Ўқув мотивларини шаклланишида таълимнинг ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124 KB

$Ўқув мотивларини шаклланишида таълимнинг ўрни Мустақиллик йилларида таълим тизимида амалга оширилаётган кенг кўлламли ислоҳотларнинг, шубҳасиз, энг салмоқли натижаларидан бири республика ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимининг тубдан қайта қурилгани ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг улкан тизимидан ташкил топган таълим босқичининг мукаммал шакллантирилганидан иборат. Меъёрий ҳужжатларда махсус белгилаб қўйилганидек, академик лицейлар ўқувчиларнинг қизиқишлари ва қобилиятларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг жадал интеллектуал ривожланиши, чуқурлаштирилган, ихтисослаштирилган ҳолда ўқитишни таъминлайди. Академик лицейларда ўқувчилар ўзлари танлаган йўналиш бўйича билимларини ошириш ва муайян фанлар асосларини чуқур, мукаммал ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар. Касб-ҳунар коллежлари эса ўқувчиларнинг касб-ҳунарга мойиллигини, лаёқатларини, билим ва кўникмаларини чуқур ривожлантириш, уларнинг танлаган йўналишлари бўйича бир ёки бир неча замонавий касб эгаллаш имконини беради. Тадқиқотчилар асосий эътибор қаратадиларки, касб-ҳунар коллежлари ишлаб турган ҳунар техника билим юртлари, ўрта махсус ўқув юртлари ва бошқа таълим муассасалари негизида турли йўналишларда ташкил этилади. Таъкидлаш жоизки, янгидан ташкил этилаётган касб-ҳунар коллежлари олдинги ПТУдан ҳам мазмунан, ҳам шаклан тубдан фарқ қилади. Ўртадаги фарқлар ўқувчиларни ўқишга қабул қилишдан бошлаб ўқув жараёнининг ташкил этилиши, мазмуни билан мезони ва пировард натижада бир неча касб-ҳунар эгаси – уста, кичик мутахассис бўлиб ўқишни тамомлашидан иборатдир. Касб-ҳунар коллежларида ўқув дастурлари олдинги ўқув босқичи – умумтаълим мактаблари ва кейинги по\онада турган олий ўқув 1$ $юртларининг ўқув дастурлари билан ўзаро узвийлик ва изчиллик тамойилига амал қилади. Айни пайтда касб- ҳ унар коллежлари педагоглардан юқори билим ва педагогик технологияларга эга бўлишлари кераклиги билан фарқ қилади. Бугунги кунда қишлоқ ва шаҳарларимизда фаолият кўрсатаётган академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида таълим олаётган талабалар ўқув фаолиятининг мотивацион тузилишини ўрганиш мақсадида махсус психологик тадқиқот ўтказилди. Тадқиқотдан кўзланган асосий мақсад академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари талабалари ўқув мотивларининг ўзига хос тузилишини ва психологик хусусиятларини ўрганишдан иборат. Мақсадни амалга ошириш учун Тошкент шаҳридан биттадан академик лицей (Низомий номидаги ТДПУ қошидаги педагогик лицей) ва касб-ҳунар коллежи (Педагогика касб- ҳунар коллежи) ҳамда Бухоро вилоятидан биттадан академик лицей (қоракўл туманидаги гимназия) ва касб-ҳунар коллежи (қоракўл туманидаги қишлоқ хўжалик коллежи) танлаб олинди. Мазкур ўқув муассасалари талабаларидан биттадан гуруҳ танлаб олиниб, уларда «Ўқиш фаолияти мотивлари» ва «Муваффақиятга эришишга бўлган эҳтиёжлар» психологик методикалари ёрдамида тадқиқот ўтказилди. Олинган натижалар шуни кўрсатадики, ўқув мотивлари, биринчидан, шаҳар ва қишлоқ шароитлари кесимида, иккинчидан, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари кесимларида таҳлил қилинган. Биз етти хил ўқув мотивларини кўриб чиқамиз. Бу ўқув мотивларини талабалар томонидан танланиш миқдорига қараб, улар учун энг муҳим бўлган мотивларни аниқладик. Таҳлилни даставвал шаҳар шароити учун амалга оширамиз. Жадвалдан кўринадики, академик лицей талабалари энг кўп танлаган мотивлар қуйидагилар: тор ижтимоий мотивлар (60,95%) ва четланган мотивлар (76,2%); шаҳар касб-ҳунар коллежи талабалари афзал билган мотивларга эса қуйидагилар киради: четланган мотивлар (52,2%) ва тор ижтимоий мотивлар (52,2%). қизи\и шундаки, шаҳар шароитидаги ҳолат лицей ва коллежлар учун 2$ $бир хил чиқаяпти, яъни иккаласида ҳам афзал билинган ўқув мотивлари бир хил. Улар фақат миқдорий жиҳатдангина бир-биридан фарқ қилади. Рақамларни шарҳлайдиган бўлсак, шаҳар коллежларидаги талабалар ўқув мотивацияси лицейлардагига нисбатан анча ижобийроқлиги кўриниб турибди. Бироқ, умуман олганда, лицейда ҳам, коллежда ҳам ўқув фаолиятида “салбий мотивлар”нинг ривожланганлигини таъкидлашимиз жоиз. Бу психологик ҳолатни академик лицей талабаларида мотивларни англанганлиги билан ҳамда лицей талабаларининг асосий мақсади - келажакда олий ўқув юртига киришга интилиши улардаги мотивларни торайтириб қўйганлиги билан изоҳласа бўлади. Бундан ташқари, улардаги тор ижтимоий мотивларнинг кўпроқ танланиши шаҳар талабалари қизиқишларининг фақат билим олиш ёки амалий кўникмаларни шакллантириши билан чегараланиб қолганлиги ва кенг реал ҳаёт билан алоқалари торайиб қолганлигига ҳам бо\лиқ. Қишлоқ шароитидаги лицей ва коллеж талабаларининг ўқув фаолияти мотивациясини кузатадиган бўлсак, шаҳардагидан ўзга бир ҳолатнинг гувоҳи бўламиз. қишлоқ лицейи талабаларида энг муҳим ўқув мотивлари мазмуний мотивлар (86.96%) ва қизиқиш мотивлари (78.3%) ҳисобланса, қишлоқ коллежи талабалари учун асосий деб танланган мотивлар учта: обрўга интилиш мотивлари (76%), муваффақиятга эришиш мотивлари (72%) ва кенг ижтимоий мотивлар (68%). Эътибор берилса, битта обрўга интилиш мотиви демаса, бошқа барча мотивлар қишлоқ ёшлари ўқув фаолиятида ижобий ҳисобланаяпти. Академик лицейга ўқишга кирган талабаларнинг асосий мақсади - лицейни тугатиб, олий ўқув юртларига ўқишга кириш. Дарҳақиқат, лицей ҳужжати талабага кейинчалик ишлаш учун имкон бермайди, фақатгина олий ўқув юртига ҳужжат топшириб, ўқишни давом эттириш ҳуқуқини беради, холос. Бу объектив ҳолат лицей талабаларида асосий эътиборларини ўқув фаолияти мазмунига қаратишга олиб келади. Эътиборимизни қишлоқ коллежи талабаларининг мотивларига қаратсак, улардаги мотивлар ўқув фаолиятининг мазмунига эмас, кўпроқ ундан 3$ $ташқарига, масалан, ўқув фаолияти натижасига қаратилганлигини кузатса бўлади. Бу ҳолатни қуйидагича изоҳлаш мумкин: қишлоқ коллежи талабаларининг аксарияти коллежни тугатганларидан сўнг амалий иш билан шу\улланишни мақсад қилган талабалар тоифасига киради. Улар учун эса назарий билимдан кўра кўпроқ амалий тажриба муҳим. Шу нуқтаи назардан , улар ўзларида малака ва кўникмаларни шакллантиришга ҳаракат қилишади. Шу ўринда мотивларнинг шаклланиши д а талаба ўз олдига қўйган мақсади муҳим аҳамият касб этаётганлигини кузатса бўлади. «Мақсад- мотив» психологик ўзаро алоқасини ўрганиш , фикримизча, ички мотивация тў\рисидаги маълум назарий билимларимизни бойитган бўлар эди. Энди шаҳар ва қишлоқ шароитларидаги лицей ҳамда коллежларнинг талабалари фаолиятларидаги асосий мотивларни қиёсий таҳлил қилишга ўтамиз. Шаҳар лицейидаги талабалар танлаган асосий мотив тор ижтимоий мотивлар (80.95%) бўлса, қишлоқ лицейи талабаларини ҳаракатга келтираётган асосий мотив мазмуний мотив (86.9%) бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳолатни психологик жиҳатдан қандай изоҳласа бўлади? Шаҳар лицейидаги талабаларда ўқишга қизиқиш қишлоқ лицейи талабаларидан анча паст. Бунинг сабаби - шаҳар лицейларига ўқишга кирган талабалар бу ўқув масканларига ўз хоҳиш-иродаси билан кирган бўлиши ҳам мумкин. қишлоқ ёшларининг ўқув фаолияти мазмунига кўпроқ қизиққанлиги улардаги идеалларнинг сақланиб қолганидан далолат беради. Шаҳар ва қишлоқ коллежларини ўзаро қиёслаганимизда қуйидаги натижалар кўзга ташланади: шаҳар коллежи талабалари афзал билган асосий мотивлар - тор ижтимоий мотивлар ва четлаган мотивлар ҳисобланса, қишлоқ коллежи талабалари танлаган энг муҳим учта мотивлар - обрўга интилиш мотивлари (76%), муваффақиятга эришиш мотивлари (72%) ва кенг ижтимоий мотивлар (68%) қиёсла н ганда, кўзга ташланадики, шаҳар коллежлари талабаларига нисбатан қишлоқ коллежлари талабаларида ижобий ўқув мотивлари устун. 4$ $Бундай ҳолат шаҳар коллежлари талабаларида мотивларнинг англанганлик даражаси паст эканлигидан , қишлоқ ёшларида эса англанган мотивларнинг уст у ворлигидан далолат бер ади. Бундан ташқари, қишлоқ коллежи талабаларида ижтимоий ҳаётга аралашиш ва ўзи ни касбий англаш даражаларининг юқорилиги ҳам кўзга ташланади. Қ иёсий таҳлилдан қишлоқ академик лицейи ва қишлоқ касб-ҳунар коллежи ўртасида, шаҳар академик лицейи билан қишлоқ касб-ҳунар коллежи ўртасида нисбатан сезиларли фарқлар кузатиляпти. Энг қизи\и шундаки, юқоридаги фарқларнинг барчасида ҳам масала қишлоқ шароити “фойда”сига ҳал бўлаётганлигини кузатса бўлади, яъни қишлоқ лицейи ва коллежларида талабаларнинг ўқув фаолиятида ижобий мотивлар устунлик қилади. Бу ҳолат ҳали қишлоқ шароитларида қизиқиш, интилиш, идеалларнинг сақланиб қолганлигидан далолат беради. Биз юқорида академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари талабаларининг ўқув фаолиятлари мотивларини уларнинг тузилиши ва иерархиясини, ижобийлик ва салбийлик даражаларини тадқиқ қилдик. Олинган натижалардан шаҳардаги академик лицей ва касб-ҳунар коллежларидаги вазият мотивацион нуқтаи назаридан бир қадар салбий эканлиги кўзга ташланади. Юқоридаги фикрлардан кўринадики, талабаларда ўқув мотивларини шакллантириш бўйича қуйидаги хулосаларни бериш мақсадга мувофиқдир: - талабаларда ўқув мотивлари – ривожлантирувчи характерга эга; - ўқув мотивларини ривожланиши бўйича қишлоқ ва шаҳар академик лицей ўқувчиларида фарқли жиҳатлар кўзга ташланади. Айниқса, шаҳар академик лицей ўқувчиларида четланган ва тор ижтимоий мотивлар етакчилик қилса, қишлоқ академик лицей ўқувчиларида мазмуний мотивлар ва қизиқиш мотивларининг устуворлиги қайд қилинади; - шунингдек юқоридаги фарқли жиҳатлар касб-ҳунар коллежлари ўқувчилари мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Унга кўра, шаҳар касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларида четланган мотивлар ва тор ижтимоий 5$ мотивларнинг устунлиги кузатилса, қишлоқ академик лицей ўқувчиларида обрўга интилиш ва муваффақиятга эришиш мотивларининг устуворлиги билан изоҳлаш мумкин. Ф азлиддин Щ айдаров , психология фанлари номзоди, доцент 6

Ўқув мотивларини шаклланишида таълимнинг ўрни

20.09.2019

0

124 KB

Похожие