shu tartibdagi yangi maktab tashkil qilish orzusi paydo bo’ladi. Shakuriy do’stlari yordamida Qo’qon shahriga boradi va u yerda o’n kun davomida yangi maktabdagi o’qish o’qitish usullari bilan tanishadi. Samarqandga qaytib kelgach, bu yangi usullarni o’zi ochgan maktabda qo’llay boshlaydi. Shakuriy dastlab maktabda o’quv jihozlarini o’zgartiradi. U ustalarga parta va doskalar buyuradi. Shu asosda birinchi marta o’z qishlog’i Rajabaminda 1901 yilning kuzida yangi usuldagi maktab tashkil qiladi. U davrlarda darslik va qo’llanmalar bo’lmaganligi sababli Shakuriy harflarni doskaga yozib qo’yar, o’quvchilar esa shuni o’z daftarlariga ko’chirib yozar edilar. U qisman tatar tilida yozilgan kitoblardan ham foydalanardi. Shakuriy o’z xotiralarida tatar pedagogi Abdulqodir Maqsudiyning «Muallimi avval», «Muallimi soni» kabi darsliklaridan o’z vaqtida foydalanganligini ko’p marotaba eslaydi. Chor hukumatining mahalliy amaldorlari bu maktabning ochilishiga rasman qarshi bo’lib, uning o’quv dasturini qattiq nazorat qilardilar. Ular maktabda

58o’tiladigan diniy darsliklarga hech qanday to’sqinlik qilmas, ammo dunyoviy fanlarning o’qitilishidan tashvishlanar edilar. Shogirdlarining aytishicha, Shakuriy qiyinchiliklar bilan qo’lga kiritgan yagona globusni faqat maxsus vaqtda sinfga olib kirar, boshqa vaqtda esa yashirib qo’yar ekan. Shakuriy maktabida o’zbek va tojik bolalari birga o’qitilar edi. Bu yerda tojik tili asosiy til hisoblanar, bolaning savodi chiqqach, o’zbek va tojik tillarida yozilgan kitoblar o’qitilar edi. Shu bilan birga, o’quvchilarni ozarboyjon va tatar adabiyoti namunalari bilan tanishtirish maqsadida shu tillarda yozilgan ayrim parchalar ham o’qitilardi. Shakuriyning tarjimai holida aytilishicha, bu maktabning to’liq dasturi bo’lgan. U vaqtlari maktablarda Qur’oni Karim o’qitilar va yodlatilar edi. Shuning uchun yangi usul maktablarida ham diniy kitoblar o’qitilardi. Chunki hech bir ota- ona Qur’on yoki biror diniy kitob o’qitilmaydigan maktabga bolalarini bermasdi. Shuning uchun maktablarda «Haftiyak» ham asosiy o’qish kitoblaridan biri hisoblanardi. Tatar pedagogi Maqsudiy o’z maktabi uchun darsliklar tuzganda arab tili qoidalari va alfavitini o’qitishga alohida e’tibor bergan. Shakuriy ham o’z maktabida bunga rioya qilgandi. O’qitishdagi bu usul eski maktablardagi o’qitish usullariga qaraganda savod chiqarishni ancha yengillashtirardi. Shakuriy o’z o’quvchilari uchun bir yilda bir marta imtihon uyushtirardi. Imtihonda u ota-onalar oldida o’quvchilar bilimining natijalarini namoyish qildirardi, ota-onalar esa, o’z bolalarining qisqa muddat ichida xat savodli, hisob, geografiya va tibbiyotdan ma’lumotga ega bo’lganini ko’rib hayratlanardilar. Shakuriy maktabining Shuhrati keng tarqala boshladi, O’rta Osiyodagi boshqa ma’rifatparvar kishilarning diqqatini jalb etdi. Jumladan, shoir, dramaturg va pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy Shakuriy ochgan maktab bilan juda qiziqqan. U 1909 yili Shakuriy ochgan maktabni

59ko’rish, uning imtihonlarida qatnashish uchun Samarqandga keladi. Bu maktabdagi o’qish o’qitish tartibi va imtihon natijalari Hamzada yaxshi taassurot qoldiradi. Hamza va Shakuriy bir-birlari bilan do’stlashib, ko’p yillar davomida xat yozishib turadilar. Shuni qayd etish kerakki, Shakuriy faqat o’qituvchilik qilish bilangina cheklanib qolmagan, u o’z maktabi uchun darsliklar yozib, ularni o’z mablag’i hisobiga nashr qildirgan. Chunki, o’zbek va tojik bolalarini tatar tilida yozilgan darsliklar bilan o’qitish katta qiyinchiliklar tug’dirar, bu darsliklar bolalar uchun uncha tushunarli emas edi. Shuning uchun u o’quvchilarga ularning ona tilida darsliklar yaratish zarur, deb hisoblardi. Shakuriy bolaning yosh xususiyatiga muvofiq tarzda axloq, odob va turmush qoidalaridan dastlabki ma’lumot berishni ko’zda tutib darsliklar tuzishga kirishadi. Birinchi navbatda, alifbe tuzadi. «Rahnamoi savod», deb atalgan bu kitob yaxshi qog’ozda nasta’liq xati bilan yozilgan edi. Shakuriyning shogirdi, yozuvchi Rahim Xoshimning aytishiga qaraganda, bu kitobda so’zlar bo’g’inlarga ajratib ko’rsatilgan, kitob oxirida o’qish uchun kichik-kichik matnlar berilgan ekan, Shakuriy ko’p yillik pedagogik faoliyati natijasida bolalarni o’qitishda «tovush harf» metodi (har bir tovushni alohida harf bilan yozish)ning qulay va oson ekanligini aniqladi va 1913 yili uning rahbarligida o’z shogirdlaridan va Samarqandning mashhur pedagoglaridan biri Ismatulla Rahmatullaev tovushharf usuli asosida yangi alifbe tuzdi. Bu kitob Toshkent shahrida nashr qilindi. Kitobning kirish qismida tez va osonlik bilan savodli bo’lish masalasiga oid metodik maslahatlar beriladi. «Alifbe ta’limi» Ismatulla Rahmatullaevning 12 yillik ijodiy ishlari va uning ustozi Abduqodir Shakuriyning ko’pchilik amaliy faoliyatining natijasida yaratildi. Ular ko’p yillar davomida boshlang’ich ta’limning turli metodlarini qo’llash, o’z tajribalari, yangi usuldagi o’qish o’qitish usullari va ko’pdan-ko’p alifbe kitoblarini o’rganish, umumlashtirish asosida bu kitobni tuzdilar. Alifbe 46 betdan iborat bo’lib, taxminan 90 dars uchun mo’ljallangan.

60Shakuriy tomonidan 1907 yili yozilgan ikkinchi kitob «Jome ul- hikoyat» («Hikoyatlar to’plami»)dir. U qayta tuzatilib, to’ldirilib, 1911 yili ikkinchi marta nashr qilingan. Kitob boshlang’ich maktabning ikkinchi sinfi uchun xrestomatiyadir. Yetmish ikki betli bu kitobning matni nafis qog’ozda aniq, chiroyli xat bilan yozilgan. Birinchi qismiga tarbiyaviy ahamiyatga molik 48 kichik kichik hikoyalar kiritilgan. Ikkinchi qismida mumtoz yozuvchilarning asarlari va tarjimalaridan olingan 15 she’riy parcha berilgan. Kitobning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati Shundan iboratki, undagi o’quv materiallarining hammasi bolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shakuriy tomonidan tuzilgan va nashr qilingan yana bir kitob «Zubdat ul ash’or» to’plamidir. Unda ko’p shoirlarning she’rlari berilgan. Kitobdagi yangi usul maktabiga atab yozilgan tojik tilidagi she’rda shunda y deyiladi: “Ey muallim, maktabing taraqqiy topib, sernur bo’lsin, yaxshi noming toabad dunyoda mashhur bo’lsin, g’ayrat qil, toki biz olimu dono bo’laylik, axir, biz savtiya usulining sevguchilarimiz, tarbiyat qil, har kishining xotirini shod qil. Har fandan bizga o’rgat, biz bahramand bo’lib nodonlikni nari quvaylik. Garchi nodon kishilar senga ta’na haqorat etsalar ham g’am yema. Albatta, dushmanlar sharmsor bo’lurlar!” O’sha davrdagi qiyinchilik va to’sqinliklarga qaramay, xalqning bu sodiq do’sti, ma’rifatparvar pedagog Shakuriy butun kuch quvvatini yangi usuldagi maktab tashkil qilishga sarf qildi, katta g’ayrat, zo’r havas bilan yangi usul asosida o’qish o’rgatish tartiblarini o’rgandi, savodga o’rgatishning eng qulay va oson usullarini tanlab oldi, yangi usul maktablari uchun darslik va qo’llanmalar tuzib nashr ettirdi. Shakuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda o’z rahbarligida xotini muallimalik qilar edi. Keyinchalik o’g’il va qiz bolalar guruhini birlashtirib o’qita boshlaydi. Demak, u Samarqandda yangi usuldagi maktabning targ’ibotchi va

61tashkilotchilaridan biri edi. Bu ishda u hech qanday moddiy manfaatni ko’zda tutmas va ayni chog’da hech kim unga moddiy yordam bermas edi. Abduqodir Shakuriy 1917 yil to’ntarishiga qadar o’qituvchilik bilan shug’ullandi. 1917 yili Samarqand shahrining bir guruh ilg’or kishilari Shakuriy pedagogik faoliyatining 15 yilligini nishonladilar. 1921 yili Samarqand shahridagi 13 maktabga mudir qilib tayinlandi. U bolalarni tarbiyalash, o’qitishga katta g’ayrat bilan kirishdi, ko’p yillar davomida shu maktabning mudiri hamda ona tili va adabiyot o’qituvchisi vazifalarida ishladi. Samarqand maktablariga Shakuriy birinchi bo’lib mehnat va musiqa darslarini kiritdi. U bolalarni qishloq xo’jalik va bog’dorchilik ishlari bilan tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa hunarlarni ham o’rgatar edi, bu mashg’ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi. 1923-yilning boshlarida «Pravda» gazetasi mamlakatimiz bo’yicha eng namunali ilg’or maktab hamda mohir va tajribali o’qituvchilar uchun tanlov e’lon qildi. 1923 yilning 8 iyulida gazetada Shu tanlov natijalari e’lon qilinadi. Ana Shu o’qituvchilar tarkibida respublikadagi maktab o’qituvchilaridan A. Shakuriy bor edi. Boshqa ilg’or o’qituvchilar qatorida uning nomi ham «Pravda» gazetasining Qizil taxtasiga kiritiladi hamda pul mukofoti topshiriladi va Shakuriy haqida bir yaxshi maqola e’lon qilinadi. Bundan ko’rinadiki, ma’rifatparvar pedagog Shakuriy yangi usuldagi maktablar tashkil qilishda, o’qish o’qitishning yangi tartiblarini joriy etish va o’qituvchilarning katta guruhini tarbiyalab etishtirishda xizmatlari juda katta bo’lgan va gazeta redaksiyasi tomonidan yuqori baholangan. 1925 yili Abduqodir Shakuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o’z mablag’lari hisobiga to’rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi. U 1943 yili vafot etgan.

62Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

Похожие

XIX asrning ikkinchi yarmi xx asr boshlarida turkiston o`lkasida ta'lim-tarbiya va pеdagogik fikrlar

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Eng qadimgi davrlardan IX asrgacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar

1917-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji. Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari