Ўқувчиларни тарбиялашда жамоанинг роли - Педагогиka - Рефераты

Ўқувчиларни тарбиялашда жамоанинг роли

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

144.5 KB

Ўқувчиларни тарбиялашда жамоанинг роли Режа: 1. Ўқувчини жамоада ва жамоа орқали тарбиялаш ва тарбия қоидаси сифатида. 2. Жамоанинг ривожланиш даражасини тарбияга боғлиқлиги. 3. Жамоа фаолиятини ташкил этиш шакллари. 4. Хулоса. Комил инсон шахсини тарбиялашда жамоанинг роли ва аҳамияти.

Ҳар бир ишнинг ўзига хос, маълум қонун қоидалари бўлганидек, бола тарбиясининг ҳам ўзига хос бпр қатор муҳим қонун-қоидалари борки, уларга амал қилиш тарбия ишининг самарали бўулишини таъминлайди, чунончи, - тарбиянинг бир мақсадга қаратилганлиги; - тарбиянинг ҳаёт, меҳнат билан, Ўзбекистонимизнинг мустақиллиги, гуллаб яшнаши йўлида қилинаётган фидоий ишлар билан боғланиши; - ўқувчини жамоада, жамоа орқали тарбиялаш; - тарбияда бола шахсини ҳурмат қилиш ва унга талабчанлик; - тарбиявий ишларнинг изчиллиги, мунтазамлиги ҳамда бирлиги; - тарбияда ўқувчиларнинг ёши ва ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш. Қуйида тарбия жараёнининг қонун-қоидаларини кўриб чиқамиз: 1. Тарбиянинг бир мақсадга қаратилганлиги. Тарбия мақсадини белгилашда жамият талаблари, давр нафаси, миллий хусусиятлар асос қилиб олинади. Тарбиянинг мақсади – ҳар томонлама камол топган-мукаммал инсон шахсини тарбиялашдир. Ўқитувчилар жамоаси ва ҳар бир ўқитувчи-тарбиячи ана шу мақсадлардан келиб чиқиб, тарбиявий ишларнинг, вазифаларини белгилайди, унинг мазмунини аниқлайди ҳамда мактаб иш шароитларини ҳисобга олган ҳолда ўқувчиларни тарбиялашнинг шакл ва услубларини танлайди. 2. Тарбиянинг ҳаёт билан боғлиқлиги қоидаси тарбиявий ишларнинг мазмуни ва ташкил этилишини доимо янгилаб туришини талаб этади. Тарбиячилар болалар тарбиясини ҳаёт билан боғлар эканлар, уларга ўзларида иймон-эътиқодни тарбиялаш имконини берадилар. Тарбиявий ишлар шундай ташкил қилинганда ёшлар жамият ҳаётига фаолрок; жалб қилинади, бу эса ўқувчи шахсининг таркиб топишига ёрдам беради. Илғор ўқитувчилар тажрибасининг кўрсатишича, ўқувчилар аҳил жамоа бўлиб уюшгандагина тарбия ишларини фаол ўқувчиларга таянмоғи, ўқувчиларни турли ишларни биргаликда бажаришга одатлантириб, уларга

жамоатчилик руҳини сннгдириб бориши лозим. Синф раҳбари ишида ўқувчилар жамоасини шакллантириш асосий вазифа ҳисобланади, чунки жамоада шахсни тарбиялаш-тарбиянинг етакчи тамойиллари ҳисобланади. Жамоа назарияси қоидаларига мувофиқ уни яратиш усули ишлаб чиқилган. Унинг умумий асослари қуйидагилардан иборат: 1. Талаблар қўйиш; 2. Фаолларни тарбиялаш; 3. Ўқув меҳнат, ижтимоий-сиёсий ва оммавий-маданий фаолиятдаги истиқболларини ташкил этиш; 4. Соғлом жамоатчилик фикрини шакллантириш; 5. Ижобий анъаналарни яратиш ва кўпайтириш. Юқорида таърифланган барча қоидалар ҳар қандай жамоани шакллантириш ва ривожлантириш учун қўлланма ҳисобланади. Тарбия усулларини танлашда уларни жамоанинг ривожланиш даражасига мослиги муваффақиятнинг муҳим шарти ҳисобланади. Шунинг учун ҳар бир ўқитувчи тарбиявий ишни синфдаги жамоа муваффақиятнинг муносабатларини ривожланиши даражасини аниқлашдан бошлайди. ўқитувчининг эса янги синф билан кун марта иш бошланишига тўғри келади: ўз меҳнат фаолиятининг дастлабки йилида, синфни навбатдаги битириб чиқиш мавсумидан кейин, баъзан эса мактабда вужудга келган вазият тақозоси билан. Тарбия жараёни ўз-ўзини тарбиялаш жараёнига ўтганда юксак даражага эришилади. Айрим ўқувчилар ва умуман жамоа ўз фаолиятини мустақил режалаштиради ва умуман жамоани ташкил этади, ўзига ва бир- бирига талаблар қўяди ва ўз-ўзини назорат қилади. Синф раҳбари ва ўқувчилар жамоаси ўз ниятлари ва ишларида биргадирлар. Жамоани шакллантириш юзасидан олиб бориладиган барча ишлар жуда қизиқарли бўлиб, бу иш синф раҳбарининг асосий иши бўлиб ҳисобланади. Ўқувчиларни иноқ жамоага бирлаштирган моҳир синф раҳбари

қўлида тарбияланган одам бахтлидир. Улаяётган киши, шахснинг ҳаётдаги мавқеини шакллантиришда, унинг ҳаёт йўлини белгилашда ўз вазифасини англаш сииф раҳбарининг болалар жамоасини барпо этиш юзасидан олиб борадиган фаол ва қатъий фаолиятнинг зарур шарти ҳисобланади. Жамоанинг ривожланиш даражасини аниқлашда ўқувчиларнинг фақат синфдан ташқари фаолиятида намоён бўладиган муносабатларини таҳлил этиш билангина чекланиб бўлмайди. Синф раҳбаринннг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у оддий болалар жамоасини эмас, балки ўқувчилар жамоасини шакллантиради. Ўқувчиларнинг асосий вазифаси ўқишдан иборат. Шунинг учун синф раҳбари даставвал: болаларнинг ўқишга қандай муносабатда эканликларини, ўзларини дарсда қандай тутишларини, уй вазифаларини сидқидилдан бажаришлари ёки бажармасликларини аниқлайди. Ва ниҳоят, энг муҳими уларнинг ўқишдаги мўлжаллари нималардан иборат, бу мўлжаллар ижтимоий моҳиятга молик ёки молик эмаслиги ҳисобланади. Жамоанинг ривожланиш даражасини аниқлашнинг энг ишончли усули – ўқувчиларни улар билан дарсда, дарсдан ташқарида, мактабда, мактабдан ташқарида ўзаро фаол ҳамкорлик қилиш даражасида кузатишдан иборатдир. Ўқитувчи жамоанинг кучли ва заиф тамойилларини аниқлаш учун педагогик вазиятлар вужудга келтиришни қўллайди. Лекин бунда шуни эсда тутиш керакки, ўқувчи камчиликларини ҳамма ўртасида ёрқин намойиш уни маънавий ҳалок этиши, қалбини жароҳатлаши мумкин. Шундай вазиятларни вужудга келтириш керакки, улар салбий томонларни эмас, ҳар бир болада одатдаги шароитда бошқалардан яширинган ижобий томонларини ҳам очиб берсин. Синф раҳбари жамоа ривожланишининг аниқланган даражасига қараб тарбия усулларини танлайди. Бунда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш қўшимча шарт ҳисобланади. Бу хақда гапирмаса ҳам бўларди, чунки бу шарт педагогик тамойиллардан биридир. Шу билан бирга ишни энди бошлаган ўқитувчи, айниқса синф раҳбари тарбия усулларини эмас, балки шаклларини танлашда ўз тарбияланувчилари ёшини ҳисобга олиши муҳимдир. Бунда бир

ҳил усуллар талаблар, топшириқлар ва ҳоказолар турлича изоҳланади. Таълим жараёнида жамоа муносабатларини ривожлантириш истиқболлари синф раҳбарининг катта эътибор беришини талаб этади. Жамоа фаолиятида кўпроқ муомала қилишга бўлган эҳтиёж ётади. Дарсларда бу эҳтиёж кам қондирилади. Агар дарсдаги муомалага бўлган эҳтиёж тўғри тушунилса, унинг негизида ўқувчиларнинг ўзаро ёрдами, дарсларга биргаликда фойдали тайёргарлик кўриш, кизиқишлар буйича машғулотлар ташкил этилади. Таълим жараёнидаги жамоатчилик туйғуси ана шу, яъни биргаликдаги меҳнат болаларда катта қониқиш ҳосил қилиш ижобий кечинмадан бошланади. Шу тариқа ўзаро ёрдам ташкил этиш синфдаги жамоа муносабатларини шакллантиришнинг йўлларидан биридир. Ўқитувчи яна ўқувчиларни ёш хусусиятларини, синф жамоасининг хусусиятларини, унинг шаклланганлик даражасини ҳисобга олади, ўша талабларида жамоа фикрининг қўллаб қувватланишига таянади. Жамоа ривожланишининг ҳар қандай даражасида синф раҳбари муайян усуллардан фойдаланиб, жамоатчилик фикрини шакллантириш тўғрисида махсус ғамхўрлик қилади. Ўқувчилар жамоасини шакллантириш жараёнини паст даражадан юқори даражага борадиган вақт давомидаги ҳаракат, ижтимоий талаблар аввал шахсан синф раҳбаридан, ўқитувчидан фақат якка болалар, кейинчалик кўпчилик болалар идрок этадиган ва ниҳоят, барча учун ва ҳар бир бола учун ҳаёт қонуни бўлиб қоладиган тарзда жўн тушуниб бўлмайди. Ҳатто уюшган жамоада ҳам жамоатчилик хусусиятлари заиф ривожланган айрим ўқувчилар бўлади. Синф раҳбари жамоа ва ҳар бир алоҳида ўқувчининг тарбияси учун маъсулдир. Шунинг учун унинг жамоа тарзидаги ва якка тартибдаги шаклларини қўшиб олиб бориши тарбиявий ишдаги ўзига хос хусусиятларидан биридир. Жамоанинг шахсга нисбатан юксак талабчанлиги кузатилади. Мактаблар тажрибасида фаолият одатда оммавий, жамоа, гуруҳ ва индивидулал шаклларда ташкил этиладн. Фаолиятни ташкил этишнинг оммавий шакллари ҳам (яъни уларда ўқувчиларнинг муайян гуруҳлари

иштирок этади) ўз моҳиятига кўра уни амалга ошириш жараёнида фаолият мақсадга (масалан, маъруза, концерт ва ҳоказо) эришиш учун катнашчилариинг ўзаро муомаласини назарда тутмайди. Бироқ, бундан олдинги ҳолда бўлгани каби, бу шаклларда бевосита тенгдошлар билан биргаликда қатнашиш баъзи ҳолларда уларнинг фаолиятидаги иштирокини фаоллаштиради, бошқа ҳолларда аксинча бўлади. Бу кўп жиҳатдан ўқувчиларнинг фаолият мазмунига, муносабатига (ижобий, пассив ёки салбий) боғлиқ бўлади. Фаолиятни амалга ошириш жараёнида унинг мақсадига эришиш учун ўқувчиларнинг ўзаро муомалага киришишларини назарда тутувчи фаолият шакллари жамоа шакллари дейилади, бу муомала жараёнида ўқувчилар ўртасида жамоа алоқалар вужудга келади. Бу шакллар объектив жиҳатдан ўзида муомала учун муайян шарт-шароитларга эга бўлади. Улар ўқувчиларга ишнинг муваффақиятли амалга ошириш учун вазифаларни ўзаро тақсимлаб чиқиш имконини беради, катнашчилар ўртасида алоқа таъсирининг пайдо бўлишига олиб келади. Мисол тариқасида ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил этишнинг жамоа шаклларидан бири-билимларнинг ижтимоий кўригини қараб чиқамиз. У бирор фан бўйича ўтказилади. Унда иккита параллел синф ёки бир синфдан иккита команда иштирок этиши мумкин. Кўрикнинг дастури ишларнинг ҳар-хил турларидан (ёзма, оғзаки, график масалалар ечиш, топшириқ учун топшириқларни бажариш ва шу кабилар) ташкил топади, уларни бажариш умуман олганда 40-60 дақиқадан ошмайди. Кўрик охирида ҳайъат аъзолари ҳар бир қатнашчига ва умуман командадаги ўртача баҳони эълон қилади. Бу ўринда билиш фаолияти билан боғлиқ бўлган муомала кўрикка ҳозирлик кўриш вақтидаёқ бошланади ва уни ўтказиш жараёнида жуда самарали давом этади. Бунга сабаб шуки, кўрикка доир дастлабки топшириқлар жамоадан тайёргарлик режасини муҳокама этишни, вазифаларни тақсимлашпи ёки гуруҳ бўлиб ишлашни талаб қилади. Кўрик жараёнида муомала унинг ҳамма қатнашчилар ўртасида содир бўлади, чунки улардан ҳар бири муайян вазифага эга бўлиб, ўз ҳаракатларини бошқа қатнашчилар билан

мувофиқлаштиргандагина вазифани муваффақиятли бажариши мумкин. Жамоа муомалани ташкил этишнинг самарали шаклларидан бири гуруҳий ишдир, бунда мазкур иш болаларшинг таркиб жиҳатидан унча катта бўлмаган (энг кўпи билан киши 5 та бўлиши керак) гуруҳларида амалга оширилади. Бундай кичик гуруҳларда барча аъзолар бир-бирлари билан бевосита муомалада бўладилар ва бир-бирларига бевосита бирор таъсир кўрсатадилар. Ўқувчилар гуруҳида муомаланинг ўзига хос хусусиятни ўрганиш унинг гуруҳларини ўқувчилар муомаласини ташкил этишнинг самарали шаклига айлантирадиган хусусиятларини аниқлаш имконини беради. Умумий тарзда улар қуйидагича тасвирланиши керак: гуруҳий иш жараёнида ўқувчиларнинг муомаласи жуда самарали бўлади. Бунга сабаб шуки, биринчидан, гуруҳий муайян топшириқ олади, яъни ўзига хос йўл-йуриқ олади. У гуруҳ аъзолари учун мақбул бўлган мақсадларни маълум қилади, лекин бунгача бу мақсадларни унинг ўзи илгари сурмаган бўлади. Йўл-йуриқ, муаммо, масала топишмоқни ўз ичига олади. Бу ҳол жамоа аъзоларида тахминий- тадқиқодчилик жавобини ва иш мақсадига интилишни вужудга келтиради. Жамоадаги муомала мунозара тусига эга бўлади, бу ҳол қатнашчилардан илгари сурилган қоидаларни исботлашни талаб қилади, жамоага муаммони нотўғри ҳал этишга интилишга тезда жавоб қилиш, бир-бирини тузатиш ва тўлдириш имконини беради. Жамоада муомалани ташкил этганда, ўқувчилар муҳитида мавжуд бўлган ҳақиқий гуруҳларни назарда тутиш, бир-бирига меҳр билан қарайдиган ва ўзаро дўстлашадиган болаларни бирлаштириш зарур. Педагог бу гуруҳларнинг хусусиятларини, уларнинг йўналиши, қизиқишлари, малакасини ва ҳоказоларини билиши, ҳисобга олиши ва улардан фойдаланиши керак. Жамоа ишини ташкил этишда ва амалга оширишда вазифаларни тақсимлаш вақтида мазкур хусусиятларни ҳисобга олиш ишининг самарадорлигини оширади. Бу ҳол гуруҳдаги муомалани жамоанинг

қизиқишлари соҳасига ва жамоанинг қизиқишларини гуруҳдаги муомала соҳасига олиб киради. Масалан, жамоа етарли даражада обрў қозонган, жамоатчилик йўналишига эга бўлган гуруҳга муайян бир тадбирни тайёрлаш ва ўтказишга бошчилик қилишни топширса бўлади. Қандайдир ўзига хос қизиқишларии бор гуруҳга бутун жамоа учун бу қизиқишларга мос келадиган ишнинг ташаббускори ва ташкилотчиси бўлиш таклиф этилади ва ҳоказолар. Жамоа фаолиятини ташкил этишда ўқувчиларнинг шахслараро реал, яъни аниқ мавжуд булган алоқаларини ҳисобга олиш икки хил мақсадга: гуруҳ аъзоларини жамоа ҳаётига жалб қилиш ва улар ўртасидаги муомалага таъсир кўрсатиш бундан ташқари ўз олдиларига қўйган ҳар бир мақсадига эришиш имконини беради. Одам боласининг ривожланиши бу муҳим жараён саналади. Бизга маълумки, ҳаёти давомида инсон жисмоний ва психик томонидан ўзгариб боради, лекин болалик ва ўсмирлик даврида ривожланиш ниҳоятда кучли бўлади. Бола мана шу йилларда ҳам жисмоний, ҳам психик жиҳатдан ўсиши, ўзгариши шахс сифатида камолга етади. Бунда берилаётган тарбия мақсадга мувофиқ таъсир этиши натижасида бола жамият аъзоси сифатида камол топиб, мураккаб ижтимоий муносабатлар системасида ўзига муносиб ўрин эгаллайди. Шахснинг камол топишида ва унинг хулқига ижтимоий ва биологик омилларнинг таъсир кучи ҳамиша бир хил бўлавермайди. Сабаби одамнинг хулқига, муносабатига ва алоқаларига ёши, билими, ҳаётий тажрибаси, одатлари ва ниҳоят, вазият ҳам таъсир этади. Шахснинг фазилатларини тўғри аниқлаш ва бехато баҳолаш учун уни турли муносабатлар доирасига, турли вазиятларда кузатиб кўриш лозим. Ана шундагина шахснинг ижтимоий хулқи, маънавий қиёфаси, инсоний фазилатлари рўёбга чиқади. Демак, шахсни ривожлантириш вазифасини тўғри хал қилиш учун унинг хулқига, таъсир этувчи омилларни, бу омилларнинг, табиатини, шахснинг хусусиятини яхши билмоқ керак. Боланинг камолотига, руҳиятига, феъл-атвори шаклланишига қуйидаги

омиллар таъсир этади: биологик омил, ижтимоий омил ва тарбия таъсир этади. Ўрта Осиё мутафаккирларидан Фаробий, Абу Али Ибн Синолар ҳам инсон тарбиясига таъсир этадиган омиллар аҳамиятига эътибор бериб келганлар. Фаробий инсон камолотида таълим-тарбиянинг муҳимлигини таъкидлаб: «муносиб инсон» бўлиши учун одамда икки имконият: таълим ва тарбия олиш имконияти бор. Таълим олиш орқали назарий камолотга эришилади, тарбия эса, бу кишилар билан мулоқотда ахлоқий қадр-қимматни ва амалий фаолиятни яширишга олиб борадиган йуллар дейди. Абу Али ибн Сино этика ва ахлоқий тарбия масалаларини фалсафий педагогик асосда ёритиб беришга ёрдам беради. У айниқса оила тарбиясида ота-онанинг ўрнига алоҳида тўхталиб: бола туғилгач, аввало, ота унга яхши ном қўйиши, сўнгра эса уни яхшилаб тарбия қилиши керак. Агар оилада тарбиянинг яхши усулларидан фойдаланилса оила бахтли бўлади деган фикрни илгари суради. Бола шахсининг ривожланишига, камол топишига ирсият, муҳит ва тарбия каби омиллар таъсирэтади. Бола шахсининг ривожланишига наслнинг таъсири деганда, ота-оналарга ўхшашликни ифодаловчи биологик белгиларни такрорланишини тушунмоқ керак. Ҳар бир болага ота-онасидан мерос шаклида баъзи биологик сифатларга (тананинг тузилиши, сочнинг, кўзнинг, терисининг ранги, буйи-басти ва бошқалар) эга бўлган ҳолда дунёга келади. Буларнинг барчаси жисмоний хусусиятларга киради. Булардан ташқари олий нерв фаолиятининг хусусиятлари ҳам туғма утади. Бу эса физиологик хусусият ҳисобланади. Инсон камолотига таъсир этадиган омиллардан яна бири бу муҳитдир. Муҳит деганда кишига стихияли таъсир этадиган ташқи воқеалар комплекти тушунилади. Бунга табиий муҳит ижтимоий муҳит, оила муҳити киради. Шулар билан бирга миромуҳит – оила шароити ҳам катта таъсир кучига эга. Чунки бола кўз очиб ота-онасини, қариндош уруғини кўради.

Бола камолотида ижтимоий муҳит муҳим бўлиб ҳисобланади. Чунки бу ерда ишлаб чиқиш муносабатлари ва уларни тартибга солиб турадиган ижтимоий қонун-қоидалар алоҳида таъсир қилади. Бу хил муносабат натижасида одам боласи ҳаётга ва меҳнатга тайёрланади, керакли тажриба ва билимларни эгаллайди. Инсон камолотида ижтимоий муҳитнинг таъсири турли тарихий даврда турлича бўлади турли социал гуруҳларга ҳам турлича таъсир этади. Шундай экан, ҳозирги замон муҳитга, унинг инсон бўлиб ривожланишидаги таъсирининг ролига алоҳида эътибор беради. Тарбия муҳит каби инсон камолотига таъсир этувчи ташқи омиллардан ҳисобланади. Унинг фарқли томони ва хусусияти шундаки, тарбия аниқ мақсадни кўзлаб, системали равишда инсонда ижобий фазилатларни таркиб топтириш йўлида тарбиячининг раҳбарлигида амалга ошириб борилади. 29 -Мавзу Эзгу хулқ дўстликни, Ёмон хулқ душманликни келтиради. Дўстлик – инсон ахлоқининг бебаҳо гўзаллиги, ижобий фазилатлар гавҳари. Инсондаги барча гўзал фазилатлар бир марварид шодаси бўлса, унинг дур-гавҳари чин инсоний муҳаббатга асосланган дўстликдир, Дўстлик туфайли хонадонимиз обод, дунёда тинчлик ва дастурхонимизда тўкинлик ҳукмрон. Шунинг учун ҳам доно кишилар ҳамма жамиятда ҳам дўстликни улуғлаб, қадрлаб келганлар ва одамларни дўст бўлиб яшашга, кўпроқ дўст орттиришга ундаганлар. Пайғамбаримиз Муҳаммад мустафо саллоллоҳу алайҳи вассалам ҳадисларидан бирида: «Бир-бирингизга ҳайр-эҳсонли, меҳр-муҳаббатли бўлиб, қўл бериб сўрашиб юринглар, шунда дилларингиздаги ғиллу ғамлик

кетади»,- деганлар. Дўстлик инсоннинг кучига куч, қудратига қудрат қўшадиган, кишини бахтли қиладиган, ҳаётини безайдиган энг муҳим омиллардандир. Халқимиз ўртасида дўстлик муносабатларига бағишлаб жуда кўп ҳикматлм сўзлар яратилганки, улар орқали дўстликнинг киши ҳаётида тутган ўрни ифода этилган. Жумладан: «Қора кунингда дўстинг ярайди». «Дўст ачитиб, душман кулдириб гапирар». «Қоқилганингда дўстинг суяб қолади». «Ўзини сийламаган, ўртоқларини ҳам сийламас». «Ўзингни қурбон қилиб бўлса ҳам, ўртоқларингни сақлаб қол». «Кунинг қувноқ ўтишини истасанг, ўртоқларинг билан бўл». «Улфат қанча кўп бўлса, кулфат шунча оз бўлади». «Ақли кўпни дов олмас, дўсти кўпни ёв олмас». «Яхшилар бўлса ўртоқ, кунда бўлурлар қўноқ». «Чин дўст чин юракдан сўзлайди». «Арпа, буғдой бир кунинга ярайди, содиқ дўстинг ўлгунингча ярайди». «Қалин ўртоқ – қариндошдан ортиқ». «Яхши дўст давлат». «Яхши либос – танга оройиш, яхши йўлдош жонга осойиш». Бу пурмаъно ҳикматли сўзларда эл-улуснинг бир умрли орзу-умидлари яшайди. Мазкур ҳикматли сўзларда дўстлик ва ўртоқликка хос бўлган энг яхши ҳислатлар ифодаланганки, биз ўз ҳаётимизда уларга ҳар қадамда дуч келиб турамиз. Дўстлик-биродарликнинг энг яхши ҳислатларидан бири кишиларга меҳр-шафқатли бўлишни англатади. Масалан, бир синфда ўқийдиган ўртоқларимиздан бири бетоб бўлиб қолди ёки хонадонида бирор кўнгилсизлик рўй берди дейлик, шундай пайтда дарҳол ҳол-аҳвол сўраб, дардига малҳам бўла олсак, нур устига аъло нур бўлади. Бунинг натижасида кишилар ўртасида яқинлиқ меҳр-оқибат ортиб

боради. Дўстликка хос бўлган яна бир ҳислат ўзаро ёрдам ҳисобланади. Биз ўқишда, меҳнатда, жамоат ишларида ўртоқларимиздан ёрдамимизни аямаслигимиз керак. Дўстлик, ўртоқлик ришталарининг боғланиши ва мстаҳкамланишини таъминловчи бирмунча хислатлар бор. Жумладан, ростгўйлик, бир-бирини ўзаро ҳурмат қилиш ва сирдош бўлиш, ўртоқларга доимо ғамхўр бўлиш кабиларни ўз вақтида амалга ошириб борсак, бизнинг ўртоқлигимиз ортиб, ҳақиқий дўстлик даражасига кўтарила олади, шунинг учун ҳам дўстлик ўртоқликнинг олий шаклидир, деб юритилади, чунки дўстлик аввало ўртоқликдан бошланади. Киши ўз ўртоқларидан бирини бошқалардан ортикроқ севади. Уни бошқалардан кўпроқ ҳурмат қилади, унга нисбатан ўз мойиллигини амалда кўрсатишга тиришади. Иккинчи томон ҳам бу ҳурматга ҳурмат билан жавоб бериши айни муддао бўлади. Дўстлар доимо бир- бирларидан маслаҳат оладилар, бир-бирларнга мунтазам ёрдамлашиб турадилар, моддий ва маънавий жиҳатдан бир-бирларини қўллаб- қўвватлайдилар. Шундай қилиб, аввалги оддий ўртоқлар кейинчалик яқин дўст бўлиб кетадилар. Дўстликни тор маънода, яъни икки киши орасидаги алоқадангина иборат, деб тушунмаслик даркор. Дўстлик тушунчаси ижтимоий аҳамиятга эга бўлиб, миллион-миллион кишиларнинг аҳил яшаши, иқтисодий, сиёсий ва маданий соҳаларда ҳамжиҳатлигини билдиради. Ҳозир ҳам, бундан аввал ҳам ер курраси халқлари орасидаги байналмилал дўстлик жаҳон аҳамиятига эга бўлган, бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Дўстлик – олтиндан қиммат, пул билан ўлчаб бўлмайдиган бебаҳо нарса. Дўстликни сақлаш ер юзидаги барча халқларнинг, катта-ю кичик – ҳамманинг ҳаётий вазифасидир. Юқорида айтиб ўтганимиздек, дўстлик аввал икки киши орасида бошланиб, кўпайиб, кенгайиб боради ва ижтимоий тус олади. Дўст орттириш ҳамма ёшда ҳам зарур, лекин ёшликда бошланган дўстликнинг илдизи жуда

чуқур ва мустаҳкам бўлади. Шунинг учун ҳам ёшларимиз иложи борича кўпроқ дўст орттиришлари ва бир-бирлари бнлан аҳил яшамоқлари керак. Дўстлик ширин суҳанликдан бошланади ва хушмуомалалик, очиқ кўнгиллилик, меҳр-садоқат билан мустаҳкамланиб боради. Енгилтаклик, жиззакилик, иғгво-бўҳтонга берилиш ва ўзаро ҳурматнинг йўқолиб бориши дўстликка раҳна солади, унинг емирилишига олиб келади. Дўстлик ўрнини душманлик, ғаразгўйлик эгаллайди. Ота-боболаримиз дўстликни юқори даражада қадрлашган. Дўсти йўқ одамни қуриган дарахтга, жисман мавжуд бўлса ҳам қалбини ўлик мурдага ўхшатишган. Дўсти кўп одамни ҳурмат қилишган. Дўст орттириш учун меҳнат қилиш, бировларнинг юкини кўтариб мушкулини осон қилиш кераклигини уқтиришган. Ривоят. Улуғ шоир Алишер Навоийнинг Пахлавон Муҳаммад деган шогирди ҳам дўсти бор экан. Шоир уни жуда яхши кўрар, шогирди бўлса ҳам қадрдон, сирдош дўсти, деб билар экан. Кунлардан бир куни Паҳлавон Муҳаммад кичик бир гуноҳ қилиб қўйиб, шу туфайли Султон Ҳусайннинг қаттиқ ғазабига учрабди. Воқеа бундай бўлибди: Султон Ҳусайн ғазаб отига миниб турган бир пайтда Паҳлавон Муҳаммаднинг гуноҳ иш қилиб қўйганини етказишибди, Ҳусайн Бойқаро: - Паҳлавоннинг соқол-мўйловини қириб ташланглар, сўнг калтадум либос кийдириб, кўча-кўйда сазойи қилинглар,- деб буйруқ берибди. Паҳлавоннинг бундай жазога гирифтор бўлганини Алишер Навоийга айтишибди. Навоий, агар бу жазо амалга оширилса, Паҳлавон Муҳаммаднинг иззат-нафси камситилиб, у бунга чидай олмаслигини англаб, уни бундай шармандаликдан қутқазиш ҳаракатига тушибди. Тезликда Ҳусайн Бойқаро ҳузурига етиб бориб: - Султони бокарам, маълумингизки, мен ва Паҳлавон Муҳаммад ёшлигимиздан бир хил кийинамиз, бирга соқол-мўйлов қўйиб, дўст-биродар бўлиб юрамиз. У бошқа кийиниб, мен бошқа кийиб юрсам, ўртадаги аҳд бузилиб, гапимиз тузсиз, ўзимиз субутсиз бўлиб қоламиз. Буюрсангиз,

менинг соқол-мўйловларимни қирсинлар, менга ҳам ҳудди Паҳлавон Муҳаммадга берилгандек калта либос кийгизилиб, дўстим билан бирга сазойи қилсинлар,- дебди. Навоийнинг шогирди ҳамда дўстига бўлган садоқатини, меҳр- оқибатини кўрган Ҳусайн Бойқаро ғазабидан тушиб қолганини ўзи ҳам билмай қолибди-да: - Паҳлавоннинг гуноҳидан ўтдим, жазо қолдирил-син, - деб фармон берибди. Биз тарихда катта нжобий фазилатлари билан ком қозонган улуғ боболаримиздан ҳамиша ибрат олиб яшаймиз. Оклада, мактабда, кўча-куйда, маҳаллада, давраларда ёшларимизни дўст орттиришга чақирамиз. Ешликда боғланган дўстлик иплари мустаҳкам бўлади, уни ғийбат, туҳмат шамоллари уза олмайди. Дўстинг билан бир умрга боғланиб қолсанг, кайфиятинг яхши бўлса, уни баҳам кўргани, диққат бўлсанг уни ёзгани дўстингникига борасан, меҳмон бўласан ёки дўстинг ҳам шундай ҳолатларда сеникига келади, кўнглини ёзади. Меҳмоннавозлик дўстликни мустаҳкамловчи омиллардан биридир. Чунки меҳмонни кузатиш жараёнида мезбондаги сахийлик, пазандалиқ тозалиқ инсон ку'нг-лики олиш каби олижаноб фазилатлар намоёа бўлади. Дустлик анъаналарига садоқатли оилага меҳмон келиши байрамга, хурсандчиликка айланадя. Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидовнинг «Дўст билан обод уйинг» ғазалида бу ҳақда ажойкб фикрлар бор. Дўст билан обод уйинг, Гар булса у вайрона ҳам, Дуст қадам куймас эса Вайронадир кошона ҳам. Интизор ҳар уй қадрдон Дилкушолар базмига. Гар ощ қуйса қабо^ат Ииглагай сстола хам. Дуст ^идир, дуст топ жа^онда Дуст юз минг булса оз, Куп эрур бисер душман Булса у бнр дона хам.

Абу Али ибн Синонинг фикрича, иисонда ахло^ий сифатларнинг камол топишида яхшқ хуштабиат, клм-ли дуст катта урин тутади. «Яхши дуст ойиздир,— дей-ди олим, — унда кишинкнг бутун яхши ёки ёмон томон-лари акс этади». Яхши дуст уз ва^тида урторининг ёмон Килиқларини курсатади, ^зининг маслаҳати ва хулқ-одоби бнлан уларни бартараф этишга ёрдам беради. Ибн Сино дўстликнинг уч хил кўринишини айтиб ўтади. 1. Ҳақиқий дўстлик - бунда дўстлар ҳар қандай шароитда, жумладан ҳаётда юз берган энг оғир дамларда ҳам бирга бўладилар. 2. Бойлик, амал-даража туфайли боғланган дўстлик. 3. Ягона мақсад ва ғоявий бирлик асосидаги дўстлик. Булардан биринчи ва учинчиси мустаҳкам, ҳақиқий ва бузилмас, иккинчиси эса, муваққат ва мустаҳкам бўлмаган, сохта дўстлик эканини таъкидлайди. Форс-тожик адабнётининг мумтоз намояндаси Абду-Раҳмон Жомий фикрича, киши муайян ҳаёт кечириб тарбияланар экан, демак, бошқа одамлар билан алоқасиз яшай олмайди. Ҳар бир кишининг дўстона, ўзгаларнинг ёрдамисиз камолотга эришиши жуда қийин. Шунинг учун ҳам ҳар бир кишкнинг ўзига муносиб, ҳақиқий дўсти ва ёр-биродари бўлишн лозим. Чин дўст ул дўстлиги ошаверса гар, Дўстидан ёмонлик кўрганида ҳам, Бошига минг жафо тоши ёғилса, Меҳр уйи у тошдан бўлар мустаҳкам,- деб Жомий дўстликка катта баҳо беради. Биров билан дўст тутинган киши ўз дўстининг камчиликларини бартараф қилишга, яхши хулқ сифатларини эъзозлашга ёрдам бериши керак. Лекин, иккинчи томондан, дўстларининг айбини ўзигагина айтиш лозим, аммо бегоналар олдида камчилигини айтиб, мулзам қилиш чин дўстнинг иши эмас. Ҳаётда ҳақиқий дўстлардан ташқари, сохта нодон дустлар ҳам учраб туради. «Сохта дўстдан ошкора душман афзал» дейишади. Айрим сохта

дўстлар борки, улар бошқаларнинг бойлигига учиб, шахсий манфаатлари йўлида дўст бўлишга интиладилар. Бундай қалбаки дўстликни жомий каттиқ қоралайди. Жомий ҳақиқий дўст дўстликнинг ҳамма қонун-қоидаларига риоя қилиши, дўстига ҳар қандай йўл билан ёрдам кўрсатишга интилиши, агар зарур бўлса, ҳатто жонини бериши кераклигини таъкидлайди. Бундай дўстликнинг намуналари ўзбек халқ; оғзаки ижодсиз дўстёзма адабиётида ҳам ардоқланиб, ориздаи-огизга кучиб, улуглаб келинади. Масалан, ўзбек хал қ достон «Ал-помиш» да унинг етакчи образлари Алпомиш ва Қоражон ўртасидаги дўстлик туфайли асар воқеаларидаги зиддиятлар яхшилик зва нителйдаснга ҳал бўлади. Чунки, бу дўстлик Алпомиш билан Қоражон ўртасидаги самимият, адолат ғалабаси учун кураш қўлидаги ягона мақсад билан мустаҳкам боғланган дўстликдир. Алишер Навоий дўстлик, ростгўуйлик, ўртоқлик мадҳини баралла куйлаган ва шу ғояни ривожлантиришга ҳисса қўшган. У Фарҳод билан Шопур, Мажнун билан Навфал, Ширин билан Меҳинбону образларини яратиб, ана шу образлар тимсолида киши кишига дўст, биродар бўлиши ҳақидагн азалий орзуларини беназир мадҳ этган. Инсон ва унинг қадр-қиммати Навоий ижодида марказий ўринни эгаллайди. Навоийнинг фикрича, халқни ўйлаган кишигина ҳақиқий инсондир. Шунинг учун ҳам шоирнинг: Одами эрсанг демагил одами, Ониким йуқ халқ ғамидин ғами, - деган байти халқ ҳикматига айланиб кетган. Навоий инсонларни миллий, ирқий ва диний эътиқодларидан қатъи назар, бир-бирлари билан иноқ яшашга даъват этади. Навоий дўстликни улуғлайди. Шу билан бирга, соҳта ғараз билан дўст бўлувчи кишиларни қоралайди.

Ҳақиқий дўст кишининг оғир, аламли-дардли кунларида ҳамдам бўлади. Дўстликнинг энг муҳим ва асосий шарти вафодир,- дейди шоир. Вафо - халққа, давлатга, дўст-ёрларга ҳар қандай қийинчиликлардан қўрқмай, садоқат билан хизмат этиш ва ёрдам бериш демакдир. Вафодорлик инсонни, дўстларни севиш, ҳурмат қилиш демакдир: «Ёрки, бора анда вафо ёр бил, Умр деган ёри вафодор бил». Ҳукмрон доиралардан вафосизлик ва ҳаёсизлик кўрган Навоий кишиларнинг вафодор бўлиши зарурлиги ҳақида жуда кўп фикрларни айтади. У, аввало, бу ҳислатга ўзи амал қилади ва барча асарларида бунга даъват этади. «Бобурнома»да ҳам дўстлашиш, уни эъзозлаш ҳақида ёшларга ибрат бўларли насиҳатлар жамланган. Чунончи дўстга ҳамиша эътиборли бўлиш, зиёратга бориш, яхши-ёмон кунида ҳамдардлик қилиш, дўсти кўп кншининг айблари сир тутилиши, фазилатлари кўпайиши, янги дўст топганда эскисидан юз ўгирмаслик ва бошқалар уқтирилади. Бир куни Искандардан сўрабдилар: «Бунча оз сармоя билан бу миқдор кўп мулкни қандай хислат билан қўлга киргиздинг?» Искандар жавоб қилди: «Душман бирлан илтифотли муомала қилиш, ўзаро келишувчи ҳамда дўстларга садоқатли бўлиш ила шунча мамлакатни қўлга олдим, яна билгинки, дўстларнинг дўстлари ҳам дўстларингдир. Агар дўстинг сенинг душманингни севса, бундай дўстдан эҳтиёт бўл, бундай дуст душман тарафидан сенга ёмонлик қилишдан ҳам андиша қилмарай. Сенинг дўстингга душман бўлғон дўстдан парҳез этгил-мурувватсиз, фазилатсиз кишини дўст тутмагилки, бундай кишининг ҳосияти бўлмас ва уларни ош-нон дўстлари тоифасидан билғил, ор ва номус дўсти эмасдурлар. Яхшиларга кўнгил била

ва ёмонларга тил била дўстлик қилғил , токи икки тоифанинг ҳамустлиги сенга нисбатан ҳосил бўлсун, нединким, кишининг ҳожати танҳо дўстига тушмағусидир. Дўстликка лойиқ одамни икки нарса била билса бўлур: бири улки, дўстига тангдастлик етишғон вақтда қудрати етгунча молин дўстидан дариғ қилмас ва қашшоқлик вақтида ундин юз ўгирмас; яна бири улки, дўсти бу жаҳонда ўтғондан сўнг ул дўстининг фарзандларини, қариндошлари ва дўстларини йўқлаб, уларга яхшилик кўргизғай. Гоҳ-гоҳ ул дўстннинг мазори зиёратига борғай ва ҳасрат чекиб, дуолар қилғай. Ҳикоят. Суқрот ҳакимни ўлдириш учун олиб боришаётган чоғда шогирдлардан бир жамоа унга ҳамроҳ бўлиб борар эдилар. Улар йиғлаб, зорлиғ қилиб сўрадилар: «Ҳай ҳаким, энди ўлимга кўнгил қўймишсан, айтгил, сени қайси ерга дафн этайлик?» Суқрот табассум қилиб деди: «Қай жойни кўнглингиз тиласа, ул жойга дафн қилинг, яъни менинг жасадим қайда бўлса, сўнгакларим унда бўлғай, фақат мени ёд қилсангиз бас». Одамлар била дўстлигинг ўртача бўлсун, Дўстларингнинг эътиқодидан ғофил бўлманг. Дўстликни фароғликда ва тангдастликда имтиҳон қилғил, фароғликда роз ва таом била, тангдастликда суд ва знён била. Ҳар дўстки, сенинг душманингни душман тутмас, уни дўст демағил. Таъмагир, кекчи дўстдин узоқ бўлғул. Юсуф Хос Ҳожиб ҳам «Кутадғу билиг» асарида улфат тутиш ҳақида, уларга ҳамиша эътиборли бўлиш, ҳамдардлик кўрсатиш, зинҳор дилларига озор етказиб, дўстни душманга айлантирмаслик ҳақида фикр билдради. Чунончи: Кўнгил деганлари мисоли шиша, Синиб қолмасин у, уни ҳамиша. Кўнгил нозиклиги бу сўзга нишон, У иссиқ-совуқда боғлиқ ҳар қачон.

Жура кўнгли синса, булар ички ёв., Қайда ёв бўларкан, кеки-беаёв. Ёви бор одамнинг ҳаёти тотли бўлармиди? Ёви бўлган, ёви билан уриша-уриша қариган киши нима дейди, эшитгин: Душманим кичик деб ғафлатда қолма, Нега қўрқайин деб сен шов-шув солма. Ёвинг бўлмаса, асло ғомил бўлмагин, Ёвга ёв, яхшига яхши бўл, толма. Муаллиф фикрини давом эттириб кимнинг дўсти кўп бўлса, унинг исми ёйилади. Барча ишлари ўз вақтида адо этилади. Дўстлар кишининг яхши томонини оширади, айб-нуқсонларини яширади, дейди. Агар яқин дўстлар, қариндош-уруғлар сендан оёқ узиб кетгудек бўлсалар, сен ўзинг яқинлик ипларини улагин, деб насиҳат қилади. Яқин бўлса кўнгил, йироқ ер яқин, Вафо билан аммо яқинлик тағин. Шарқу Ғарб ораси бир ўрлам ердир, Вафо деб билса ким яқинлик ҳақин. Дўстлик, ўртоқлик, ҳамкорлик, биродарлик, аҳиллик ва бирликнинг улур кучи ҳақида мақоллар, ҳикматларда ҳам ажойиб фикрлар мавжуд: Бирлашган дарё бўлар, Тарқалган ирмоқ бўлар. Бирлашган куч – енгилмас; Дўстдан-дўст камол топади. Дўстинг мингта бўлса ҳам нам дегин, Душманинг битта бўлса ҳам кўп билгин. Инсон ҳамма вақт яхши кишиларга яқинлашишга ҳаракат қилади, бу хусусият жуда эрта, болалик чоғидан бошланади. Ҳар биримиз ёшликданоқ ўз тенгимиз билан ўйнаб, дўст тутинишга иитиламиз, ҳаёт ва меҳнатда, бошга ҳар хил иш тушганда синашда бўлганлар билан дўстлашамиз. Баъзи дўстлар содиқ бўлиб қолади, баъзилари ажрашиб кетади. Зотан, доно дўст,

шинаванда улфат, ғамгузор ўртоқ орттириш жўн иш эмас, албатта. Бу ўринда, дўст ва ўртоқ орттириш ҳақида бир ривоят келтириб ўтишни лозим топдик. Ривоят. Бир куни Абу Ҳусайн Абдуллоҳ вояга ета бошлаган ўғли Ибн Синони ёнига чақириб: - Сиз шаҳзодаларни даволаш учун саройга кўп қатнамоқдасиз. Хоҳлардимки, ўзингиз сарой курсантингиз. Сиз қурган сарой шаҳар ва қишлоқда сон-саноқсиз бўлса. Ибн Сино «хўп» деб отаси олдидан чиқибди-ю ўйланиб қолибди. Кўплаб сарой қуриш учун пулни қаердан олишга боши қотибди. Орадан бир неча кун ўтгач, донишманд оқсоқолнинг олдига борибди ва отаси истагини айтибди. Бухорои шарифга атрофдан одамлар кўп келади. Ана шу одамлар билан кўнгил боғланг, яхшилик қилинг, шаҳару қишлоқларни айланинг, беморларни даволанг, кўнгил яраларига малҳам бўлинг. Сиз яхшилик қилган беҳисоб одамларнинг хонадони сиз учун беҳисоб сарой бўлади. Қачон борсангиз сиз учун очиқ туради. Отангиз ана шуни орзу қилибди. Дўстлик гулдан нозик, пўлаттан қаттиқ, довулдан кучли, дейишади. Дўстлик ўзаро муносабатда самимийликни, зийракликни, ростгўйликни, тўғриликни талаб этади. Масалан, бир киши дўстига кўп яхшиликлар қилган дейлик: қийналиб қолганда уни самимий қўллаб-қувватлаган, кўнглини кутарган, моддий ёрдам бериб турган. Яхшилик кўрган киши дўстининг бу яхшиликларини унутгани йўқ, аммо яхшиликка яхшилик билан жавоб беришга ҳали унинг қурби етмайди. Нима бўлди-ю, дўстининг кўнглига ёқмайдиган бир гап айтиб, ранжитиб куйди. Шундан сўнг яхшилик қилган одам кўпчилик ичида: «Фалончига шунча яхшиликлар қилдим, билмади, нонкўрлик қилди»,- деб шикоят қилади. Шунда яхшилик кўрган одам ҳижолатда қолади. «Нега ўша нарсаларни олдимг, деб афсусланади. Халқимизда «Миннатли ошни ит ҳам ичмайди»,- деб бекорга айтилмаган. Бу ўринда дўстига яхшилик қилган одам андишасизлик қиляпти. Агар

киши одамгарчиликни, ўзаро ҳамкорликни, дўстликни бир ёқлама тушунса, у дўстини тез ранжитиб қўяди. Ёрдам кўрган киши ҳатто шу ёрдамни унутиб қўйганда ҳам буни унинг юзига солиш одобдан эмас. Ҳар бир яхшилик беминнат, бетаъма бўлганда маъқулдир. Айтадиларку, «Яхшиликни балиқда қил, балиқ билмаса ҳолиқ билади» деб, Внждонан айтганда дўстининг қилган яхшилигини билиш, унга миннатдорчилик изҳор қилиш, яхшилик-ка яхшилик билан жавоб қайтариш яхшилар ишидир. Ҳаким айтади: Ташаккур – дўстнинг қилган яхшилигини эътироф этиш, унинг ўзига сўзлаб миннатдорлик билдиришдир. Ташаккурнинг ғояси – яхшилик қилган кишининг қилган яхшилиги тан олинганини, ўринсиз кетмаганнни билиши, яхшилик қилган кишига унинг ҳимматини, гўзал ахлоқини эътироф қилишдир. Яна бу муносабат фурсат келганда, сен ҳам унга яхшилик қилишга шошил, дўстингнинг қилганига яраша қайтар де-. ганидир. Хўш, шундай экан, дўст-ўртоқларни кўпайтириш учун қандай муомала-муносабат лозим? Бунинг учун киши биров билан дўст-ёр бўлса, ёки дўст-ёрлик даъвосини қилса, ўзига раво ўурмаганини унга ҳам раво кўрмаслиги керак, баъзи нохуш нарсаларни ўзига раво кўрса ҳамки, дўстига раво кўрмаслиги лозим. Ривоят: Қадим замонларда бир мамлакатда икки қалин ва иноқ дўст бўлган экан. Улар замена зайли билан бир-бирларидан ажралишиб, бир неча йиллардан сунг яна учрашиб қолибдилар. Улардан бири жуда бо-йиб кетган, иккинчиси эса фақир ҳолда экан. Фақири қадрдон дусти билан бир дилдан суҳбатлашмоқчи бўлибди. Бадавлати эса дўстини танимай, кеккайган ҳолда ундан: «Сен кимсан ва нима учун менинг ҳузуримга келдннг?»- деб сўрабди. Шунда фақир унга:- Мен сенинг қадрдон дўстингман. Сени кўр булиб қолибди деб эшитдим. Шунинг учун сени кўргани келгандим,- деган экан. Бир донодан сўрашди:- Дўстлик рамзи нима? Доно кекса айтди:- дўстлик рамзи – дилкаш ва елкадош бўлмоқ, аммо,

яна унинг уч шарти бор: биринчиси - дўстликни авайламоқ, иккинчиси — уни зиён-заҳматдан сақламоқ, учинчиси – яхши емоқ кунда ҳам-дам бўлмоқ. Дўстлик фазилатини билганлар турмуш зийнатини топадилар. Ҳар бир киши ўзининг қайғуси ёки шодлигини кўнгил тортар дўстига айтиб, юрагини ёзгиси келади. Дўст ўзининг юпатувчи сўзлари, оқил маслаҳатлари билан дўстининг дардини енгиллаштиради, шодлигидан қувонади. Одамлар ўртасидаги дўстлик кўпинча очиқ кўнгиллилик, тўғрилик, мақсад бирлиги ва ана шу ягона мақсадга содиқлик асосида мустаҳкамланиб келган. Дўстлар бир-бирларига ҳеч вақт хиёнат қилмасликлари ва бир- бирларининг сирларини бошқа бировларга айтмасликлари, ўзаро ҳурмат ва ишончни ардоқлашлари зарур. Дўстлик ўз вафоси билан гўзалдир. Ваъдага вафо қилиш, ҳамдам, ҳамдард бўлиш самимий дўстликнинг белгиларидан биридир. Халқимизда турли маъракаларни кўпчилик билан бирга ўтказиш одати бор. Шундай кунларда дўстига дўстнинг ёрдами ниҳоятда зарур. Катта маъракаларда ёшлар қиладиган юмушлар кўп бўлади. Шундай чоғда дўст хонадонида ўтаётган маъракада хизматини аямаган ўғил-қиз эл ҳурматига сазовор бўлади. Айрим педагогларимиз турли хил маъракаларда ёшларнинг иштирок этишини ёқтирмайдилар. Аслида эса бундай йиғинлар йиллар ўтиб, ёшларимиз бошига ҳам тушади. Шуми ҳисобга олиб, бундай маъракаларни ўтказишни, унда хизмат қилиш одобнни ва дустининг раму шодлигига шерик бўлишни ёшлар ўрганиб боргани. Шундай қилиб, ҳаёт тажрибалари дўстликни мустаҳкамловчи қуйидаги омилларни вужудга келтирди: 1) ўзаро ҳурмат ва ишонч; 2) дўстга содиқлиқ; 3) зарур пайтда бир-биридан моддий ва маънавий ёрдамини аямаслик; 4) камчилигини ётиғи билан ўзига айтиб тузатиш;

5) дўст сирини сақлай олиш; 6) дўстнинг шодлигидан қувониш, ташвишига шерик булиш; 7) мақсад бирлиги; 8) ўзаро (муносабатда самимийлик, зийраклик, ростгўйлик, тўғрилик; 9) бир-бирини юракдан қувонтиришга интилиш. Ҳикматли намуналар Тангрига иймон келтиришдан кейинги амалларнинг афзали бу одамлар билан дўстлашиш, яъни солиҳ амаллар қилишдир. Олий ҳимматли, мард одам бир лаҳзада дўст орттиради, пасткаш эса неча йиллик ошнолигини бир лаҳзада барбод қилади. Бир-бирларингизга эҳсон қилинглар, чунки эҳсон муҳаббатни оширади ва дилдаги ғашликларни йўқотади. Одамлар билан дўстлашиш ақлнинг ярмига тенг. Сир сақлаш – тил остига чўғ олиб туришдан ҳам машаққатлироқдир. Киши биродари учун ҳикматли сўздан афзалроқ нарса ҳадя қилолмайди. Чунки шу ҳикмат сабабли Тангри уни тўғри йўлга солиб қўяди ёки ёмон йилдан » қайтаради. Дўстларнинг ҳасади душманларнинг хусуматидан ёмондир. Ҳисобли дўст ажралмас. Инсон қўлга киритган ўлжаларидан энг ҳайрлиси самимий дўстликлар. Айбсиз дўст қидирган кишининг дўсти камайиб қолади, дўстларини ранжитаверса, душмани кўпаяди. Уч нарса дўстликни мустаҳкамлайди: дўстларнинг бир-бирларини зиёрат қилиб туришлари, самимий суҳбатлашишлари ва биргалашиб сайру саёҳат қилишлари. Давлатли, неъматли бўлган вақтингизда дўстларки ёдга олинг. Душманингизни кичик деб ҳисобламанг. Агар душманингиз дўст бўлмоқчи бўлса андиша қилманг.

Дўст ғам ва кулфат вақтида маълум бўлади. Фақирларни дўст тутинг, чунки давлатмандларни шундоқ ҳам барча дўст тутади. Кимки дўстларининг душманлари билан сулҳ қилса, дўстларига озор берган бўлади. Дўсту душман билан муомалада эҳсон йўлини тутки, дўстларнинг меҳру-муҳаббати ортади, душманларнинг адовати камаяди. Дўстлар дилини ранжитиш душманни муродига етказишдир. Ҳаёт таъми дўстликдадир. Фақат маслаҳат бериб, қўлини чўзмайдиган дўст ярим дўстдир. Дўст тутишдан олдин у билан аввал туз-намак бўл. Бахт дўстлик келтирса, бахтсизлик уни синовдан ўтказади. Меҳмондорчилик қанча қисқа бўлса, дўстлик шунча узаяди. Виждони нопок одамлар билан дўст тутинма. Совиб қолган дўстликни иситиб бўлмас. Атрофингни девор бнлан эмас, дўстлар билан ўра. Жағлар бирлашиб дарс бўлар. Дарахг – шохсиз, шон-шуҳрат – сафдошсиз, дўстсиз бўлмайди. Дарахт – дарахтга, одам;- одамга суянади. Дўстлик – умр баҳорининг гули. Дўстлик ўлимни енгади. Дўстлик – бебаҳо бойлик, дурдона. Бу кўнгил бойлигини кўз қорачиғидек сақлашимиз, қадрлашимиз лозим. Дўстликда қадрланадиган томонлар: ўзаро ҳурмат, бир-бирини тушуниш, ишонишдир. Дўст билан бирга бўлиб, ўзига маънавий озиқ олиш, лозим бўлганда дўстдан моддий ва маънавий ёрдамнни аямаслик, унинг муваффақиятидан қувониш, қайғусига шерик бўлиш, хато-камчиликларини юзига айтиб тузатиш, дўстнинг сирини ошкор этмаслик, дўстликнинг қадрига етиш кабилардир. Дўстликнинг бузилишига олиб келувчи сабаблар: мувофиқлик, ғаразгўйлик, сохталикдир.

Похожие

Укувчиларни мехнатсеварлик рухида тарбиялашда синф рахбарининг роли

«Бўш ўзлаштирувчи ўқувчиларни дарсдан кейинги вақтини мазмунли ташкил этишда етакчининг роли»

Ўқувчиларни педагогик кузатиш

Укувчиларни тарбиялашда оила. Махалла

Синф раҳбарининг ўқувчиларни ўрганиш методикаси