Tarix darslarida tarixiy, badiiy va boshqa adabiyotlar bilan ishlash metodilari - Педагогиka - Рефераты

Tarix darslarida tarixiy, badiiy va boshqa adabiyotlar bilan ishlash metodilari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Tarix darslarida tarixiy, badiiy va boshqa adabiyotlar bilan ishlash metodilari Reja: 1 . Tarix buyicha ma'lumot beruvchi adabiyotlarning turlari. 2. Tarixiy va badiiy adabiyotlardan tarix darslarida foydalanish metodlari. 3. Tarixiy va badiiy adabiyotlardan foydalanishning axamiyati.

«O’zbekiston tarixi» va «Jaxon tarixi» ni urganishda badiiy adabiyotning urni nixoyatda kattadir. Badiiy adabiyotdan darsda, darsdan tashkari mashgulotlarda foydalaniladi va ukuvchilarga mustakil ukish uchun tavsiya etiladi. Tarix uqitishda shu jumladan «O’zbekiston tarixi» ni uqitishda foydalaniladigan badiiy adabiyotlarni ikki turga: a) urganilayotgan davrning adabiy yodgorliklari va b) tarixiy-belletristik asarlarga bulish mumkin. Adabiy yodgorliklar- tarixiy xodisa va vokealar uz zamondoshlari tomonidan yozib koldirilgan asarlar bulib, ular utmishni urganishda uziga xos-manba bulib xizmat kiladi. Badiiy adabiyot yodgorliklariga yozib olingan ogzaki ijodiyot asarlari; afsonlar, dostonlar, kushiklar, masallar va boshkalar kiradi. Ularning kupchiligi kayta-kayta ishlangan, xalk fantaziyasi bilan boyitilgan. Masalan Eron shoxi Kirga karshi kurashda zur jasorat va mardlik kursatgan Tumaris xakidagi uz xalkining ozodligi va mustakilligi uchun xayotini kurbon kilgan, Eron askarlarini saxroga boshlab berib xalok etgan chupon Shirok xakidagi afsonlar «Gurugli», «Alpomish» dostonlari shular jumlasidandir. Tojik va fors adabiyotining klassik shoiri A.Firdavsiyning jaxonga mashxur «Shaxnoma»sida Eron va Urta Osiyo xalklarining kaxramona utmishi, vatanparvarligi tasvirlanadi. Urta asrlar adabiyotining otasi, buyuk shoir Rudakiiy uzining she'rlarida ona-Vatanni, uning tabiati va odamlarini, insoniylikni tarannum etadi, xaksizlik va adolatsizlikka karshi chikadi, zamonning jirkanch tartiblarini ayamayfoy etadi. 1069-1070 yillarda yozilgan Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilik» («Saodatga olib boruvchi bilim») asarida feodallar, savdogarlar, chorvadorlar xunarmandlar, mexnatkash xalkning axvoli xakida xikoya kilinadi. XI asr oxirlarida yaratilgan Maxmud Koshgariyning «Devonu lugatiy turk» (Tur kiy tillar lugati tuplami) asarida Urta Osiyo va Kozogistonda yashagan kabila va xalklarning tarixi, ogzaki ijodiyoti va tiliga doyr kimmatli ma'lumotlar bayon kilingan X1U-XU1 asrlardagi uzbek zaminining siyosiy axvoli xujalik va madaniy xayotini urganishda A.Navoiyning mazmundor ijodi va uning tarakkiyparvar goyalari muxim urin tutadi. Ayniksa uning besh

dostondan iborat «Xamza»si, «Chor devon» deb atalgan lirik she'rlar tuplami, «Maxbubul kulub», «Muxokamatul lugatayn» va boshka ilmiy adabiy asarlarida mexnatga bulgan xurmat, vatanga muxabbat, insonparvarlik goyalari tarannum etiladi. A.Navoiy adolat uchun, xalk baxt-saodati uchun kurashadi, uzining dostonlarida oddiy kishilar (toshtaroshlar, kushchilar va boshkalar) obrazini tasvirlaydi. Zaxriddin Muxammad Boborning «Bobirnoma»sida 1494- 1530 yillardagi Urta Osiyo, Afgoniston va Xindistonning siyosiy, iktisodiy va madaniy xayotiga doyr asosiy vokealar tugrisida kimmatli ma'lumotlar berilgan. XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida mamlakatda adabiyot ancha rivojlandi. Gulxaniy, Maxmur, Xozik singari shoirlar uz asarlarida feodallar va mansabdorlarning jabr-zulmiga, ijtimoiy adolatsizlikka karshi norozilikni aks ettirdilar. Ukituvchi Urta Osiyoning Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishining salbiy tomonlarni badiiy adabiyot orkali xam ukuvchilarga yetkazishi mumkin. «O’zbekiston tarixi»ga doyr adabiy yodgorliklardan foydalanganda, ularning ba'zi birlariga ukuvchilarni tankidiy kuz bilan karashga urganib borishi kerak. Bu urinda Prezident I.A.Karimov asarlaridan bevosita foydalanishi mumkin. Shuningdek, afsona va kaxramonlik dostonlaridan foydalanganda kaysi joyi uydirma va kaysi joylarida real vokelik aks etganini tushuntirish lozim. Tarixiy asarlarga - tarixiy romanlar, tarixiy mavzularda yozilgan asarlar, urganiladigan davr xakidagi badiiy asarlar, xikoyalar kiradi. Bu asarlar tarixiy manbalar, xujjatlar, ilmiy tekshirish ishlari va manografiyalarni urganish asosida yozilgan bulib, ularda utmish vokealari badiiy tasvirlar va badiiy obrazlar orkali ifodalanadi. Tarixiy asarlar tarix fani uchun xujjatli manba bula olmasada, ukuvchilarga utmishni anik obrazlarda, badiiy kurinishda tushunarli va kizikarli kilib ifodalashda muxim vosita bulib xizmat kiladi. Tarixiy asarlarni

ukish natijasida ukuvchilarda tarixga nisbatan kizikish uygonadi. Adabiy yodgorliklar tarix darslarida kupincha dare materialini xulosalash va umumlashtirish uchun asos bulib xizmat kilsa, tarixiy asarlar esa ukuv materialini aniklashtirish va ukituvchi bayonining marokli bulishini ta'minlaydi. Ilyosovning «Nafrat sukmoklari» asarida kadimgi massaget kabilalarining botirligi, chupon Shirokning kaxramona jasorati jonli va kizikarli tasvirlab berilgan. Uning «Dogli ulim» asarida esa kuchmanchi sak kabilalari boshligi Tumarisning Eron podshosi Kaxusravga buysunishga rozi bulmaganligi gazabi kelgan Eron podshosi Amudaryo buylariga kuchli kushin tartib kelganligi, ammo jasur kuchmanchilar forslar ustidan ajoyib galaba kozonganligi xikoya kilinadi. Mugul - tatarlarning Urta Osiyo yerlariga bostirib kirishi va Vatanimiz xalklarining ularga karshi olib borgan kaxramonona kurashlari V.G.Yanning tarixiy romanlar trilogiyasi: «Chingizxon», «Botuxon», «Sunggi dengizgacha» nomli asarlarida Mirkarim Osimning «Utror» asarida ishonarli va kizikarli kilib tasvirlangan. S.P. Borodinning «Samarkand osmonida yulduzlar» asarida temuriylar davridagi kurgina shaxar va kishloklar, turli ijtimoiy katlamdagi odamlarning obrazlari keltiriladi. Oybekning «Navoiy», «G.Golubevning», «Ulugbek», N.I.Leonovning «Ulugbek - buyuk astronom» kabi asarlari xam shu davrga taalluklidir. A.Kodiriyning «Mexrobdan chayon», S.Ayniyning «Kullar», M.Ismoyliyning «Fargona tong otguncha», Xamid Gulomning «Mash'al» va boshka shu kabi asarlar muxim axamiyatga ega. SH. Rashidovning «Goliblar» asarlarida O’zbekistonning kurgokchilik xududlaridan biridagi su v uchun kurash muammosi aks ettirilgan. Uning «Burondan kuchli» asarida esa kurik yerlarni uzlashtirishda odam irodasiga osonlikcha buysunmaydigan kaysar tabiatga karshi kurashda uzbek xalkining kursatga jasorati, olib borilayotgan xarakat burondan xam kudratli va yengilmas kuch ekanligi ustalik bilan tasvirlab berilgan. R.Fayziyning «Xazrati inson», Ibroxim Raximning «Chin muxabbat» asarlari , A.Kaxxorning «Xotinlar», G.Gulomning «Sen yetim emassan»,

X.Olimjonning «Kulingga kurol ol», K.Yashinning «Ulim boskinchilarga» asarlari xalklarning vatanparvarligi, ularning fashizmga karshi kurashidagi xamkorligini sharaflaydi. Badiiy adabiyotlardan foydalanish ukuvchilarning tarixdan olgan bilimlarini boyitadi, ukituvchi bayonining marokli bulishini ta'minlaydi ta'limning emosionalligini oshiradm. Badiiy adabiyotdan foydalanishning muvaffakiyati uning maksadga muvofik tanlanishiga kup jixatdan boglik. Badiiy adabiyotni tanlashda kuyidagi ikki belgiga aloxida e'tibor berishi lozim: birinchidan, tanlangan materialning ta'lim - tarbiya jixatdan kimmati tarixiy xodisalarning nakadar xakkoniy va ilmiy kilib yoritilganligini, ikkinchidan uning yukori darajadagi badiiylik kimmatini nazarda tutish kerak. Tarix uqitishi jarayonida badiiy adabiyotdan foydalangan kuyidagilarga e'tibor beriladi: a) ukuv dasturi va ukuv kullanmasi buyicha urganish kuzda tutilgan tarixiy vokealarni jonli tara da bayon etish; b) tarixiy shaxslar, xalk ommasi vakillarining obrazlarini va xalk ommasining rolini kursatishga; v) tarixiy vokealar rivojlanishidagi real manzarani gavdalantirishga yordam beradigan parchalar tanlab olnadi. Ukituvchi badiiy adabiyotdan avvalo, uzining bayonida foydalanadi. Badiiy obrazlar ukuv materialiga aniklik kiritadi, uni oydinlashtiradi, ukuvchilar kuz ungida utmish va xozirgi vokealarning tulik va yorkin manzarasini gavdalantirishga, ularning tarixiy tasavvurlar tizimi mukammal kuchogiga olganligini tushuntiradi. Bu urinda turli millatga mansub 14 bolani tarbiyalab ustirgan Toshkentlik temirchi Shoaxmad Shomaxmudov oilasi xakida tuxtaydi. Urush vaktida ota-onasidan ajrab, yetim kolgan bolalarning uzbek oilasmda jonajon uyini topganligini aytib Mirmuxsinning «Kadrdonlar» poemasidan G.Gulomning she'rlaridan parcha ukib beradi. G.Gulom uzining «Sen yetim emassan» she'rida urushda ota-onasiz kolgan

gudaklarga karata shunday deydi: Sen yetim emassan, Tinchlan jigarim. Kuyoshday mexribon Vatanning - onang, Zaminday vazminu Mexnatkash mushfik Istagan narsangni tayyorlaguvchi Xalk bor - otang bor. Chuchima jigarim Uz uyindasan bu yerda Na gurbat, Na ofat Na gam, Bunda bor Xarorat Muxabbat Shafkat. Sen yetim emassan, Uxla jigzrim. Badiiy tarixiy adabiyotdan ukituvchi bayonidagina foydalanish bilan kifoyalanib bulmaydi. Sinfdan va maktabdan tashkari ishlar jarayonida tarixiy badiiy adabiyotdan foydalanishga va uning ukuvchilar tomonidan doimiy ravishda urganilishiga xam aloxida axamiyat beriladi. Ukuvchilarni tarixiy - badiiy asarlarni doimiy ravishda ukib borishga urgatish ularni kitob ukishga kiziktirish va ukishning axamiyatini tushuntirishdan boshlanadi. Ukituvchi ukuvchilarni avvalo darslik va ukuv kullanmalarida tarixiy - badiiy adabiyotlardan keltirilgan epizodlar, she'riy parchalar, ularning mazmuni bilan tanishtiradi ularni urganish yullarini kursatib beradi nashr kilinayotgan yangi asarlardan ogox kiladi, ularni ukib borishni uyushtiradi. Ukuvchilarni tavsiya kilingan tarixiy - badiiy adabiyotlarni ukishga kiziktirishda ukituvchining ukilishi kerak bulgan xar bir asarni ukuvchilarga namoyish kilib, uning ba'zi muxim va marokli joylarini ifodali ukib berilishi, ularning ana shu asarlar muallifi bilan uchrashuvlarini tashkil etib turishi^ tarixiy mavzularga bagishlangan kecha va konferensiyalar utkazib turishi, ukilgan asarlar 10yuzasidan munozaralar uyushtirish kabi tadbirlari xam muxim urin tutadi. Buyuk allomalarning asarlaridan, Prezident asarlaridan, yozuvchilarning asarlaridan foydalanish ukituvchi bayonining goyaviy - siye sii jixatdan pishik bulishini ta'minlaydi, ta'limning ilmiy - nazariy axamiyatini oshiradi, tarixiy xujjat va badiiy adabiyet esa ukituvchi bayonining ishonarli bulishini kuchaytiradi, urganilayotgan davr xususiyatlarini tarixiy fakt va vokealarning xakikiy manzarasini anglab olishga bayonning obrazli bulishiga yordam beradi.

ADABIYOTLAR. 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T. O’zbekiston 1998 i. 2. Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1978. 3. Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1989. 4. Sa'diyev S.A. O’zbekiston xalklari tarixini uqitish T. O’zbekiston.1993. 5. «O’zbekiston tarixi» dasturi. Toshkent. 1980-1990. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Tarix darsligi matni va tarixiy xujjatlar bilan ishlash

Tarix darslarida tarixiy tasavvur va tushunchalarni shakllantirish

Adabiyotlar ustida ishlash

Tarix darslarida texnika vositalaridan foydalanish

Tarix darslarida texnika vositalaridan foydalanish