XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида Туркистон улкасида таълим-тарбия - Педагогиka - Рефераты

XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида Туркистон улкасида таълим-тарбия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142 KB

XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида Туркистон ўлкасида таълим-тарбия Режа : 1. Марказий Осиёда Россияга карам килиниши 2. Бошлангич диний мактаблар 3. Кизлар мактаби 4. Ахмад Дониш 5. ЗОКИРЖОН ХОЛМУХАММАД ФУРҚАТ

Марказий Осиёни Россияга қарам қилиш ғояси Петр I дан бошланган эди. 1712 йилдан Россия империя деб эълон қилинди. Империя бошқа давлатларни босиб олиб, ўз қоматини ростлаш эвазига бўлди. Унда 81 губерна, 20 вилоят, 931 шаҳар мавжуд бўлиб, уларда 100 дан ортиқ халқлар, элатлар истиқомат қиларди. Булардан 57 фоизини рус миллати ташкил қилар эди. Петр I вафотидан сўнг Екатерина ҳукумати Марказий Осиё билан алоқани янада мустаҳкамлади. Бухоро амири Шоҳмурод Эрназарнинг Петербургга элчи қилиб юборилишидан хабардор бўлган Екатерина элчи шарафига Эрназар элчи мадрасаси қурилиши учун 134 минг сўм пул ажратган. Николай II тахтга ўтиргач, тезлик билан Марказий Осиёни ўзига бўйсундиришга интилди. Шундай қилиб, XIX асрнинг 60-йиллари бошида Чор Россияси Марказий Осиёни босиб олишга тайёргарлик кўра бошлади. 1864 йил бошида Верний (Алмати) қалъасидан чиққан 2500 кишилик Черняев аскарлари 4 июнü куни Авлиёота, сўнгра Туркистон шаҳарларини эгаллаб, бири Самарқандда, бири Туркистонда бўлган Амир Темур ва Яссавий мақбараларини тўпга тутди. Чимкент, Тошкент, Самарқанд ва Бухоро шаҳарлари эса Русия билан тузилган битимга имзо чекиб, унга бўйсунди. Шу тариқа 1876 йилда бутун Марказий Осиё Россия тасарруфига ўтади. Марказий Осиёда Руслар ҳукмдорлиги бошланиши билан халқ ўзининг миллий мероси, қадрияти ва ғуруридан маҳрум бўла бош-лади. Туркистон генерал губернатори фон Кауфман императорга йўллаган бир мактубида Марказий Осиё халқларининг маданий-ижтимоий тараққиёти уч юз йил орқага суриб юборилганини мақтаниб ёзган эди. Инқилобдан олдин масжид ва мадрасалардаги китоблар, ноёб қўлланмалар ёндириб ташланди, бир қисми Петербургга олиб кетилди. Шуни таъкидлаш керакки, ўша даврда таниқли олимлар раҳнамолигида этнография, тарихий ва археоло-гик экспедиöиялар уюштирилди, музей, кутубхоналар ташкил этил-ди. Марказий Осиёда дунёвий билимларни тарқатиш мақсадида мактаблар ташкил этилди. Қатор забардаст олим, шоир ва маъри-фатпарварлар халқнинг руҳиятини кўтариш учун унга мурожаат қилдилар. Чунончи, аллома А.Фитрат халққа қарата: “Эй улуғ Турон, арслонлари ўлкаси! Сенга не бўлди? Холинг қалайдур! Эй Темурларнинг, Ўғузларнинг оилаларининг шонли болалари!

Қуллик чуқурларига недан тушдинг!” қабилидаги жанговар сатрларни хитоб қилганди. Она Туркистонни мустамлакачилик зулмидан қутқариш маърифатпарварларнинг ижодий шиорига айланди. Муқимий, Аваз, Фитрат, Анбар отин, Дилшода Барно, Аҳмад Дониш, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат каби маърифатчилар ана шулар жумла-сидандир. Чор Россияси босиб олгунга қадар Марказий Осиёда қуйидагича мактаблар бўлган эди: 1. Бошланғич диний мактаблари (халқ болалари учун) Туркис-тонда кенг тарқалган мактаблардан бири бошланғич диний мактаб эди. Шаҳар мактабларида ўқувчилар сони 20-30 тага, қишлоқ жой-ларида эса 10-15 тага етар эди. Ўқишга 6 ёшдан қабул қилиниб, 14 ёшда, болаларнинг ўзлаштиришига қараб 17-18 ёшларда ҳам тугатар эди. Оталар болаларни мактабга олиб келганда “Суяги бизники, эти сизники, яхши билимли бўлса бас” деб мактаб раҳбарларига мурожаат қилар эдилар. Таълим мазмунида қуйидаги предметлар қўйилган эди: Алифбе, Хафтияк (2-3 йил ўқитилар эди) “Чор китоб, Сўфи Оллоёр ҳамда Қуръони карим эди. Тарбиявий тадбирлар ҳадис ҳамда Қуръони каримдаги ғояларга асосланар эди. 2. Қизлар мактаби: қизлар мактабни отин-бибилар хонадон-ларида ташкил қилинар эди. Қизлар мактабида аёлга хос ҳаё, иффат, одоб ва юксак аёллик сифатлари шакллантирилар эди. Отин бибилар қўлида тарбияланган қизлар оилавий ҳаётга мукаммал тайёрланар эди. ¡зиш санъати чуқурроқ мукаммал ўрганилар эди. Қолган таълим мазмуни эса ўғил болалар мактаби билан бир хил эди. 3. Қорихоналар – корхона интернат шаклидаги мактаб бўлиб, унда турли ёшдаги кўзи ожиз болалар таълим-тарбия олар эдилар. Таълим мазмунида асосан Қуръони каримни ёд олиш, Қуръони каримдаги сура ва оятларни халқ оммасига ўқиб бериш эди. 1882 йили Фарғонадаги бу мактабларда 252 талаб таълим олди. 4. Далаилхона – катталар мактаби бўлиб, талабалар домла раҳ- барлигида араб тилини ўрганар эдилар. Шу мактаб учун асосий дарслик “Далаили-ҳайрат” (Муҳаммад пайғамбар ҳақида ёзилган тўплам) ҳисобланарди. Бу тўпламни ўқиш муддати бир йил эди. Аммо бундай мактаб

жуда кам тарқалганди. Жумладан, Тошкентда 4-5 та, Фарғонада 2 та, Андижонда ҳам 2 та шундай мактаб мавжуд эди. Шу мактабни битириб чиққанларга маддиҳлар унвони берилар эди. Маддиҳ кўчаларда, базмларда, жамоатчилик жойларда ислом динини тарғиб ва ташвиқот қилар эдилар. 5. Мадраса – олий маълумот берувчи мактаб эди. Мадрасалар асосан Самарқанд, Бухоро, Хива, Қўқон шаҳарларида қурилган эди. 1420 йили Самарқандда Улуғбек мадрасаси, 1618 йили Шердор, 1646 йили Тиллакори, 1590 йили Тошкентда Кўкалдош мадрасалари қурилган эди. Шулардан ташқари, амирлик даврида Қўқонда 34 та, Марғилонда 25 та, Самарқандда 22 та, Андижонда 18 та, Наманган-да 14 та, Тошкентда 14 та, Хожикентда 10 та мадрасалар фаолият кўрсатиб турарди. Мадрасаларнинг таълим мазмунидаги асосий предметлари: Шамсия (логика–мантиқ), Ақоид (ислом динига доир масала-лар), “Мантиқ Таҳзиб” – грек фалсафаси бўлиб, араб тилида ёзилган эди. Шариат - ҳуқуқ, “Аввали-илм” (илмнинг бошланиши, араб грамматикаси, математика кабилар). Тошкент шаҳридаги мусулмон диний мактабларнинг сони Ўқув юртларининг номи Сони Ўқитувчилар сони Ўқувчилар сони Шайхантаҳур даҳаси Ўғил болалар мактаби Қиз болалар макатби Қорихона Мадраса 48 39 4 4 48 39 4 4 1727 570 41 319 Себзор даҳаси Ўғил болалар мактаби Қиз болалар макатби Қорихона Мадраса 27 14 3 6 27 14 3 6 860 199 119 282 Кўкча даҳаси Ўғил болалар мактаби Қиз болалар макатби Қорихона Мадраса 28 15 1 6 28 15 1 7 784 180 25 153 Бешёғоч даҳаси Ўғил болалар мактаби Қиз болалар макатби Қорихона Мадраса 34 18 - 6 37 18 - 10 1484 375 - 385 ЖАМИ 253 261 7503

Мадрасада инсон камолотининг сир-асрорларини ўргатувчи китоб “Химия бахти” XI асрда Ал-¢азоли томонидан ёзилгандан кенг фойдаланилар эди. Шу китобда болани тарбиялашдаги педаго-гик маҳорат, ёшига қараб тарбиялаш масалалари чуқур ёритилган. Шу китоб орқали бўлажак мактаб домлалари педагогик билим ва малакага эга бўлар эдилар. Мадрасалардаги таълим-тарбия ишлари кўпроқ мустақил ишлашга тайёрлар эди. Муллавачалар учун ажра-тилган ҳужра (якка яшашга мослашган хона) уларни мустақил ишлашдаги дастлабки шарт-шароит эди. Мадрасани тугатганлар ўз билимларини ошириш мақсадида Бухоро, Қўқон, Туркия ва араб давлатларида таҳсил олар эдилар. Ана шу хилдаги мактаблардан иборат таълим тизими асосан мусулмонларнинг фарзандлари учун хизмат қилар эди. Чор Россияси раҳбарлари халқни руслаштириш мақсадида турли типдаги янги мактабларни очишга мажбур қилди: 1871 йилда Саид Азимбой Муҳаммадбоев Кауфман номига янги ташкил қилган мактаби ҳақида маъруза ёзди. Унда бу мактабди фойдали билимлар ўқитилишини, унинг дастурида биринчи ўринда рус тили ва грамматикасини ўрганилиши, ўзбек тилидаги дарслар рус алифбоси асосида олиб борилиши таъкидланган эди. Саид Азимбой мактабдаги ўқитиш мазмунига қуйидаги фан-ларни киритишни ҳам зарур деб ҳисоблади: Шариат, арифметика ва меҳнат (ҳунармандчилик кабилар). Ниҳоят, бундай мактаб 6 йилдан сўнг Тошкентда очилган эди. В.П.Наливкин 1884 йилда Марказий Осиё бўйича биринчи рус-тузем мактабини очди. У Сирдарё губернасидаги 6 ойлик назоратчилик фаолиятида мадрасаларнинг ўқув режаларига рус тилини ҳам киритишга ҳаракат қилди. 1884 йили февралü ойида губернатор Розенбахнинг қилган маърузасида Туркистон маорифи тараққиётига доир қуйидаги маъ-лумотлар берилган эди, 20 йиллик Чор Россиясининг ҳукмронлиги даврида мусулмон мактабларининг сони 4 мингга етиб, унда 40 минг бола таълим олар эди. Маҳаллий миллат болаларининг 600 таси мусулмон мактабларида, 86404 таси рус-тузем мактабларида ўқир эдилар. Шу мактабларда ўқитиш тартиби жуда оғир бўлиб, ундаги асосий камчиликлар: 1. Шаҳар мактабларидаги ўқув дастурларининг ҳаддан ташқари кенглиги. 2. Бошланғич маълумот фақатгина рус тилида олиб борилиши, она тилида жуда оз маълумот берилиши.

3. Ўқитувчиларнинг рус тилини билмасликлари. Шу сабабли Қўқонда ва Наманганда бу мактабларни ёпишга рухсат берилди. Россия раҳбарлари Н.И.Илüиминскийнинг Поволüже ўлкаси-даги миссионерлар тайёрлаш учун монастр қошида ташкил қилган мактаб тажрибасини туркий халқлар ўртасида ҳам амалга ошириш зарур деб ҳисобладилар. Н.И.Илüиминский дастлаб қозоқ ҳамда қирғизларни ўқитишдан бошлади. Унинг мақсади: 1) ўқитиш - қозоқ, қирғиз тилида ўқитилса-да, таълим мазмунида халқини улуғловчи ғояларини тарғиб қилиш; 2) юқори босқич синфларда қозоқ ва қирғиз болаларига рус маданиятини ўргатиш; 3) қирғиз, қозоқ ўғил болалари учун пансионлар очиб, уларга рус тилини мукаммал ўргатишдан иборат эди. Н.И.Илüиминский ўзининг педагогик ғояларини ташвиқ қилиш ва амалга ошириш учун Туркистон ўлкасига Н.П.Остроумовни юборди ва у Илüиминский-нинг ғояларини ҳимоя қилди. Хусусан, диний мактабларда Россияга қарши ҳаракатларнинг олди олинди. 1896 йил 1 январда Туркистон ўлкасида: 1 та ўғил болалар гимназияси; 1 та аёллар гимназияси; 1 та реал ўқув юрти; 1 та ўқитувчилар; 28 та рус-тузем мактаби; 2 та хусусий билим юрти мавжуд эди. Мана шу мактабларда асосан рус болалари ўқир, маҳаллий миллатларнинг болалари рус-тузем мактабларидагина таълим оларди. Ўлкада асосий диққат-эътибор рус тилини ўқитишга қаратилганди. Мактабларнинг ўқув режаларида рус тилини ўқитишга катта аҳамият берилган эди. Исмоилбек ¢аспирали, М.Беҳбудий, Исҳоқхон Ибрат, Фитрат каби бир гуруҳ маърифат дарғалари маҳаллий миллат фарзандлари учун янги усул мактабларини ташкил қилдилар. Сўнгра Абдуқодир Шакурий, Хамза, Саидрасул Азизий, Абдулла Авлонийлар бу мак-табларни такомиллаштирдилар. Ўша даврда қатор маърифатпарвар шоирлар ва тарихчи олимлар мажбуран рус маданиятини кенг тарғиб қила бошладилар. Аллома Сатторхон Абдулғафуров ўзининг Россия истилосига қадар Қўқон хонлигининг ички аҳволи ҳақидаги қисқа очеркини рус тилида ёзган эди. Асар рус шарқшунослари учун Туркистоннинг тарихий тараққиётини ўргатишга катта имконият туғдирарди.

Фурқат маърифатчилик ҳаракатларини ёритишга бағишлаб “Гимназия” шеърини, Завқий эса, “Қулоқ солин ёронлар” асарини ёзиб, маҳаллий халқларни ўзга халқлар билан дўстлашишга ва уларга ҳаммаслак бўлишга чақирдилар. Чор Россияси босиб олган шаҳарлардан бири Бухорода 365 масжид, 103 мадраса бор эди. Ўқув-тарбия ишлари ислом динига асосланган бўлиб, дунёвий билимлар чекланган ҳолда ўқитиларди. Халқ орасида адолат учун курашган маърифатпарварлардан бири Аҳмад Дониш бўлди. Аҳмад Дониш 1827 йилда Бухорода туғилди. Унинг отаси Носир Бухородаги кичик мадрасалардан бирида дарс берарди. Дониш 6-7 ёшларида ўқиш-ёзишни ўрганиб олди. Унинг онаси ўқимишли аёл бўлгани учун ҳам ўғлининг саводини чиқаришга ҳаракат қилди. Аҳмад 9 ёшида мактабга кирди, мактабни битириб қори бўли-ши керак эди. Бироқ қорилик унга ёқмади, “маъносини тушунмай ёдлашни” жуда ёмон кўриб қолди. Шунинг учун ҳар куни дарсдан сўнг тариххонлар олдига бориб, Шарқ халқлари тарихига оид ҳикояларни қунт билан эшитар эди. Аҳмад мактабда 3 йил ўқигач, отаси уни мадрасага беради. У мадрасада ўқиб юрган чоғида мустақил ҳолда математика, геомет-рия, тасвирий санъат, тарих, фалсафа, фалакиёт каби фанларни чуқур ўргана бошлади, шунингдек, Ибн Сино, Беруний, Умар Хайём, Навоий, Фузулий, Бедил ва бошқаларнинг асарларини қунт билан мутолаа қилди. Натижада Аҳмад Дониш Шарқ халқларининг моддий, маданий ҳаёти ҳамда тарихини чуқур ўзлаштирган олим бўлиб етишди. Аҳмад Дониш мадрасани тугатгач, Бухоро амири томонидан 1857 йилда Россияга юбориладиган делегаöияга мирзо қилиб тайинланади. Делегаöия Александр II ни тахтга ўтириш муносабати билан табриклаши ҳамда Россия билан Бухоро ўртасида савдо ало-қалари юзасидан музокаралар олиб бориши лозим эди. Делегаöия Петербургда икки ой бўлиб, унинг диққатга сазовор жойлари билан танишади. Унинг аъзолари рус операсини, театрини, öиркни томоша қиладилар, технология институтини, Исаакеев ибодатхона-сини, чинни заводини, ботаника боғини, Император Фанлар акаде-миясининг музейини, расадхона ва бошқа жойларни кўрадилар. Аҳмад Дониш 1869 йили делегаöиянинг мирзоси сифатида Петербургга боради. Делегаöия аъзолари император Александр II , унинг ўғли ва бошқа катта амалдорлар билан суҳбатлашади. Ана шу сафар пайтида Аҳмад Дониш ташқи ишлар вазирлигининг ходими Стремоуков ҳамда таржимон Козимбек

Абеддинов билан танишади. Козимбек ўз даврининг донишмандларидан бўлиб, у туфайли Аҳмад Дониш ўша вақтларда Оврўпа ва Россияда кенг тарқалган айрим илғор ғояларни билиб олади. Аҳмад Дониш 1873-74 йилларда учинчи марта Россияга сафар қилади. Россияда уч марта бўлиш адиб дунёқарашининг шакллани-шига катта таъсир кўрсатади. У Бухоронинг ҳамма соҳаларда иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатдан жуда орқада қолиб кетганлигини яққол англади. Рус ҳаёти ва маданияти билан танишганидан сўнг ўз ватанини тобеликдан қутқариш йўлларини қидира бошлади. Аҳмад Дониш қаламига мансуб асарлар: “Мажмуаи ҳикоёти Аҳмади калла” (Аҳмад калланинг ҳамма тарихий фа фалсафий асар-лари (1877 й. қўлёзма), “Ин рисоланот ислоҳ миёни шеъа ва сун” (шиялар ва суннийларни яраштириш тўғрисида). Уни бизгача етиб келган буюк асари “Наводирул- вақое”, “Бухоро амирлари тарихи” китобидир. Инсонни баркамол руҳда тарбиялаш ва билим бериш масалалари Аҳмад Донишнинг “Наводирул- вақое” асарида асослаб берилган. Шу асарда ота-оналарнинг ҳуқуқлари ва уларни ўз бола-ларини назорат қилиш масалалари, борлиқдаги нарса ва ҳодисалар-нинг моҳияти, коинот тарихи, фоний ва боқий дунёни тушуниш, севги ва муҳаббат, руҳ ва жисмнинг моҳияти тўғрисидаги ўз ғояларини илгари сурган эди. “Наводирул-вақое”да халқ учун дунёвий билимлар зарурлиги таъкидланади. “Доноларнинг бахтсиз ва нодонларнинг бахтли бўлишига сабаб” сарлавҳали бобда қуйидагиларни ўқиймиз: “Фан бўлмаса, моддий дунёни фаровон қилиб бўлмайди... Фан баланд руҳ ва идрок туфайлигина кўпаяди. Киши касб-ҳунарга эга бўлсаю, бойлиги бўлмаса, у барибир ақлдан озган ҳисобланади. Олимларга бахтсиз бўлганликлари учун ёруғ йўл йўқ. Чунки, ёруғ ва сояни қилич билан ажратиб бўлмайди (198-бет). Кимда-ким ўз мақсадига етиш учун жасорат билан интилса, албатта унга етади, зотан кўп тақиллатилган эшик очилмай қолмайди”. Аҳмад Дониш келажак авлодни тарбиялашда фан сирларини ўргатишдан олдин ўз она ватанига садоқатли фарзанд бўлиши лозимлигини уқтиради: “Киши ўз ватанини ҳимоя қилсагина, ўз халқи билан бирга бўлсагина, у ҳар доим барҳаётдир”. Аҳмад Донишнинг мероси Ўзбекистонда фалсафа фанининг тараққиётига улкан ҳисса бўлиб қўшилди.

Унинг фалакиёт, математика, тарих ва фалсафа фанларининг ривожидаги ғоялари асос сифатида ўрганилмоқда. Шундай қилиб Аҳмад Дониш комил инсонни тарбиялаш борасида унга аввало, илм бериш ва ахлоқий баркамоллик зарурли-гини ўз асарларида мукаммал акс эттирди. ЗОКИРЖОН ХОЛМУХАММАД ФУРҚАТ /1858-1909/ XIX асрнинг иккинчи ярми Марказий Осиё халқлари, шу жумладан, ўзбек халқи ижтимоий-сиёсий фикрларнинг ривожла-ниши тарихида алоҳида ўрин тутади. Ўша даврда халқ оммаси орасидан анчагина илғор фикрли намояндалар етишиб чиқди. XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида Муқимий, Завқий, Фурқат, Садриддин Айний, Аваз Ўтар, Хамза Хакимзода ва бошқа-лар ажойиб фаолият кўрсатдилар. Ўзбек халқи ўзининг ана шу фарзандлари билан ҳақли равишда фахрланади. Фурқат ва унинг мазкур замондошлари Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида катта ўзгаришлар рўй бераётган бир даврда яшаб ижод этдилар. Зўрлаб сингдирилган рус халқи ва унинг маданияти маҳаллий аҳоли маданиятининг ўсишига салбий даражади сезиларли таъсир этди. 1870 йилдан “Туркистон вилоятининг газети” чиқа бошлаши ҳам бунинг бир далилидир. Шунингдек, рус-тузем мактаблари, гимназия, ўқитувчилар семинарияси каби ўқув юртлари очилди. Туркистондаги барча зиё-лилар илмий жамиятлар ва тўгараклар ташкил қилдилар. Булар маҳаллий аҳолининг илғор вакилларини қизиқтира бошлади, улар-нинг диққатини ўзига тортди. Тошкентда очилган кўргазма маҳаллий кишиларнинг рус фани ва техникаси билан танишиши учун қулай восита бўлди. Маҳаллий халқнинг илғор намояндалари бу янгиликларнинг моҳияти ва аҳа-миятига тез тушундилар. Уларнинг ўзлари ўрганиб қолмай, эшитган ҳамда кўрганларини аҳоли орасига ёйишга мажбур қилдилар. Бун-дайлардан бири оташин

маърифатпарварлардан ўзбек халқининг шоири Фурқат ҳам ўз асарларида буни акс эттирди. Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат 1858 йилда Қўқон шаҳрида туғилди. Унинг отаси етарли даражада маълумотли бўлмаса-да, илм-фанни қадрловчи киши эди. Шу сабабли ўғли Зокиржонни олти ёшида мактабга берди. Ўткир зеҳнли Фурқат 8 ёшда ўқиш-ёзишни ўрганиб олди. Фаридиддин Атторнинг “Мантиқут тайр” китобини олти ойда, Абдулқодир Бедилнинг “Девон”ини беш ойда мутолаа қилиб чиқди. 9 ёшида Алишер Навоий асарларини зўр иштиёқ билан ўқишга киришди. Шу билан бирга, у шеър ёзишни машқ қила бошлади. У ўзининг дастлабки шеърини қуйидагича бошлаган: Менинг мактаб аро булдур муродим, Хатимда чиқса, имлою саводим. Фурқат 1889 йилнинг май ойида Тошкентга келиб, Кўкалдош мадрасасидаги бир ҳужрада истиқомат қилиб, 1891 йилнинг май ойигача шу ерда яшайди. Шу эса, Фурқатнинг ижодий фаолиятида-ги энг маҳсулдор давр бўлади. Қўқонга қайтгач ўз билимини ва хаттотлигини такомиллаштириш устида зўр бериб ишлади. Айрим китобларга шарҳлар ёзди, наср билан битилган айрим китобларни назм билан кўчирди. “Чор дарвеш” ва “Нўх манзар” (ҳикоя ва шеър) китобларини форс тилидан ўзбек тилига таржима қилди. Ўзи ёзган шеърларни ҳам бир китоб қилиб тўплади. Фурқат жуда кўп жойларда бўлди. Бироқ ҳеч қаерда оддий меҳнаткаш халқнинг тўқ ва кўнгилдагидек ҳаёт кечираётганини кўра олмади. У ўша жойларда ҳам ўз ватанидаги каби меҳнаткаш халқнинг қисмати оғирлигига, ҳуқуқсизлик, эрксизлик ва кулфатга маҳкум бўлиб қолганига шоҳид бўлди. Элу юртдан узоқда, дарбадарликда фиғон чекиб юрган шоир ўз ватанини бир дам ҳам унутмади. У 1909 йилда ¡ркентда вафот этди. Маърифатпарвар Фурқат илм ва ҳунар эгаллаш ҳақида фикр юритар экан, аввало шундай деб ёзган: Кишиким бўлса донишманд, оқил, Бўлар илм ва ҳунарга кўнгли мойил. У илм ва фанни тарғиб қилишга, халқ орасида маърифатни ёйишга катта эътибор берган. Маҳаллий аҳоли орасига билим тар-қатиб, унинг ёруғликка чиқиб олишига ёрдам беришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган,

илм-фаннинг, маърифатнинг кучини улуғла-ган, билим олган кишининг ақл- идрокига катта умидлар боғлаган. Шунга кўра “Илм хосияти” шеърини қуйидагича бошлаган: Дейин сқз илмни (нг) хосиятидин, Баён айлаб анинг моҳиятидин. Бу сўзни гўши бор одам эшитсун, Ўзида ҳуши бор одам эшитсун! Жаҳон басту кушода илм бирла, Надур дилини (нг) муроди илм бирла. Кўнгилларни (нг) сурури илмдандур, Кўрар кқзларни (нг) нури илмдандур... Илму фаннинг қанчалик улуғ ва қадрли эканлигини ўқувчига тушунтириш учун шоир буюк ихтироларни мисол қилиб келтирган. Хусусан, унинг баён қилишича, телеграфнинг ихтиро қилиниши илмнинг хосияти ва илмга эътибор берилишининг натижасидир. Телеграф кишиликка тақдим қилинган қимматли бойликдир. Фурқат илм-фан, унинг фойдаси тўғрисида гапирар экан, кишилар учун унинг тарбиявий аҳамиятини ҳам кўзда тутган. Кўнгилларга сурур бағишловчи, жамиятни обод қилувчи илм кишини маънавий кўркам, бошқалар олдида ёқимли, қадрли ва эътиборли қилишни қайта-қайта уқтирган. “Одамзотнинг кўнгли мисоли бир маъдан-дурким, ул маъдандан олтин ва кумуш чиқадур, - дейди Фурқат. Ва баъзи бир маъдандурким, андин мис ва қалай чиқадур”. Шоир илм ва ҳунарга интилишнинг нодир фазилат эканлигини, бундай фази-латга эга бўлган кишилар албатта донишманд, халқ учун фойдали инсонлар бўлиб етишувини таърифлайди. Фурқат ўқимишли бўлиш билан бирга, ҳунарли бўлиш зарурлигини ҳам жуда кўп таъкидла-ган. Фурқат кўргазмани кўрмаган кишиларни уни бориб кўришга ундаган, у ерга борганлар кўп янгиликларни билиб, ўрганиб олиш-ларини айтган. Шу билан, у қизиқтириш воситаси ҳар бир иш ва ҳар бир ҳаракатни амалда бажарилишини назарда тутган эди. Унинг ана шу хусусдаги шеърларида ўзбек халқ педагогикаси-даги “Бир йигитга етмиш ҳунар оз” ва бошқа маънодаги мақоллар ўз ифодасини топган. Шоир Фурқатнинг илм ва ҳунар эгаллаш ҳақидаги фикрлари ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотмаган. Аксинча, уларни ёшлар онгига янада чуқурроқ сингдириш муҳим вазифадир.

Фурқатнинг ахлоқ ҳақидаги фикрлари замирида ватанпарвар-лик, кишиларга муҳаббат, ҳурмат, меҳрибонлик, дўстлик, ростгўй-лик ғоялари туради. Булар шоир назарида юқори ахлоқий фазилат-лардирва уларни тарғиб қилиш унинг ижодида катта ўрин эгаллаган. У инсонни илм-фаннинг, буюк ихтироларнинг эгаси деб ҳисоблайди ва унга чуқур ҳурмат билан қарайди. Шунингдек, Фурқат дўстлик ҳақида ёзилган мухаммас, шеър ва бошқа мактубларида дўстни кўкларга кўтаради, унга яқин туришни, содиқ, вафодор, меҳрибон ва самимий муносабатда бўлишни таъкидлайди. Кишиларга дўстликда иззат-нафсга тег-маслик, хиёнатга берилмасликни, “ҳирсга лойиға” булғанмасликни уқтириб, уларни номусни эҳтиёт қилишга чақиради. Унингча, киши учун энг қимматли нарса аввало унинг виждони, номуси, руҳий покизалигидир. Буни инкор этиб бўлмайди. Фурқат эзгулик, мурув- ватлик ғоят зарур фазилат эканлигини исботлаш учун халқ оғзаки ижоди намуналаридан ҳам ўринли фойдаланган. Шу жиҳатдан унинг “Ўтар кетар”, “Бежиз нест”, “Хеч асар йўқ”, “Жонлар кабоб эмас-му?”, “Оҳким йўқтур мени(нг) таъбимга лойиқ улфатим”, “Дўст”, “Эсдаликлар” ва бошқа шеърлари муҳим аҳамиятга эга. Маданиятпарвар шоир театр, конöерт, клуб биноларини, маданият ўчоғи сифатида тасвирлайди. У кишиларнинг ана шундай маданий ҳордиқ олишлари, уларнинг хулқий кўркамликларига ёрдам беришни айтиб, буларнинг ҳаётий ва дидактик аҳамиятини ёритди. Фурқат тарбиянинг мақсади, уни ошириш шартлари ва услуб-лари тўғрисида ҳам ажойиб фикрларни ёзган. Унинг таъбирича, киши ўз ватанининг содиқ фарзанди, инсонпарвар, ротсгўй, маданиятли ва маълумотли шахс бўлиб етиши лозим ва тарбия шунга қаратилиши керак. Тарбиянинг асосий усули ишонтириш-дир. Фурқат болаларга муҳаббат ва меҳрибонлик билан муносабатда бўлиш зарурлигини ва бундай муносабатнинг таълим-тарбиядаги аҳамиятини баён қилган. Шоир мактабда болалар ўзларини эркин, қувноқ тутишлари керак, деб билган. Уларга тазйиқ, зуғум қилишдек салбий муноса-батлар ўқитиш, ўргатиш ишларида ниҳоятда зарарли эканини асослаган.

Похожие

XIX 19 асрнинг иккинчи ярими ва XX 20 аср бошларида туркистон улкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар

XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср бошларида туркистон ўлкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар

Туркистон ўлкаси таълим тарбия ва педагогик фикрлар (XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср боши)

XIX асрнинг 80-90 йилларида Туркистонда янгича мактаб ва унинг вакиллари

Жадидлар педагогикаси