Тарбия назарияси - Педагогиka - Рефераты

Тарбия назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

613 KB

Тарбия назарияси Режа: 1. Тарбия жараёнининг моҳияти, мақсади ва вазифалари 2. Тарбия усуллари ҳақида тушунча 3. Фаолият жараёнида ижтимоий хулқ тажрибаларини шакллантириш усуллари 4. Бугунги кунда ахлоқий тарбияни мақсади ва вазифалари 5. Ахлоқий тарбияни ривожлантириш услубиёти 6. Маънавий сифатлар ва ахлоқий хулқлар 7. Меҳнат тарбияси ва ўқувчиларни касбга йўналтириш 8. Иқтисодий тарбия 9. Виждонни тарбиялаш ва ҳуқуқий тарбия 10. Экологик тарбия 11. Эстетик тарбия 12. Жисмоний тарбиянинг мақсади, вазифалари ва аҳамияти 13. Жамоа ва тарбия 14. Жамоанинг шаклланиш босқичлари 15. Жамоанинг тарбиявий таъсири 16. Гуруҳ раҳбарининг шахсни шаклланишидаги ўрни 17. Гуруҳ билан ишлаш ва унга раҳбарлик қилиш 18. Маънавий- тарбиявий ишлар тизимининг мазмуни

Тарбия жараёнининг моҳияти, мақсади ва вазифалари Тарбия қоидаси — педагог таълим ва тарбия жараёнини яхшироқ ташкил этиш мақсадида фойдаланадиган бошланғич ҳолат, раҳбарлик асосидир. Тарбия қоидалари ўқитувчи, тарбиячиларга йўл-йўриқ кўрсатувчи қоидалар ҳисобланади,.янги ки шини шакллантириш вазифалари билан белгиланади. Тарбия қоидалари Шарқ ва Марказий Осиё файласуф — донишмандлари нинг фикрлари ва миллий педагогика эришган ютуқларга асосланади. Тарбия қоидалари мустақил характерга эга бўлиб, тарбиянинг ўзига хос хусусиятларини ва қонуниятларини акс эттиради. Тарбиявий жараёнда бу қоидаларга риоя қилиш унинг самарасини оширади, яхши натижаларга олиб келади. Тарбиянинг мазмуни, ташкил этилиши, усуллари ва уларга қўйиладиган талаблар шу қоидаларда ўз ифодасини топади. Тарбиянинг моҳияти, мазмуни, қоидалари мамлакатимизда янгича иқтисодий муносабат шароитларининг ўзгарганлиги сабабли кенгайиб бормокда. Тарбия қоидаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: т а р биянинг маълум мақсадга каратилганлиги; тарбиянинг инсонпарварлик ва демократик қоидаси; тарбияни ҳаёт билан, меҳнат билан Ўзбекистонимиз нинг мустақиллиги, гуллаб-яшнаши йўлида қилина ётган фидойи ишлар билан боғлиқлиги; шахсни жамоада, жамоа орқали тарбиялаш; тарбияда миллий- маданий ва умуминсоний қадриятларнинг устиворлиги; тарбияда ўқувчиларнинг ёш ва шахсий хусусиятларини ҳисобга олиш; тарбияда бола шахсини ҳурмат қилиш ва унга талабчанлик; изчиллик, тизимлилик, тарбиявий таъсирларнинг бир лиги ва узлуксизлиги; тарбияда болаларнинг ёши ва ўзига хос хусуси ятларини ҳисобга олиш ва бошқалар. Тарбиядан кўзланган асосий мақсад, ҳар томонлама маъ навий ривожланган ақлий ва ахлоқий баркамол шахсни шакл лантиришдан иборат. Шунга кўра тарбиявий фаолиятнинг маз муни, ташкилий шакллари ва усуллари шу мақсадга эришишни кўзда тутади.

Тарбиявий иш маълум мақсадни кўзловчи ва узлуксиз давом этадиган жараёндир. Кўпинча бир неча мақсад ва вазифа бирданига бажарилади, бу эса ўқувчилар жамоасининг ақлий ва ахлоқий ўсишини таъминлайди. Қуйида тарбия жараёнининг қонун-қоидалари ни кўриб чиқамиз. 1. Тарбиянинг маълум бир мақсадга қаратилганлиги қоидаси болалар жамоасининг ривожланиш истиқболларини кўра билишга ёрдам беради. Ҳар бир тарбиявий тадбир олдиндан пухта ўй ланган, муайян мақсадни амалга оширишга бўйсундирилган бўлса, унинг ғоявий-сиёсий даражасини кўтаради, танланган усул ва воситалар мақсадга мувофиқ келади, уларнинг тарбия вий таъсири юқори бўлади. Тар бия мақсадини белгилашда жамият талаблари, давр нафаси, миллий хусусиятлар асос қилиб олинади. Тарбиянинг мақсади — ҳар томонлама камол топган — мукаммал инсон шахсини тарбиялашдир. Ўқитувчилар жамоаси ва ҳар бир ўқитувчи ана шу мақсадлардан келиб чиқиб, тарбиявий ишларнинг вазифаларини белгилайди, унинг мазмунини аниқлайди ҳамда мактаб иш шароитларини ҳисобга олган ҳолда ёш йигит- қизларни тарбиялаш нинг шакл ва услубларини танлайди. 2. Тарбиянинг инсонпарварлик ва демократик қоидаси; Умумий таълим мактаби янги педагогик тафаккур эгаси, муносиб шахс, ўз ишининг устаси бўлган ўқитувчига муҳтож. Ўқитувчининг билим савияси, маънавияти жамиятни харакат га келтирувчи, тараққиётга элтувчи етакчи омиллардан бири дир. Ўқитувчи юриш-туриши, хатти-ҳаракати, кийиниши, муо маласи билан ўқувчи қалбига кириши, уни эзгулик сари йўнал тириши керак. Мактабларда руҳий хизматдан фойдаланиб болалар кайфиятини , қизиқишини, интилишини ва қобилиятларини аниқлаш таъ лим-тарбия жараёнига ижодий ёндашишга имкон беради. Ёшларни инсоний фазилатлар руҳида тарбиялашда муқаддас китоб Қуръони Карим, Ҳадиси шарифдан фойдаланиш жу да муҳим. Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк», Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат-ул ҳақойиқ», Кайковуснинг «Қобуснома», Аҳмад

Яссавийнинг «Ҳикматлари», Саъдий Шерозийнинг «Гулистон ва Бўстон», Абдураҳмон Жомийнинг «Баҳористон», Алишер Навоийнинг шоҳ асарлари, ҳикматлари муҳим тарбиявий аҳамият касб этади. Шундай экан, мактабларда ўқувчи ёшларга гуманитар-ижтимоий фанлардан таълим беришда тарбияга кўпроқ эътиборни қарат моқ лозим. Айниқса ҳозирги шароитда Ўзбекистон тарихи, ада биётини ўқитиш жараёнида бевосита тарбияга оид бўлган мил лий маънавиятга, миллий руҳ, урф-одат ва умум башарий қадриятларга алоҳида урғу бериш зарур. Тарбияда инсон шахсини олий ижтимоий қадрият деб тан олиш, ҳар бир бола, ўсмир ва ёш йигитнинг бетакрор ва ўзига хослигини ҳурматлаш, унинг ижтимоий ҳуқуқи ва эркинлигини ҳисобга олиш лозим. Яхши ўқитувчи ўқувчиларнинг сўзини диқкат билан тинг лайди, уларга далда беради, тинчлантиради, тўғри баҳо кўяди, ҳаммани тенг кўради, болаларни севади. Тарбияни демократиялаш — бу тарбияни маъмурий эҳтиёж ва қизиқишлардан юқори қўйиш, тарбиячи ва тарбияланувчи ўртасидаги ўзаро ишонч, ҳамкорлик асосида педагогик муноса батлар моҳиятини ўзгартириш демакдир. Бу тарбия ишига жа моатчиликни жалб қилиш, унинг ривожланишига жамоат оми лини киритиш демакдир. Тарбиявий фаолиятни демократиялаш ва инсонпарварлашти риш унинг моҳияти ва мазмунини қайта тафаккур этишни кўз да тутади, шахснинг ривожланиш ва ўзлигини англаш ҳуқуқи ни таъминлайди. 3. Тарбияни ҳаёт билан, меҳнат билан Ўзбекистонимиз нинг мустақиллиги, гуллаб-яшнаши йўлида қилина ётган фидойи ишлар билан боғлиқлиги. Тарбиянинг ҳаёт билан боғлиқлиги қоидаси тар биявий ишларнинг мазмуни ва ташкил этилиши ни доимо янгилаб туришни талаб этади. Ўқитувчи- тарбиячи лар болалар тарбиясини ҳаёт билан боғлар эканлар, уларга ўзларида имон-эътиқодни тарбиялаш имко нини берадилар. Ҳозирги шароитда ёшларни жамиятимиз ғояларининг кучига ишонтириш, Ўзбекистонимиз нинг мустақиллиги, гуллаб-яшнаши йўлида қилина ётган фидойи ишлар билан таништириш, янги жамиятни барпо этишда ўз

ҳиссаларини қўшишга ижтимоий-фойдали меҳ натда бевосита иштирок этишга рағбатлантириш жуда муҳим дир. Тарбиявий ишлар шундай ташкил қилинганда ёш лар жамият ҳаётига фаолроқ жалб қилинади, бу эса ўқувчи-талабалар шахсининг таркиб топишига ёрдам беради. 4. Шахсни жамоада, жамоа орқали тарбиялаш; тарбияда миллий-маданий ва умуминсоний қадриятларнинг устиворлиги. Илғор ўқитувчи-педагоглар тажрибасининг кўрсатиши ча, ўқувчи-талабалар аҳил жамоа бўлиб уюшгандагина тарбия ишларини амалга ошириш анча енгил бўлади ва муваффақияти таъминланади. Яхши уюшган, аҳил ва соғлом жамоада жамоатчиликнинг фик ри жуда катта тарбиявий кучга эга бўлади ҳамда тар бияда ўқитувчиларнинг таянчига айланади. Ўз манфаатини жамият манфаатлари билан қўша билиш, бир-бирига ўзаро ёрдам бериш каби қим матли фазилатлар аввало жамоада шаклланади. Жамоаида ҳар бир шахснинг камолга етиши, ҳамда синф ва гуруҳда дўстлик ришталарини мустаҳкамлаш учун қулай шароит яратилиши зарур. Шуни ҳам айтиш керакки, баъзан тарбия жараёнида жамоа билан шахс ўртасидаги қарама-қаршиликларни бартараф қилишга ҳам тўғри келади. Устоз ўқитувчилар ўзларининг тарбиявий ишларида ҳамма вақт ёшлар жамоасига ва улар орасидаги фаол ёшларга таянмоғи, турли ишларни биргаликда бажаришга одатлан тириб, ўқувчи-ёшларга жамоатчилик руҳини сингдириб бо риши лозим. 5. Тарбияда миллий-маданий ва умуминсоний қадриятларнинг устиворлиги. Ўқувчиларни Ватанимиз қадриятлари, бой маданияти билан таништириш, маданий ва диний билимларни эгаллашга бўлган талабларини шакллантириш, малакаларини ошириб, тобора бо йитиш, эстетик тушунчаларини шакллантириш жуда муҳимдир. Ўзбек халқининг маданий меросини ўрганишда ва ривож лантиришда миллий ўзига хослиги, маънавий хусусиятлари ҳи собга

олиниб, халқ педагогикаси анъаналарига суянган ҳолда иш кўрилиши мақсадга мувофиқ. Кишилик жамиятига муҳаббат, табиат муҳофазаси маданий ёдгорликларни сақлаш иш ларига жалб қилиш лозим. Маънавий қадриятлар ва ғоялар турли миллат ўқувчила рини бирлаштиради, ўқув ва меҳнат фаолиятларини уюштириш га ёрдам беради. Халқ педагогикасини бола тарбиясидаги бой тажрибалари ҳаётга тўла тадбиқ этилмаганлиги, буюк алломаларнинг педа гогик қарашлари, шарқона урф- одатлар, бой анъаналари ҳаёт га жорий этилмаганлиги тарбия борасида талай қусурларнинг юзага келишига сабаб бўлган. Халқимизнинг кўп асрлик қадриятларини, улкан ва бой ма даний меросини чуқур билмасдан, миллий ўзликни англаш, мил лий ғурур туйғусини қарор топтириш мумкин эмас. Ўзбек халқи кўп асрлик тарихий тараққиётида катта маданиятни яратди. У яратган бойликлар ёшлар тарбиясида муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Исмоил-ал Бухорий, ал-Хоразмий, Беруний, Форобий, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Аҳ мад Югнакий, Саъдий Шерозий, Аҳмад Яссавий, Низомий Ган жавий, Фариддин Аттор, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий ва бошқа буюк мутафаккирларнинг асарлари орқали ўқувчи лар гўзал ахлоқ, бахт, инсоф, поклик, иффат, сабр-матонат, меҳр-шафқат, сиҳат-саломатлик, ота-онани ҳурмат қилиш қоидалари ҳақида кенг тасаввурга эга бўладилар. Инсонийлик ўз таркибига инсоннинг энг яхши ахлоқий хусусиятларини, яъни одамлар ўртасида ўзаро яхши муносабатда бўлиш, дўстлик, ота- онага садоқатлик, меҳнатсеварлик, диёнатлилик каби фазилат ларни қамраб олади. Ота-боболаримиз болаларда ёшликдан ана шу гўзал фазилатларни қарор топтиришга аҳамият берган лар. 6. Тарбияда ўқувчиларнинг ёш ва шахсий хусусиятларини ҳисобга олиш. Болаларнинг ёши ривожланиш даражасига кўра уларга бериладиган тарбиянинг мазмуни, педаго гик раҳбарликнинг характери ҳам ўзгариб боради. Болаларнинг ёши улғайган сари уларга талаб ҳам орта боради. Шу туфайли ўрта ва катта ёшдаги бо лаларни тарбиялашда уларнинг мустақиллигига су яниб иш

кўриш яхши натижа беради. Тарбияда бо лаларнинг кучи ва имкониятларини тўла ишга солиш яхши, лекин уларнинг кучига ортиқча баҳо бериб юбориш ҳам ярамайди. Болалар мактабда ривожланишнинг турли давр ларини: болалик, ўсмирлик, ўспиринлик паллала рини босиб ўтадилар. Шу даврлар ичида улар ҳаёт, инсон ва табиат, умуман атрофимизни ўраб олган дунё ҳақида аниқ билимларга эга бўладилар. Улар нинг ахлоқи ҳам ўзгариб боради, уларнинг ахлоқий туйғулари ривожланади, онги билан хулқи ўртасида уйғунлик вужудга келади, характери таркиб топади, ўз хулқи ва хатти-ҳаракатларини эҳтиёжга ва шароитга мувофиқлашти ришга интилиш одатлари тарбияланади. Тарбия бериш жараёнида ҳам ўқувчиларнинг ёш хусусиятла ридан ташқари, ҳар қайси боланинг ўзига хос ху сусиятларини ҳисобга олиш ҳам катта аҳамиятга эга. Болаларнинг ёши, бўйи бир хил бўлса-да, уларнинг мижози, фазилатлари, қобилият ва майллари, қи зиқишлари ҳар хил бўлади. Бу фарқлар болаларнинг хулқида, ўқиш ва меҳнатида акс этади. Бир ўқувчига нисбатан мувофиқ бўлган тарбия услубини бошқа бир ўқувчига нисбатан қўлланганда у кутилган натижани бермаслиги мумкин. Синфда ги ўқувчиларнинг баъзиларига оддий танбеҳнинг ўзиёқ самарали таъсир кўрсатади, аммо бошқа ўқув чиларга танбеҳ беришнинг ўзи кифоя қилмайди. Унга нисбатан жиддийроқ чоралар кўришга тўғри келади. Баъзан бир ўқувчи айрим ахлоқий фазилат ларни тезда уқиб олади ва унга амал қилади, иккинчиси эса унга амал қилмайди, айрим болалар эса бу хил сифатларни ўзларига жуда секинлик билан сингдирадилар. Умуман олганда, ҳар бир ўқувчининг қобилияти, қизиқи ши, ҳис- туйруларини кучли ва заиф жиҳатларини аниқлаб, тарбиявий ишларда уларни ҳисобга олиш тарбияни тўғри йўлга қўйиш имкониятини беради. 7. Тарбияда бола шахсини ҳурмат қилиш ва унга талабчанлик . Болаларга бирданига жуда кўп талаб ва қоида ларни тақдим қилиш мумкин эмас; болаларни хулқ ва юриш-туриш кўникмаларига ўргатган вақтда ҳам худди ўқув предметлари мазмунига кирадиган кўникмаларни ўргатишдаги

тадрижийлик ва тизим лиликка риоя қилиш керак. Шундай қилинса, бо лалар хулқий кўникмаларни пухта, мустаҳкам ўз лаштирадилар. Педагоглар иш тажрибалари нинг кўрсатишича, қаерда ўқувчиларга юксак та лабчанлик, ҳурмат, муҳаббат, ишонч кучли бўлса, ўша ерда тарбиянинг таъсири самарали бўлади. Ўқувчиларга меҳрибонлик, ҳурмат ва муҳаббат билан қараш унинг кучига куч қўшади, ўзига бўлган ишончни янада орттиради, бу айни чоғда ўқувчи ларда ўз ўқитувчисига нисбатан ҳурмат, ишонч ва мехрибонлик уйғотади. Зотан, болалар ғамхўр, меҳ рибон ва талабчан ўқитувчини севадилар, ҳурмат қиладилар ва унга тўла ишонадилар. Мана шундай ўқитувчининг болаларга тарбиявий таъсири кучли бўлади, унинг обрўйи ортади. Агарда ўқитувчи ўз ўқувчиларининг кучига ва имкониятига ишонч би лан қараса, улар бу ишончни оқлашга интилади лар, ўз кучларига ишонч ҳосил қиладилар. Ўқитувчиларнинг ўқувчига нисба тан ҳаддан ташқари талабчан ва қаттиққўл бўлиши ҳам, ва аксинча, болаларга бўш муомала қилиши ҳам ярамайди. Ўқитувчилар ўқувчиларга нисбатан талабчан бўлишлари ва қўйган талабларининг ўқув чилар томонидан сўзсиз бажарилишига эришмоқ лари лозим. Бу эса болаларни катталар томонидан қўйилган оқилона талабларни ўз вақтида бажаришга одатлантиради. Шу билан бирга болалар ўзларига нисбатан ҳам талабчан бўладилар. Демак, ўқувчиларга нисбатан талабчан бўлиш, уларга самимий муҳаббат ва ҳурмат билан қараш қоидасини оқилона ҳамда моҳирлик билан тўғри қўлланиши, ўқувчиларнинг кучига, имкониятла рига ишонч билан қараш — тарбиянинг муваффа қиятли боришига ёрдам беради. 8. Тарбияда изчиллик, тизимлилик, тарбиявий таъсирларнинг бир лиги ва узлуксизлиги. Тарбия ҳақида Шайх Саъдий ўзининг «Гулистон» асарида шундай деб ёзган эди: «Кимда ким ёшликдан тарбия олмаса, катта бўлгач бахтли бўла олмайди. Ҳўл новдани истаганча букиш мумкин. қуруқ новдани эса фақат оловда товлаб тўғрилаш мумкин». Тарбия ҳақидаги бу ғоя авлод-

авлодларимиздан бизга етиб келган буюк мерос бўлиб, у комил инсонни вояга етказишда муҳимдир. Тарбия туғилган кундан бошланмоғи лозим. Тарбиявий жараён онгли, масъулиятли фаолият бўлиб, унда тарбиячи тарбияланувчиларни комил инсон қилиб етиштиришда унга ҳар томонлама таъсир кўрсатади. Тарбиявий ишларни ташкил қилишда бош омил мактаб ўқувчиларида миллий ғурур, шарқона мулоқат одоби, маданий-диний ғояларга тўғри муносабатда бўлиш, ўзбек санъати, халқ ёдгорликларини тушуниш ва ардоқлаш каби юксак инсоний фазилатларни шакллантиришдир. Тарбиявий ишларни тўғри ташкил қилишда бериладиган назарий билимларни ўқувчилар қалбига етказиш, уларни кундалик эҳтиёжига айлантириш учун ўқитувчи қуйидаги иш усулларига эътибор бериши лозим:  Гуруҳ жамоасининг руҳий ҳолати, яъни ҳар бир ўқувчининг шахси, фаолияти, қизиқиш даражаси.  Гуруҳ ўқувчиларининг тарбияланганлик даражаси. Синфда тартиб-интизом, синф мулкига бўлган муносабат.  Гуруҳда олиб бориладиган тарбиявий тадбирларга муносабат (ижобий ёки салбий)  Гуруҳдаги ижтимоий фикрга б ў йсунувчанлик.  Гуруҳдаги ў заро ахло қ ий муомала ва муносабатлар.  Мактабда ташкил қ илинган қ онун-оидаларга муносабат ва унга амал қ илиш. Ю қ оридагиларга амал қ илган ўқ итувчи ў з фаолиятини ташкил қ илишда нималарга эътибор беришни тез да англаб олади. Инсонни унинг атрофини қуршаб турган воситалар: оиласи, ота- онаси, санъат, адабиёт, табиат ва ҳоказолар тарбиялайди. Ўқувчи ёшларнинг ривожланиш жараёнини бошқариб бориш керак. Инсоннинг биологик ижтимоий асосини ташкил қилувчи, ўзини тарбиялаш ва тарбиянинг бирлигини таъминлаган ҳолда, унинг шахс сифатида шаклланишига салбий таъсир кўрсатадиган муҳитдан ҳимоя қилиш лозим.

Тарбияга яхлит тизимли ёндашиш тарбиянинг педагогик ҳа ракатнинг пировард натижасига йўналтирилганлик даражасини белгилаб беради. Бунда педагогик мақсад ва вазифалар, унинг мазмуни тарбиявий жараённинг барча қатнашчилари томони дан тан олиниши шарт. Тарбия ишида изчиллик жуда муҳимдир. Тарбиячи аввалига болалардан бирор нарсани талаб қилиб, сўнгра ўзининг бу талабини унутиб қўйса ёки ўзи бу талабга хилоф иш тутса, бу ҳол тарбияга жуда ёмон таъсир қилади. Ўқитувчи субутли; ўз лафзига собит бўлмоғи керак. Масалан: «Эртага кундаликла рингизни текшираман», «Оёқ кийимларингизни мойланганлиги ни кўраман» деб ваъда бердингизми, ижросини унутманг. Педа гог бирор тарбиявий тадбир уюштиришни болаларга ваъда қилиб, сал орада ваъдасини эсдан чиқариб қўйса, ўкувчилар бун дай ўқитувчига ишонмай қўядилар. Ҳар бир педагогнинг иши билан сўзи бир бўлиши лозим. Тарбия беришда тизимлилик қоидаси тарбияни амалга оширадиган барча бўғинларнинг — оила ва мактаб, болалар ва ёшлар ташкилоти, жамоатчилик, маҳалла фаоллари, мактабдан ташқари тар бия муассасалари ва ишлаб чиқариш жамоалари нинг, кенг жамоатчиликнинг ҳамжиҳатлик ва ба маслаҳат иш кўришини назарда тутади. Тарбия ишидаги бу ҳамжиҳатлик ва ҳамкорлик ни таъмин этишда мактаб асосий роль ўйнайди. Мактаб юқорида айтилган муассасалар билан мус таҳкам алоқада бўлиб, тарбия соҳасида баҳамжи ҳатликда ишлашга эришади. Тарбия жараёнида тизимлилик ва изчилликни таъмин этадиган муҳим шартлардан бири тарбия соҳасидаги билим, кўникма ва малакаларни эгал лаш ва мустаҳкамлашда уйғунликка риоя этишдир. Тарбиявий ишларнинг ҳаммасида болаларда мав жуд бўлган билим, кўникма, малака ва одатларга ҳамда уларнинг турмуш тажрибаларига суяниш ло зим. Ҳамма ўқитувчи ва тарбиячилар ўқувчига бўлган муносабатларида бир-бирларига зид ҳаракатда бўлмасликлари, бир хил ягона талаб қўйишлари лозим. Тарбиявий ишда бундай изчиликка риоя этиш жуда хам муҳимдир. Ўқувчиларга тарбиявий таъсир кўрсатишда изчилликка риоя қилиш,

муомалани аввалгича давом эттириш ва бир хил талаб қўйиш муваффақият қозонишнинг энг муҳим шартларидан бири дир. Афсуски, амалда баъзан оила мактабнинг талабларини қўллаб-қувватламайдигина эмас, балки ўқувчига тескари таъсир кўрсатади. Тарбия узоқ муддатли, мурак каб жараён бўлиб, унда ота-она, ўқитувчи, жамоатчилик ва бошқалар қатнашадилар. Шу сабабли уларнинг ишида изчил лик ва давомийлик бўлишига риоя этиш, ўқувчиларнинг тар бияланганлик даражасини, тарбия усуллари ва шаклларини ўз вақтида аниклаб олиш жуда муҳимдир. Тарбия усуллари ҳақида тушунча Бола ўқишни, тарбия олишни истайди, улғайиб жамият ҳаё тида фаол иштирок этишни хоҳлайди. Педагог уни қай усулда, қандай муносабатлар шароитида, қандай педагогик жараёнда тарбиялаши лозимлигини билиши керак. Шу билан бирга бола ўзини ўзгартиришда фаол иштирокчи эканлигини ҳам унутмас лиги лозим. Ўқувчилар яқин кишиларининг (ота-онаси, ўқитувчилари, тарбиячиларининг) муносабатларини яхши билса, бу унга ишда ёрдам берса, шундагина бола педагогик таъсир ўт казишга очиқ ва мойил бўлади. Ўқитувчи — дўст, мураббий, йўл бошловчи бўлгандагина ўқувчилар ўзларининг ички оламлари ни очиб кўрсатадилар. Юқорида айтганимиздек, тарбия—тарбиячи ва тарбияланувчи фаолиятларини ўз ичига олган икки ёқлама жараён. Тарбиячи лар — билим ва тарбияга эга бўлган кишилар, тарбияланувчи лар — билим ва тажриба ўрганувчи ёшлардир. Аммо тарбияла нувчилар муайян даражада актив фаолият кўрсатмасалар, таж риба ва билим ўргана олмайдилар. Демак, тарбия усули — тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ҳамкорликдаги фаолият ва ўзаро таъсир кўрсатиш усулларидир. Илмий адабиётларда тарбия усулларини тарбия методлари деб ҳам ишлатилади. «Метод» сўзи грекчадан олинган бўлиб, йўл, усул маъносини билдиради.

Тарбия методлари (усуллари) — ўқитувчи-педагог нинг ўқувчи- талабаларга таъсир кўрсатиш усуллари, уларга ижобий хулқ-атвор кўникмалари ва малака ларини сингдириш мақсадида уларнинг ҳаёти ва фаолиятини тарбиявий жиҳатдан тўғри ташкил этиш йўлларидир. Аниқроғи, тарбия усули деб ўқитувчи нинг болаларда ахлоқ-одоб фазилатларини таркиб топтириш мақсадида уларнинг онги ва иродасига таъсир этиш йўлларига айтилади. Тарбия усуллари тарбиянинг мақсади ва мазмунидан келиб чиқиб, комил инсон шахсини тарбиялашга қаратилгандир. Аждодларимиз давр синовидан ўтган ажойиб инсоний фазилатлар ҳамда уларни амалга ошириш усул ва воситаларини яратганлар, шу асосда ёш ларни ижтимоий ҳаёт талабларига жавоб беради ган кишилар қилиб тарбиялаб келганлар. Болалар да инсоний ҳис-туйғуларни тарбиялашнинг асоси — кишиларга мехр-муҳаббат қўйиш, иззат-ҳурмат билан муомала қилиш, инсоний ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, қадрлаш кишилар олдидаги ўз бурчини англаш, одамларга нисбатан самимий, ҳалол ва ростгўй бўлиш каби одоб ва ахлоқ қоидаларини ўз ичига олади. Тарбия воситалари бирон-бир тарбиявий масалани мақсадга мувофиқ йўл билан ҳал қилишни ташкил этиш учун ишлатила ди (кўрсатмали қўлланмалар, китоблар, радио, телевидение). Бундан ташқари ўқувчилар жалб қилинган фаолият турлари — кинофильмлар, санъат асарлари, ўқувчининг жонли сўзи, бола лар ўйини, спорт, бадиий хаваскорлик тўгараклари ва бошқа фаолият турлари тарбия воситалари бўлиши мумкин. Тарбия воситалари тарбиявий мақсадларни амалга ошириш учун ўқитувчи-тарбиячининг тарбия тизимига киритилиши лозим. Масалан, мактаб кутубхонаси тарбия воситаси бўлиши учун ўқитувчи ва кутубхоначи ёзувчилар билан учрашув, ўқил ган китобларни муҳокамасини уюштиришлари лозим. Тарбия натижаси тарбиявий жараённинг усуллари, услуби, воситалари ва шаклларидан моҳирона фойдаланишга боғлиқ. Тарбиячилар таъсир этишнинг бола шахсиятига мос усулини, энг мақбул усулни танлаб

олишлари, унинг шахсини ўзгарти риш учун керакли шароит яратишлари даркор. Тарбия жараёни тўхтовсиз ва системали давом этадиган жараён бўлиб, унга педагог, тарбиячи раҳномалик қилади ва тарбиянинг айни вақт учун зарур бўлган мақсадини, шу мақсадни ҳал этишга хизмат этадиган фаолиятни белгилайди. Тарбияланувчиларнинг ушбу фаолиятга актив иштирок этишини таъминлаб, улар ўртасида ижтимоий, жамоа, ўртоқлик алоқалари ва муносабатлари учун шароит яратади. Тарбияни яхши йўлга қўйиш учун унинг ҳаракатлантирувчи кучини, тарбия жараёни манбаини яхши билиш ва ҳисобга олиш муҳимдир. Бу тарбия жараёнидаги ички ва ташқи қарама-қаршиликлардан иборатдир. Масалан, тарбияланувчининг одоблилиги, етуклиги билан унга қўйиладиган талаб ўртасидаги фарқ тарбиячи ва жамоа таъсирига шахснинг ўз позицияси, яъни муносабати тарбия жараёнининг ички қарама-қаршилиги бўлса, тарбиячининг талаблари билан шахс микро муҳит таъсири ўртасидаги узилиш ташқи қарама–қаршиликдир. Яна шуни эътиборга олиш керакки, тарбияда тарбияланувчининг тарбияланганлик дажаражасини ҳам эътироф этиш лозим. Борди-ю, бу масала унутилиб қўйилса, тарбия жараёнида яна қарама-қаршиликлар вужудга келади. Масалан, тарбияланувчиларнинг фаолиятида фаол иштирок этишларини таъминлаш учун шу фаолият нима учун, қайси мақсадда, қанча муддатда бажарилишини уларнинг онгига етказиш, бажариш усули ва натижасини ҳисобга олишда эса ўзларига ҳавола қилиш маъқулроқдир. Борди-ю, яхши фаолият тури тавсия қилинганда уларнинг онглилик ва ишни бажаришга тайёргарлик даражаси ҳисобга олинмаса, уни бажариш истаги уйғотилмаса, тарбиячининг уринишлари бефойда бўлади, талабалар пассив, беҳафсала бўлиб қолаверадилар. Тарбия усулларида ҳар томонлама шахсни шакллантириш мақсадида шахс онги, ҳис туйғулари, иродаси ва муносабатлар системасига таъсир кўрсатиш усулини тушуниш керак. 1 1  Р.Абдурахмонов “Талабаларни ахлоқий тарбиялашда миллий ва умуминсоний қадриятларнинг ўрни” Битирув малакавий иши. 2005 йил. 67-бет.

Талабаларнинг тарбиявий таъсирга фаол тайёр бўлишига эришиш учун буни муайян шароитга қўйиш, унинг фаол фаолиятини ташкил этиш лозим. У ёки бу тарбиявий вазифаларни ҳал этишнинг мувофиқ ташкил этилган ме - тодик йўллари тарбия воситалари деб юритилади. Талабалар билан тарбиявий ишда фойдаланиладиган воситалар бунда телевидение, радио, китоблар шахслар жалб қилинадиган фаолият турлари тарбия воситалари бўла олади. Педагогнинг жонли нутқи, шахсларнинг ўйинлари, жамоатчилик, ҳаваскорлик тўгараклари тарбия воситаси вазифасини бажаради. Аммо тегишли тарбиявий вазифаларни ҳал этиш учун уларни албатта мураббий педагог ишининг муайян системасига киритиш керак. Тарбия натижасининг самарали бўлиши тарбиявий жараённи ташкил этиш усуллари, воситалари ва шаклларидан моҳирона фойдаланишга ва уларни қўшиб олиб боришга боғлиқ. Ўқитувчи қўллаётган усул ва воситалар таъси рида боланинг онгида ва хулқида ҳам ўз шахсини ўзгартириш истаги вужудга келади. Бола ўзини-ўзи тарбияламаса, ақл-фаросатини ишга солмаса, тар биядан кўзланган натижага эришиб бўлмайди. Ҳар бир бола ўзининг хулқ-атворига талабчан бўлиши ва ўзида энг яхши инсоний фазилатларнинг таркиб топиши учун астойдил тиришмоғи лозим. Ўқитувчилар болаларни кичик ёшдан бошлаб ўзини ўзи эплаш, тута билиш, одамлар билан қай йўсинда муомала қилиш, рост сўзлаш, катталарга ҳурматда бўлиш, ўзидан кичикларга мехрибонлик кўрсатиш кабиларга ўргатиб, одатлан тириб боришлари лозим. Умуман, ўзини ўзи тар биялаш ахлоқий баркамолликка иштиёқ туғдиришдир. Ўз-ўзини тарбиялаш боланинг доимий иши бўлмоғи ва узлуксиз давом этмоғи зарур. Чунки ҳақиқий тарбия болани ўз кучи, лаёқатлари ва қоби лиятини ишга солишга ундайди, унинг идеаллари ни, шахсий мулоҳазаларини, эътиқодини таркиб топтиради. Натижада бола шахсини ҳар томонлама ривожлантиришга қаратилган тарбиявий жараён ўз- ўзини тарбиялаш жараёнига айланади.

Усуллар тизимининг ўзига хос хусусияти шун даки, улар ўзаро боғлиқ бўлиб, унинг бир тури иккинчиси билан қўшилиб кетади. Ҳеч бир усулни алоҳида, якка ҳолда қўллаб бўлмайди. Масалан, ўқитувчи биринчи синф ўқувчилари билан ишлаш да, улар учун янги бўлган ўқув меҳнатини ўргатиш ишини ўқувчиларнинг хулқ- атвор қоидаларини, мактабда ва уйда кун тартиби аниқ бўлиши муҳим лигини, қунт билан, зўр бериб меҳнат қилиш за рурлигини уқтиришда тушунтириш йўлини қўллай ди. Тушунтириш билан бир қаторда ўқитувчи ўз ўқувчиларини ҳар куни ахлоқ-одоб қоидаларини машқ қилдиради, синфга тўғри кириб келишга, ўқитувчи ва болалар билан саломлашишга, парта қопқоғини тарақлатмай очиб-ёпишга, иш жойида тартиб сақлашга, ўқитувчига мурожаат қилиш ва ҳоказоларга одатлантириб боради. Аниқ бир мақсадга қаратилган тарбиянинг самарадорлиги тарбиячининг қандай усулдан фойдаланишига боғлиқ. Усул ахборотни узатиш ва қабул қилиш характерига қараб қуйидагиларга ажратилади: 1. Сўз орқали ифодалаш усули. 2. Кўргазмалилик усули. 3. Амалий, намуна усули. 4. Рағбатлантириш ва жазолаш усули. Юқоридаги усуллар ўз навбатида қуйидаги гу руҳчаларга бўлинади: Биринчи гуруҳ - сўз орқали узатиш, маслаҳат бериш, маълу мотларни эшитиш орқали қабул қилиш, ҳикоя, маъруза, суҳбат ва бошқа усулларга; Иккинчи гуруҳ - кинофилъмлар, тасвирий санъат, бадиий санъат ва бошқаларни кўриш орқали тарбиялаш усулларига; Учинчи гуруҳ - тарбия маълумотларини амалий меҳнат ҳаракатлари орқали бериш. ўрнак кўрсатиш, бошқаларни ама лий меҳнатини мисол қилиб кўрсатиш; Тўртинчи гуруҳ - ўқувчи-талабаларнинг яхши бажарган иш ларини, ўртоқлари олдида ёки ота-оналар мажлисида маъқуллаш, миннатдорчилик билдириш, иқгисодий ёрдам, стипендияларини ошириш, мақтов ёрлиқлари

топшириш, су ратларини ҳурмат тахтачасига ёпиштириш ва бошқа оғзаки, "раҳмат", "баракалла" каби рағбатлантириш усулларини кири тиш мумкин. Ўқитувчининг рағбатлантириш усули иккига бўлинади: 1. Сиз буюрган ишга бурч ва масъулият билан ёндашганли ни рағбатлантириш. 2. Сиз буюрган ишга қизиқишини ва уни уддалай олганли гини рағбатлантириш. Жазо - бу боланинг нотўғри қилган ишига ўзини иқрор қ илдириш. Агар бола сиз огоҳлантирмасингиздан ёки тушунтирмасингиздан олдин ўз хатосини тушунган бўлса-ю, сизга қилган ха тосини айтолмай изза чекиб турган бўлса, уни жазолашга зару рат йўқ. Энди бу хатони қайтармайман, деган маънода сизга қараяггги. Сиз унга яна бир марта имконият беринг.Аммо кей инги гал ҳам хато қилса ва уни тан олмаса, ундай ҳолларда қуйидаги жазо турлари қўлланилади: Тушунтнриш, танбеҳ бериш, огоҳлантириш, қаттиқ огоҳлантнрнш, уялтириш. Юқоридаги жазо турларини ўқитувчи ўқувчига юзма-юз ҳеч кимнинг гувоҳисиз қўллайди. Аммо ўртоқлари ёки синфдошлари олдида изза қилай деб болани уялтирса, ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин. Бугунги кунда педагогика фани ҳам, амалиёти ҳам такомиллашиб бормоқца. Шунингдек, тарбия жараёни ҳам замон тала бига монанд такомиллапшб боради. Мустақил жамиятимизнинг қисқа тарихий даври сабоқларини, ғояларини, тамойилларини ўқувчи-талабалар онгига сингдириш, уларни ақлан баркамол ва маънавий бой қилиб тарбиялаш ўқитувчи ва тарбиячилар ҳамда ота-оналарнинг вазифасидир. Халқ педагогикаси ўзбекона ахлоқ, одоб ва тарбиянинг барча қирраларини ўзида мужассамлаштирган. Халқ педагогикасида турли хил тарбия усуллари ва воситаларидан фойдалани лади, бу усул, воситалар ниҳоятда ранг-баранг бўлиб, кўп то монлари билан илмий педагогикадан устунлик қилади. Чунки бу усуллар илмий педагогиканинг шаклланишида ҳам

ўз таъси рини ўтказган. Халқ педагогикасида қўлланилган жуда хилма-хил тарбия усулларини қуйидаги тарзда умумлаштириш мумкин. 1. Тушунтириш (ўргатиш, одатлантириш, машқ қилдириш). 2. Намуна (маслаҳат бериш, узр сўраш, яхшиликлар ҳақида сўзлаш, ўрнак бўлиш). 3. Насиҳат бериш, ўгит (ундаш, кўндириш, илтимос қилиш, ёлвориш, тилак-истак билдириш, маъқуллаш, раҳмат айтиш, дуо қилиш, оқ йўл тилаш ва ҳоказолар). 4. Қоралаш ва жазо (таъқиқлаш, таъна, гина, танбеҳ бериш, мажбур қилиш, койиш, айблаш, уялтириш, қўрқитиш, нафрат ланиш, онт-қасам ичириш, уриш, калтаклаш ва ҳоказолар). Агар синчиклаб қаралса, юқорида келтирилган тўрт хил усул умумий бир яхлитликни ифодалайди. Олдин болага умумий манзара тушунтирилади. Болалар нарса ва ҳодисаларга тушунмаганларида ўқитувчи намуна воситасини ўтайди, яъни ёшларнинг мустақил кузатувчанлигига эътибор берилади. Унда ҳам тушунмаганлар катталарнинг насиҳати, ўгити орқали нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятига етадиган бўлишади. Борди-ю бунда ҳам болалар тушунишмаса ёки тушунишни исташмаса, унда қоралаш ва жазо усулларидан фойдаланишга тўғри келган. Лекин бу сўнгги чора эканлигини халқ яхши тушунган. Ҳозирги замон илмий педагогикаси қоралаш ва жазони сўнгги чора, аниқроғи кам самара берадиган чора эканлигини исботлаган. Тарбия усулларини ўрганиш, таҳлил қилиш, бу усуллардан педагогик жараёнда фойдаланиш, кўникма ва малакаларни эгаллашни осонлаштириш учун уларни шартли равишда бир не ча гуруҳга бўлиб оламиз: ижтимоий онгни шакллантирувчи усуллар; фаолият жараёнида ижтимоий хулқ ва тажрибаларни шакллантириш усуллари; ўз-ўзини тарбиялаш усуллари ҳамда рағбатлантириш усуллари ва жазолаш усуллари. Булар ёрдамида ўқувчида ахлоқий одатлар ҳосил бўлади. Ўқувчининг хулқида тарбиянинг мазмуни га мувофиқ ахлоқий нафосат, меҳнат қилиш одат лари қарор топиб боради. Бундай одатлар асосан фаолият заминида

таркиб топади. Демак, бола шах сини ифодалайдиган ижтимоий хулқ одатларини ҳосил қилиш учун уни фаолиятга жалб этиш йўли билан ижтимоий алоқалар шароитига қўямиз ва унинг шахсий хусусиятларини белгилайдиган одат лар ҳосил қиламиз. Бу гуруҳ усулларга вазифалари бир- биридан фарқ қиладиган жуда кўп йўл ва воси талар киради. Масалан, ўқувчига шарқона урф-одат, тарбияни ўргатиш, машқ қилдириш, ибрат намуна, талаб этиш, ишонтириш, ўйин, жамоатчилик фик ридан фойдаланиш шулар жумласидандир. Ўқувчи эгаллаган ижобий тажрибаларни мустаҳкамлаш мақсадида мусобақа, топшириқлар бериш йўлларидан фойдаланиш мумкин. Дарсни тўғри ташкил этиб, таълимнинг хилма- хил усулларини қўллаш, ўқув ишларида ўқувчилар нинг фаоллигига эришиш болаларда қимматли фа зилатларнинг таркиб топишига ёрдам беради. Уларда ташаббускорлик, қатъийлик, ҳар қандай қийинчи ликларни енга билиш каби ижобий фазилатларни шакллантиради. Ўргатиш усули ўқувчи-талабаларнинг ҳаётини, меҳна тини, дам олишларини батафсил ўйлаб чиқилган ҳолда ташкил этишни ҳамда дастлабки ахлоқ-одоб фазилатларини таркиб топтириш мақсадида улар ни муомала- муносабат, юриш-туриш одобига ўрга тиб боришни назарда тутади. Хусусан, бошланғич синфларда ўқитувчининг бирор-бир хатти-ҳаракат намунасини сурат, диа фильмларни намойиш қилиш, таъсирли, қизиқар ли ҳикоят, ривоят ўқиб бериши ёрдамида ўзи қилиб кўрсатишдан бошланади. Болаларда бирор хатти-ҳаракат шаклига ижобий муносабат уйғотишни ўргатишнинг муҳим шарти деб ҳисобламоқ керак. Бунга эса кўрсатмалилик, образлилик, ўқитувчининг ўзи болаларга ўргатаёт ган фазилатга ҳиссий, ижобий муносабатда бўли ши асосида эришилади. Ўқувчилар жамоасида вужудга келадиган шароит (вазият) ҳам катта аҳамиятга эга. Агар ўқувчилар ҳеч нарсадан чўчимай ўз ўртоқларининг хатти- ҳарака тини баҳолай олсалар, тортишсалар, ўқитувчига хоҳ лаган саволларини берсалар, бундай вазият уларнинг ахлоқ қоидаларига бўлган муносабатларига ижобий таъсир этади. Катталарнинг ўқитувчилар, ота-оналар,

жамоатчиликнинг болалар хулқ-атво ри, юриш-туришини назорат қилиб туриши ҳам ишда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бу назоратнинг мунтазам, тизимли ва пухта бўлиши жуда муҳимдир. Ана шунда у ўқувчиларда ахлоқ-одоб фазилатларининг тарбияланишига олиб келади. Ижтимоий онгни шакллантирувчи усуллар . Бу гуруҳга ўқув чиларда илмий дунёқараш, эътиқодни, маънавий ва сиёсий ғояларни шакллантириш мақсадида уларни онги, ҳислари ва иродасига таъсир кўрсатиш усуллари киради. Бу гуруҳ усулларининг моҳияти шундаки, улар орқали жа мият ўқувчилар онгига қандай талаблар қўяётгани етказилади. Ёшларнинг дунёқарашларини шакллантириш, ҳаёт мазмунини тушуниб олишларига кўмаклашиш учун ижтимоий онгни шакллантирувчи усуллар ишлатилади. Ўқувчиларда сиёсий онглилик ва ижтимоий фаоллик, яъни давлатни ички ва халқаро сиёсати қоидаларини тушуниш ва ид рок қилишни тарбиялаш лозим. Тушунтириш – ўқувчи-талабаларда эътиқод ҳосил қилишнинг энг кенг ёйилган усулидир. Тушунтириш усулидан кўзланган мақсад шахсга ҳатти- ҳаракатлар, воқеалар ва ҳодисаларга у ёки бу талабларнинг маънавий, эстетик, мазмунини очиб бериш, унга хулқ атворга ва инсоний муносабатларга тўғри баҳо беришни шакллантиришда кўмаклашишдан иборатдир. Тушунтиришда ўқувчи-талабаларга мамлакатимиз фуқаросининг ўз давлатига нисбатан ҳуқуқлар ва бурчлар билан боғланганлиги борасида маълумотлар берилади. Бунда давлат байроғи, герби, мадҳияси, конституциясига садоқат руҳида тарбия беришнинг аҳамияти катта. Шу сабабли ўқувчиларга байроқ, герб, мадҳия, конституция моҳияти тушунтирилади. Суҳбат ва ҳикоя. Ўқувчи шахсини ғоявий ва ахлоқий шакл лантиришда ўқитувчининг жонли сўзи энг таъсирли усул ҳисоб ланади. Суҳбат учун мавзу танлашда унинг мазкур гуруҳ учун долзарблиги,

болаларда ахлоқий ишонч уйғотишнинг суҳбат мазмунига бўлган муносабатларини ва суҳбатдан кутилаётган натижани ҳисобга олиш лозим. Суҳбат турли мавзуларда уюштирилиши мумкин: этик мав зулар (кишиларнинг жамиятдаги ахлоқ мезонлари, ўзини тутиш қоидалари), эстетик мавзуларда (табиат гўзаллиги, шахслар аро муносабатлар, инсон гўзаллиги), сиёсий мавзуларда (дав латнинг ички ва ташқи сиёсати, дунё воқеалари), таълим ва билишга оид мавзуларда (коинот, ҳайвонот дунёси). Суҳбат давомида ўқувчиларнинг дилидагини айтиш жасора тини уйғотиш, ўқувчиларни фикрлашга мажбур қилувчи савол лар бериш жуда муҳимдир. Бу борада баҳс-мунозараларнинг аҳамияти катта. Ҳикоя. Ўқувчилар одатда ҳаётдан ва бадиий адабиётдан олинган аниқ мисоллар билан тўлиқ ҳикояларни қизиқиб тинг лайдилар. Уларга ахлоқ мезонлари, тарих қоидалари, Ватани мизнинг табиий бойликлари, ажойиб, меҳнаткаш кишилари, тарих, адабиёт, санъат ҳақида ҳикоя қилиб бериш мумкин. Ба диий адабиёт, радио, телевидение, газета ва журналлардаги ма қолалар ҳам қимматли материал бўлади. Суҳбат ҳам, ҳикоя ҳам ўкувчиларнинг ёшига мос мавзуларда, улар тушунадиган сўзлар орқали ўзбек тилида ўтказилиши керак. Энг яхшиси, суҳбат ва ҳикоя мавзусини ўқувчиларнинг ўзлари танласин, бунда суҳбатнинг завқи — шундан таъминланади, ўқувчилар мавзуга бефарқ қарамайдилар. Намуна. Болалар тарбиясида ибрат- намунанинг аҳамияти каттадир. Намуна ёки ибрат усули болалардаги тақлидчанликка асосланади. Тақ лид бошқаларнинг хулқ-атворини, юриш-туришини онгли ёки ихтиёрсиз равишда такрорлаш демак дир. Одатда болалар ўзларининг яқинлари,, теварак- атрофдаги кишиларнинг (ота- оналари, опа-акала ри, муаллимлари, катталар, тенгқурлари) хулқ- атворини ва хатти-ҳаракатларини кузатиб борадилар, уларга тақлид қиладилар. Лекин кўпинча буларнинг нимаси яхши-ю, нимаси ёмон эканини фарқлай олмайдилар, улар ўзлари учун маъқул бўлганларига тақлид этадилар ва қабул қиладилар.

Болалардаги бу хусусиятлар шуни кўрсатадики, уларнинг ахлоқ-одоб қоидаларини ўзлаштириши, ахлоқий тасаввурларни ҳосил қилиши ана шундан, яъни ибратдан бошланади. Дастлаб бола оила аъзо ларидан ибрат ола бошлайди. Ота-она ва оиланинг катта ёшдаги аъзолари намунаси кичик ёшдаги бо лага тарбиявий таъсир кўрсатишда асосий манба дир. Болаларга ҳаётдаги яхши одамлар, бадиий ада биётдаги ижобий образлар, меҳнат қахрамонлари, ота-боболаримизнинг ўлмас жасоратлари, эзгу ишлари тақлид қилиш учун яхши намуна бўлади.. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, болалар ҳамма вақт ҳам ижобий хулқ-атвор ва хатти-ҳаракатларга тақлид қилавермайдилар. Ўқувчилар ўзларига яқин кишиларнинг хулқ-атворига тақлид қиладилар. Хулқ-атворлар болаларда яхши сифатларнинг, баъзан эса ёмон сифатларнинг ҳам таркиб топишига таъсир кўрсатади. Шунинг учун ўқитувчи ва ота-оналар ҳар қандай ҳо латда ҳам ўзларини тута билишлари керак. Улар қаерда бўлиш масин, атрофларида болалар борлигини ҳис этишлари лозим. Катталарнинг сўзи билан юриш-туриш ва хатти-ҳаракатларида тафовут бўлмаслиги керак. Илғор кишиларнинг ҳаёти ва фаолиятидан олинган ёрқин маълумотлар, адабий асарлардаги, кинофильмлардаги ва спектакллардаги қаҳрамонлар хатти-ҳаракатидаги яхши намуналар болаларнинг онгига кучли таъсир қилади. Намунадан халқ педагогикасида ҳам кенг фойдаланилган. Ота- боболаримиз ўз фарзандларини ҳамиша яхшилардан, донолардан, улуғ кишилардан ибрат олишга даъват қилиб келганлар. Масалан: «Қуш уясида кўрганини қилади». Жуда оддий жўнгина хулоса. Шу оддий ибора остида қанча фикрлар жамланиб ётганлигини ҳамиша ҳам фаҳмига боравермаймиз. Бу билан халқ, уйингда тартибли бўл, акс ҳолда боланг кўчада тартибсиз бўлади. Бола олдида бировларнинг ғийбатини қилма, боланг ғийбатчи бўлади, демоқчи. Бунга ўхшаш фикрларни кўплаб келтириш мумкин.

Ишонтириш усуллари. Бу бўлимга ўқувчиларда илмий дунёқараш ва ишонч-эътиқодни шакллан тириш мақсадида уларнинг онги, ҳис-туйғулари ва иродасига ҳар томонлама таъсир кўрсатиш усуллари киради. Юқорида бола шахсининг шаклланиш жараёни асосан, кундалик турмуш ва фаолиятда ҳосил қили надиган тажриба, катталар ва тенгдошлари билан ўзаро муносабатларга боғлиқлиги таъкидлаб ўтил ган эди. Бироқ, аввал тажриба тўпланади, сўнгра эса тегишли тушунча шакллантирилади, ёхуд ак синча деб, қандайдир навбат белгилаб қўйиш но тўғри бўлур эди. Таълим муассасаларида ишонтиришнинг тарбиявий жиҳатдан муҳим ва қимматли бўлган тушунтириб бериш ва ишонтириш, ҳикоя ва суҳбат, синфдан ташқари ўқиш, намуна кўрсатиб ишонтириш син гари шакл ва усулларидан кенг фойдаланилади. Фаолият жараёнида ижтимоий хулқ тажрибаларини шакллантириш усуллари . Бола ривожланишининг, ўзлигини белгилашининг асосий омили — бу фаолиятдир. Фаолият нуқтаи назаридан ёндашиш қоидаси мактаб ҳаётининг ҳамма жабҳаларида таълим-тарбия жараёнларига сингиб кетади. Фаолият ўқувчиларни билимларни мустақил эгаллашга ун дайди, уларни қайси ихтисосга мойилликларини аниқлашга, ижодий фаолият тажрибасини, ҳиссий қадрият муносабатлари ни ўзлаштиришларига ёрдам беради. Машқ ва ўргатиш усуллари . Машқ болалар фаолиятини оқилона, мақсадга мувофиқ равишда ва ҳар томонлама ташкил қилиш, уларни ахлоқ мезонлари ва хулқ-атвор қоидаларини бажаришга одатлантиришдир. Одатлар болаликда таркиб топади ва кейин мустаҳкамланиб боради. Ўқитувчилар, ота-оналар болаларда ижобий одатлар шакл ланишини кузатиб боришлари керак. Ўқувчилар одатларни яқинларидан мерос қилиб олмайди, балки улар билан мунтазам мулоқотлари туфайли тақлид қилиш, тарбия орқали ҳосил қилади. Охир-оқибатда одат эҳтиёжга айланади.

Машқ - муайян хатти-ҳаракатларни кўп маротаба такрорлашни ўз ичига олади. Машқ ва одатлантириш ўқувчи учун онгли, ижодий жараёндир. Машқ натижасида кўникма, одат, янги билимлар ҳосил қилинади, ўқувчининг ақлий қобилияти ривожланади, ахлоқий тажрибаси кенгаяди. Одатсиз тарбия—пойдеворсиз бинога ўхшайди, одат эса мунтазам машқ орқали мустаҳкамланади. Ўргатиш — ижтимоий хулқ-атворнинг одатий шаклига айлан тириш мақсадида тарбияланувчиларнинг бажаришлари учун режали ва изчил тарзда ташкил қилинадиган турли ҳаракатлар, амалий ишлардир. Ўргатиш усули болаларнинг ёши ва тарбия ша роитларига қараб ўзгариб туриши мумкин. Тарбияда машқлардан фақат ахлоқ-одоб фази латларини таркиб топтириш йўли сифатида ҳам фойдаланиш мумкин. Шунинг учун ўргатиш ва одат лантириш усулларидан фойдаланишда болаларнинг ахлоқ борасида эришилган натижаларидан қано атланиш ва ўз шахсларини такомиллаштириб бо ришга интилиш ҳиссини сезишлари муҳимдир. Фаолиятда машқ қилиш меҳнат, ижтимоий фаолият, жа моадаги фаолият ва ўзаро муносабат одатларини тарбиялашга қаратилгандир. Кун тартиби машқлари мактабда, оилада ўрна тиладиган кун тартибига амал қилиш, шу билан боғлиқ ўз ис так ва ҳаракатларни бошқариш, иш ва бўш вақтдан тўғри фойдаланиш одатига ўргатади. Махсус машқлар маданий хулқ, малака ва кўникмаларни ҳосил қилади ва мустаҳкамлайди. Тушунтириш ва уқтириш . Тушунтиришнинг мо ҳияти жамиятнинг маънавий ва моддий ҳаётидаги энг муҳим воқеалар тўғрисида ахборот бериш асо сида ўқувчилар диққатини теварак-атрофдаги во қеликка, ўз фуқаролик бурчларига онгли муноса батни шакллантиришга қаратишдан иборатдир. Кўпинча ўқувчиларнинг ўз бурчлари тўғрисидаги билимлари тасодифий, юзаки бўлади. Тушунтириш дан мақсад — бирон-бир воқеа, хатти-ҳаракат, ҳоди санинг ижтимоий, ахлоқий, эстетик мазмунини очишда, хулқ-атвор ва инсоний муносабатларни тўғри баҳолай олишда ўқувчиларга ёрдам беришдир.

Тарбиячи тегишли қоида ва талабларга қандай риоя қилиш зарурлигини болаларга кўрсатади ва тушунтиради. Болалар кўрсатилган намунали ахло- қий қоидаларга тақлид қиладилар. Қоида ва талаб лар факт ва мисоллар билан тушунтирилса, уларни болалар равшан англаб оладилар ва онгларига чуқурроқ сингади. Натижада бу қоида ва талаблар боланинг кундалик ҳаёт тарзига айланади. Ахлоқий қоида ва талабларнинг бола ҳаётига сингиб кетиши кўп жиҳатдан унинг эътиқодининг мустаҳкам бўлишига боғлиқдир. Уқтириш - бирор ахлоқий фазилатни ўқувчилар онгига сингдириш ва улар томонида уқиб олинишини таъминлашга асосланади. Шунинг учун ўқитувчилар ва тарбиячилар ўқувчиларни тарбияла ганда ва уларга ахлоқий фазилатларни тушунтирган да унинг афзалликларини кўрсатувчи далиллар кел тириши, исботлаши, ишонтириши лозим. «Ўқигандан уққан яхши» деган халқ мақоли бор. Уқиб олинган ахлоқий фазилат болада махкам сингиб қолади. Уқтиришнинг натижали чиқиши ҳаммадан бу рун тарбиячининг обрўсига боғлиқдир. Агар тарбия ланувчи ўз тарбиячисини иззат-ҳурмат қилса, унга ишонса, унинг ўгит-насиҳатларига қулоқ солса, уқтириш натижаси самарали бўлади. Акс ҳолда уқги риш тегишли натижа бермайди. Шу билан бирга, ўқитувчи ва тарбиячилар ўз тарбияланувчиларини севишлари, ҳурмат қилишлари, уларнинг куч ва имкониятларига ишонишлари керак. Уқтириш жа раёнида ўқитувчилар болаларнинг ўзларида ўз қоби лиятларига, келажак истиқболларига ишонч туғдирмоғи лозим, бу эса болаларда ахлоқий фази латларнинг пухта уқиб олинишини таъмин этади. Тарбиялаш жараёнида ишонтириш, тушунтириш ва уқтириш ҳамма вақт бирга, бир-бири билан мус таҳкам боғланган хрлда олиб борилади. Бунга ту шунтириш ва уқтириш орқали эришилади. Давлат, жамият томонидан қабул қилинган ах лоқий қоидалар, талабларга, нормаларга, оилада ги, мактабдаги, жамоат ўртасидаги юриш-туриш қоидаларига ҳамиша ўқитувчиларнинг ўзлари амал қилишлари ва бошқаларни ҳам шунга ундашлари зарур.

Демак, ўқувчиларимиз бу талаб ва қоидаларнинг ҳаммасини етарлича англаб, уларни ишонч ва эъти қод билан бажаришлари айни муддаодир. Педагогика фани ишонтириш усулларига муҳим ўрин бериш билан бирга, мажбур этиш усулини ҳам инкор этмайди. Агарда ўқувчи ўз олдига қўйил- ган талабнинг моҳиятини ва мазкур қоидага нима учун риоя этиш зарурлигини тушуниб тургани ҳолда итоатсизлик кўрсатса ва белгиланган тартиб-қоида ни бузса, уни бу тартиб-қоидаларни бажаришга мажбур қилмоқ керак. Ахлоқий талабларни бузув чиларга индамаслик ва бепарволик билан қараш эса жамиятга зиён келтиради ва юриш-туриш қоидаларини бузган ўқувчининг ўзи учун ҳам за рарлидир. Агар тарбиячи ахлоқий талабларнинг бузилиш ҳолатларини кўриб, индамай кетаверса ўқув чилар ахлоқий талабларни ва юриш-туриш қоидаларини бузишда давом этаверадилар. Топшириқ. Ўқувчиларнинг меҳнат топшириқларини жамоа бўлиб бажаришлари уларда ижтимоий хулқ тажрибаларини шакллантиришда алоҳида аҳамиятга эгадир. Ўқувчилар ўз кучларини умум ишига сарфлашга, жамоа учун масъулиятни ҳис зтишга ўрганадилар. Меҳнат қилиш болани характерини шакл лантиради, мустаҳкамлайди. Педагогик талаб. Педагогик талаб тарбиянинг энг муҳим усулларидан биридир. Талаб—бу ўқувчининг турли вазифаларни бажариши; ижтимоий хулқ-атвор мезонларини ифодалаши; у ё к и бу фаолиятда қатнашиб бажарилиши зарур бўлган аниқ бир ва зифа сифатида намоён бўлиши; турли кўрсатма сифатида намоён бўлиши, у ёки бу ҳаракатда рағбатлантирувчи ёки уни тўхтатув чи бўлиши; оқилона ҳаракатларга ундовчи бўлиши мумкин. Ўз-ўзини тарбиялаш усуллари . Ўқувчида ўз-ўзини тарбиялашга, яъни ўз устида онгли, батартиб ишлашга эҳтиёж пайдо бўлгандагина тарбия жараёнини самарали деб ҳисобласа бўлади. Ўқувчиларни, айниқса, ўрта ва катта ёшдагиларни ўз билим ва малакаларини мустақил оширишларига йўллаш керак. Ўз-ўзини тарбиялаш ўқувчиларнинг ўзини-ўзи идора қилиш органлари фаолиятида қатнашишлари, уларнинг ижтимоий фаоллик мавқеини

шакллантиришнинг таъсирчан воситасидир. Ўқувчилар ўқишда, тарбияда, дам олишда ўз-ўзини тарбиялаш усулларидан фойдаланадилар, ўз-ўзини тарбиялаш ташаббуск орлик ва мустақилликка ундайди. Ўз-ўзини тарбиялашда (ахлоқий, жисмоний, ҳиссий-иродавий ва интеллектуал) маслаҳат ва кўрсатмалар берилиши лозим. Бунда ўқувчиларни ўзларига, хатти-ҳаракатларига танқидий руҳда муносабатда бўлишга ўргатиш жуда муҳимдир. Ўқувчилар муайян вақтга белгиланган вазифаларни бажариш учун мажбурият оладилар ва уларни кун тартибига ёзиб қўядилар. Шундан кейин вақти-вақти билан ўзлари ва ота-оналари олдида олган мажбуриятларини бажарилиши ҳақида ҳисобот берадилар. Бу эса уларнинг ўз хатти-ҳаракатлари учун жавоб беришга, масъулиятларини ҳис этишларига ёрдам беради. Ўз-ўзини таҳлил қилиш . Ўз шахсини, фазилатларини таҳлил қилишга, хатти-ҳаракатлари ҳақида ўйлашга ўргатади. Ўз-ўзини назорат қилиш учун ўқувчи ўзининг юриш-туриши, интизоми, ижобий одатларининг ортиб бориши ва, аксинча, салбий одатларининг камайиб бориши ҳақида мунтазам равишда кундалигига ёзиб боради. Ўз-ўзини баҳолаш . Ўқувчининг қобилиятини ўз кучи билан юзага чиқишига ёрдамлашиш зарур. Ўз-ўзини баҳолаш қийин, лекин ўқувчини бунга етарли тайёрлаш мумкин. Шу боис ўқувчи иродали бўлиши, ўз бурчини тушуниши, таҳсил ва тарбия олиш учун сабаблар, мотивлар асос бўлиши, яъни таҳсил ва тарбияланишни хоҳлаши, ўзини ўртоқларининг, яқин кишиларининг кўзи билан кўриш ва ўз-ўзини такомиллаштиришга ин тилиши лозим. Ўз-ўзини баҳолаш ўқувчи учун ўзининг имкониятларини ҳи соб-китоб қилиш, баҳолаш, ўзига четдан туриб холисона баҳо бериш, ўзидан қониқиш ҳосил қилишда ёрдам беради. Уялтириш. Одамнинг энг нозик сезгиларидан бири уят, ор- номус, шарм-ҳаёдир. Одатда, одамда иззат-нафс, одамийлик қанча кучли бўлса,

аввало ўзини ҳурмат қилса, унда ор-номус, уят шунчалик кучли бўлади. Болаларни тарбиялашда шу ҳисларни эҳтиёткорлик билан ўстириш лозим, лекин ҳадеб уялти равериш ва қизартиравериш ярамайди. Бундан оқилона ва ўз ўрнида фойдаланиш керак, шундагина ижобий натижага умид қилиш мумкин. Жазо яхши ўйлаб қўлланиши лозим, қизиқ устида тинимсиз жазолаш ҳам мумкин эмас. Жазолар якка характерли, яъни битта бўлсин, ўқувчиларнинг айбига мос, мувофиқ бўлсин, тез-тез кўлланилмасин, жазоланувчи онгида жазони ҳаққоний экан лиги аниқ бўлсин ва улар ўз айбларини сезсинлар. Жамоада муҳокама қилиш ва коллектив томондан қўллаб-қувватланган жазо берилса, унинг таъсир кучи яна ошади. Барча ҳолларда ҳам жазо тарбияланувчининг жисмоний ва руҳий азоб-уқубатларга солмаслиги, уни таҳқирламаслиги, шаънини букмаслиги керак. Юқоридагиларга асосланиб, шундай хулосага келиш мумкин: чинакам обрў болаларни ҳурмат қилиш билан бирга, уларга нисбатан талабчан бўлишга, болага чин кўнгилдан ғамхўрлик кўрса тишга, унга ёрдам қилабилишга, тарбиячининг болаларга намуна бўладиган ўз шахсий фазилатла рига асосланади . Т арбиянинг умумий усуллари ўқувчиларга педа гогик таъсир кўрсатиш соҳаларининг ҳаммасини қамраб ол майди. Педагогика фани ва амалиёти ҳар доим ривожланиб боради, шунинг учун тарбия жараёни ҳам такомиллашиб бораверади. Тарбиянинг муваффақиятли қўлланишига, бу восита мазкур синф жамоасининг тарбия тизимидан қанчалик ўрин олганига, қўлланилаётган тарбия воситалари ва усуллари қўйилган тар бия вазифалари ва мақсадларига қанчалик жавоб беришига боғ лиқдир. Ахлоқ ва ахлоқий тарбия ҳақида тушунча Ахлоқий тарбия мазмунининг шаклланишида ўзбек мутафаккирларининг алоҳида хизматлари бор. Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино каби буюк мутафаккирлар тарбия жараёнига жиддий қараганлар ва бу борадаги қимматли фикрларини дунёга танилган асарларида баён этганлар. Ушбу асарлар нафақат Ўзбек халқининг,

балки бутун инсониятнинг ривожланиш жараёнида муҳим аҳамият касб этган. Уларнинг илмий қарашлари бугунги кунда ҳам инсоният учун дастури амал бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Абу Наср Форобий - машҳур мутафаккир, қадимги Юнон илми ва фалсафасининг шарқдаги энг йирик тарғиботчиси. Ўрта аср ижтимоий-фалсафий фикр тарақкиётига асос солган мутафаккир. Форобий «Ақл ҳақидаги рисола», «Фалсафадан олдин нимани ўрганиш керак», «Субстанция ҳақида», «Фалсафа манбалари», «Логикага кириш», «Масалалар манбаи» каби 160 дан ортиқ рисолалар яратди 2 . Фаробий бу асарларида давлат тузилиши ва уни бошқариш, турли ижтимоий низоларнинг олдини олиш ҳамда камолатга эришган ижтимоий жамоани яратиш каби масалалар устида фикр юритади. Етук жамоани вужудга келтириш, комил инсонни яратиш муаммосини ҳал этиш билан боғлиқ эканлигини биринчи бор ўрта аср шароитида Форобий олға сурди. Унинг «Идеал жамоа ҳақида», «Бахт-саодатга эришув тўғрисида» каби машҳур асарлари шу масалаларга бағишланган. Форобий таълим-тарбияга бағишланган асарларида таълим-тарбиянинг муҳимлиги, унда нималарга эътибор бериш зурурлиги, таълим-тарбия усуллари ва услубиятлари ҳақида фикр юритади. Унинг «Фозил одамлар шаҳри», «Ихсо-ал-илм», «Илмларнинг келиб чиқиши», «Ақл маънолари тўғрисида» каби асарларида ижтимоий- тарбиявий қарашлари ўз ифодасини топган. Абу Райҳон Беруний билим олишни ахлоқий тарбия билан боғлайди. Абу Райҳон Берунийнинг «Ўтмиш авлодлардан қолган ёдгорликлар», «Ҳисндистон», «ал-Қонуни ал-Маъсудий», «Китоб ас-сайдона» каби асарларида ахлоқий тарбиянинг муҳимлиги таъкидланган. Абу Райҳон Берунийнинг фикрича, ахлоқийлик инсоннинг энг асосий сифати бўлиши керак. Бу хислат бирданига таркиб топмайди. У кишиларнинг ўзаро 2 Абу Наср Фаробий. Рисолалар. М.М.Хайруллаев. Тошкент. «Фан», 1975 (71-72 бет).

мулоқоти, ижтимоий муҳит-жамият тараққиёти жараёнида таркиб топади. Ахлоқийлик яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги кураш натижасида намоён бўлади ва таркиб топади. Беруний яхши хислатларга тўғрилик, одиллик, ўзини вазмин тутиш, инсоф, камтарлик, лутф, собитқадамлик, эҳтиёткорлик, сахийлик, ширин-суханлик, раҳбарликда адолатлилик, тадбиркорлик кабиларни киритади. Беруний фахрланишни яхши хулқ маъносида ишлатиб, «Ёдгорликлар» да шундай дейди: «Фахрланиш ҳақиқатда яхши хулқлар ва олий феълларда олдин кетиш, илму ҳикматни эгаллаш ва имконият борича мавжуд нопокликлардан тозаланишдир. Кимда шундай сифатлар топилса, ҳукм унинг фойдасига ва кимда булар етишмаса, ҳукм унинг зарарига бўлади». 3 Беруний саҳоват (ўзаро ёрдам, бир-бирига фойда келтириш учун ҳамкорлик), мурувват (одамларга ҳайри х о ҳ бўлиш, ҳ алоллик ва ҳақгўйлик, ўз меҳнати билан кун кўриш)ни инсоннинг ахлоқий камолотини кўрсатувчи хислатлр деб билди. 4 Шарқда «Шайх ар-Райис» номи билан машҳур бўлган алломалардан бири, ўрта асрнинг буюк мутафаккири Абу Али ибн Сино Ўрта Осиё маданияти ва илм-фанининг ривожига катта ҳисса қўшди. Олимларнинг фикрига кўра, ибн Сино фаннинг турли соҳаларига оид уч юздан ортиқ илмий асар яратган, лекин бизнинг давримизгача улардан 240 таси етиб келган. Бу асарларнинг элликдан ортиғининг қўлёзмалари Шарқшунослик институтининг китоб фондида сақланиб келинмоқда. Ибн Сино биринчи галда машҳур табиб сифатида танилди. Бу борадаги унинг бебаҳо меҳнатини бутун дунё олимлари тан олган. Албатта ибн Синонинг энг йирик шоҳ асари «Китоб ал -Қонун фит-тибб» (Тиб қонунлари китоби) ҳисобланади. Бу асарда инсон соғлиғи ва касалликларга оид бўлган барча масалалар мантиқий 3 Сафо Очил. Муста қ иллик маънавияти ва тарбия асослари. (Ўзбекистон Республикаси Президенти, академик И.А.Каримов асарлари мисолида) Т., « Ўқ итувчи» 1997. - 214 -217 бетлар. 4 Абу Рай ҳ он Беруний. Танл. Асарлар. 1 т. Т., 1968. - 151 -154 - бетлар.

тартибда тўла баён этилган. Ибн Синонинг бу асари кўп ўтмай Европага ҳам етиб келган. ХII асрдаёқ бу асар лотин тилига таржима қилинди. Унда соғлиқни сақлаш маданияти, бир неча тизим талабларига риоя қилиш, ҳаётий воқеликларга бўлган муносабат масалалари, руҳият масалалари таҳлил этилади. Айтиш жоизки, ибн Сино таълим-тарбия ва ахлоққа оид бир неча асарлар яратган: «Рисолаи фи илм ал-ахлоқ» (Ахлоққа оид рисола), «Рисола фи ал-аҳд» (Бурч ҳақида рисола), «Рисола фи тахкият аннафс» (Нафсни покиза тутиш тўғрисида рисола). Ибн Синонинг «Ахлоққа оид рисола» асари 1908 йили Мисрда «Ҳикмат ва табиатга оид тўққиз рисоласи» китоби ичида нашр қилинган. Ушбу ахлоққа бағишланган рисоласида ибн Сино ахлоқий хислатлардан иффат, қаноат, саҳийлик, шижоат, сабр-тоқат, мулойимлик, сирни сақлай билиш, илмли маърифатли бўлиш, очиқлик фаросатлилик, дўстлик, камтарлик, адолатлилик каби ахлоқий фазилатларга таъриф беради.У ахлоқий тарбия инсоннинг камол топишида жуда муҳим ўрин эгаллашини таъкидлайди. Ибн Синонинг яна бир ахлоққа бағишланган рисоласи – «Бурч рисоласи» деб аталади. Бу асарда ибн Сино киши ўзини қандай тарзда покиза тутиши лозимлиги, нималарга амал қилиш кераклиги, одамлар билан қандай муомала қилиш лозимлиги каби масалаларни таҳлил қилади. Унинг фикрича – Ер юзида барча мадрасалару, масжидлар Оллоҳнинг ўчоғи бўлса, инсон танаси инсон руҳининг ўчоғидир. Шунинг учун ҳам танани, ҳам руҳни покиза тутмоқ энг олий бурчдир. Ҳар бир инсоннинг соғлиғи ҳам энг олий мукофот бўлиб, унинг қадрига етиш ва асраш бурч қаторига киради. Ибн Синонинг ана шу фикрлари бугунги кунда шифокорларни, психологларни, файласуфларни, педагогларни қизиқтиради. Чунки бу фикр инсон танаси ва унинг руҳи ўртасида мураккаб боғлиқлик борлигини эътироф этади. Ахлоқ инсоният маънавий маданиятининг кўринишларидан, ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, у кишиларнинг тарихан таркиб топган хулқ-атвори ва юриш-туришини ифодалайдиган, уларнинг бир-бирларига ва жамиятга бўлган муносабатини акс эттирадиган

муайян қоидалар йиғиндисидир. Шунинг учун ҳам ахлоқ жамиятнинг мураккаб, кўп қиррали ҳодисаси бўлиб, у ўз ичига инсоннинг жамият, жамоа ва бошқа кишилар билан ўзаро алоқаларини белгиловчи тамоийллар, меъёрлар, қоидалар ва талабларни қамраб олади. Аммо бизга маълумки, инсон, жамият – бу ривожланувчи, ўзгариб турувчи характерга эга бўлган объектдир. Демак, жамиятнинг ижтимоий онги шу билан бирга, ахлоқий онги, ахлоқ меъёрлари, тамойиллари ва қоидалари ҳам ўзгаришга учрайди. Инсоният ривожи ахлоқий маданиятнинг ҳам ривожини тақозо этади. Ибтидоий жамоанинг дастлабки даврларидаёқ вужудга келган ахлоқий маданият ишлаб чиқариш кучларининг равнақи, ижтимоий-иқтисодий формацияларнинг бири иккинчиси билан алмашиши натижасида ўзгариб, ривожланиб келган. Ахлоқий маданиятнинг янада юқорироқ бир поғонага кўтарилиши ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий соҳаларга бевосита таъсир этади ва уларнинг янада ривожланиши учун асос тайёрлайди. Шунинг учун ҳам ҳамма даврларда ахлоқий тарбияни ривожлантириш, ахлоқий маданиятни янада юқорироқ даражага кўтариш муаммоси энг муҳим масалалар қаторида қаралиб келинган. Ахлоқий меъёрларнинг танланиши ва турғун тус олиши ижтимоий борлиқ ва унинг маҳсули ижтимоий онгнинг таъсирида содир бўлса, ахлоқий тарбияни амалга ошириш бевосита маърифатчилар, олимлар ва педагогларнинг фаолиятини талаб этади. Ахлоқий меъёрлар бутун бир халқлар, давлатлар, жамоалар орасидаги муносабатларда намоён бўлади. Булар инсон ҳатти-ҳаракатининг ички томонини, шахс томонидан англанган муайян мажбуриятларнинг амалдаги кўринишини ифодалайди. У ҳам жамоатчилик фикрига, ҳам инсоннинг индивидуал онгига асосланади. Жамиятда мавжуд анъана ва урф-одатларда ҳам ахлоқ меъёрлари ва мазмуни ўз аксини топади. Ахлоқий тарбиянинг бир категорияси сифатида ахлоқий қадриятлар қабул қилинган ва бу ахлоқий қадриятлар ахлоқий

тарбиянинг мазмунини ва меъёрларини белгилашда асосий омил бўлиб хизмат қилади.Умуман қадриятлар деганда миллий ва умуминсоний қадриятлар тушунилади. Қадриятлар ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, кишиларнинг амалий фаолияти жараёнида пайдо бўлади ва ривожланади. Қадриятлар кишиларнинг турли соҳадаги, аввало, ишлаб чиқариш, меҳнат соҳасидаги фаолияти учун фойда келтирадиган нарсалар, ҳодисалар мажмуи билан боғлиқ ҳолда юзага келади. Сўнгра аста-секин субъект фаоллигининг орта бориши натижасида нисбий мустақил соҳа тарзида амал қила бошлайди. Ахлоқий мазмундаги қадриятлар боланинг онги ва фаолиятини фаоллаштиради, иш ва сўз бирилигини таъминлашга ёрдам беради. Бундай қадриятлар жумласига инсонпарварлик, маърифатпарварлик, меҳр-муҳаббат, поклик, катталарга ҳурмат, муҳаббат, хушмуомалалик, дўстлик, сахийлик, саҳоват, ширинсўзлик ва бошқалар киради. Мазкур қадриятлар негизида жамиятда, оилада, мактабда болани юксак инсоний фазилатларга онгли равишда амал қилишга даъват этиш ғояси ётади. Демак, ахлоқий қадриятлар ахлоқий тарбия мазмунининг ўзагини ташкил этади. Ахлоқий тарбия тушунчалари, қоидалари ва меъёрлари дастлабки жамоалар вужудга келиши биланоқ вужудга кела бошлаган ва ана шу куртаклар аста-секин авлоддан - авлодга ўтиб ривожланиб борган. Жамиятнинг ривожланиши ва бир ижтимоий тузум ўрнини иккинчи ижтимоий тузум эгаллаши, ҳаётий тажрибалар асосида инсониятнинг онгини ривожланиб, бойиб бориши ўз навбатида ахлоқий тарбия мазмунини ҳам бойиб боришига олиб келди. Янгидан-янги ахлоқий билимлар, ахлоқий қадриятлар, қоида ва меъёрлар вужудга кела бошлади. Уларнинг баъзилари давр ўтиши билан ўз қийматини йўқотган бўлса, бошқалари янада ривож топиб, янада кенг тарқала бошлади. Ахлоқий тарбия мазмунини кўринишига, унинг шаклланишига таъсир этувчи энг муҳим омил – бу инсоният онгининг ривожланиш даражасидир. Инсон онги қанчалик юқори даражада ривож топса, ахлоқий онг ҳам шунчалик мукаммалликка эга бўлади. Айнан онг

ахлоқий тарбия мазмунини ахлоқ қоидаларини, меъёрларини ва тушунчаларини белгилайди. Ахлоқий тарбиянинг уч категоряси ажратилади: 1. Ахлоқий қадриятлар. 2. Ахлоқий онг. 3. Ахлоқий ҳиссиётлар. Асрлар давомида тўпланиб келинаётган ахлоқий қадриятлар ахлоқий онг орқали идрок этилади ва ахлоқий ҳиссиётлар билан мустаҳкамланиб ахлоқий эътиқодга айланади. Ушбу жараённи содир бўлишида ахлоқий тарбиянинг ўрни беқиёс. Бугунги кунда ахлоқий тарбия мазмунини ҳосил қилувчи элементлар сифатида қуйидагиларни белгилаб чиқиш мумкин: 1. Умуминсоний қадриятлар. 2. Миллий қадриятлар. 3. Шарқ мутафаккирларининг ахлоқий қарашлари ва халқ педагогикаси. 4. Бугунги куннинг ахлоқийликка бўлган ижтимоий талаблари. Бу омилларнинг ҳар қайсиси ахлоқий тарбия жараёнида ўз ўрнига эга. Аммо ахлоқий тарбия жараёни доимий равишда ривожланиб, мукаммаллашиб ва ривожланиб борувчи жараёндир, чунки тафаккур ривожи билан бевосита боғлиқ ҳолда амалга ошади. Бугунги кунда ахлоқий тарбия жараёнини ўрганар эканмиз ахлоқий тарбия мазмунини янада бойитиш эҳтиёжи туғилган эканлигининг гувҳи бўлдик. Шунинг учун ҳам биз ахлоқий тарбиянинг мазмунини биологик билимлар билан бойитишни ва ахлоқийликнинг биологик асосларини ҳам ўрганишни тавсия этмоқдамиз. Ахлоқийликнинг биологик асосларини ўрганиш талабаларга ахлоқийлик ҳар бир шахснинг биологик, физиологик эҳтиёжи эканлигини тушунишга ёрдам беради. чизма

Ахлоқий тарбия мазмуни Бугу нги кунда ахлоқий тарбияни мақсади ва вазифалари Ахлоқий тарбия жараёнининг дастлабки босқичида шахс ахлоқ меъёрларига маълум даражада тўғридан-тўғри бўйсунган ҳолда кўр-кўрона амал қилса, ахлоқийликнинг юқори даражасига етганда, тўғридан-тўғри кўр- кўрона бўйсунниш онгли идрок этишга якка шахснинг ахлоқ меъёрлари ва жамият ахлоқ меъёрлари ўртасида уйғунликнинг ҳосил бўлишига эришиш лозимдир. Ахлоқий маданиятнинг муҳим белгиларидан бири ҳам худди ана Ахлоқий тарбия мазмуниИжтимоий талаблар Умуминсоний қадриятлар Шарк мутафаккирларининг ахлоқий қарашлари ва халқ педагогикаси Миллий қадриятлар Ахлоқийликнинг биологик асослари

шу шахс ва жамият орасидаги уйғун муносабатнинг, ахлоқий бирликнинг ҳосил бўлишидир. Ахлоқийликнинг юқори поғонасида шахс жамиятнинг ахлоқий меъёрларини онгли равишда қабул қилади ҳамда ўз хулқ-одоб йўналишини мустақил равишда танлайди. Ушбу меъёрларни бурч ва виждон мезони сифатида қабул қилади. Ўз вақтида Гельвиций шундай деб ёзган: «Табиат бизга дунё ҳақидаги тасаввурларимизнинг манбаи бўлган турли хил ҳиссиётларни инъом этган, у яна бизга ақлни ҳам инъом этган. Аммо ақл ва ҳиссиёт барча одамларда ҳар хил ва унинг сифати кўпроқ тарбияга боғлиқ ». 5 Ахлоқий тарбиянинг мақсади ҳар бир шахснинг ахлоқий даражасини умумбашарий, идеал ахлоқ даражасига кўтариш. Ҳозирги даврда ахлоқий тарбия жараёнидаги энг долзарб масала ижтимоий ахлоқ қонунларини ҳар бир шахснинг ички ахлоқий қонун эҳтиёжига айлантириш масаласидир. Ҳудди шу масалага ўз вақтида И.Кант эътибор қаратган эди. «Инсоннинг энг буюк ахлоқий такомиллашуви, - деб ёзган эди у, - ўз бурчини бажаришдир. Ўз бурчини бажараётган инсон учун ахлоқий қонун нафақат қонун сифатида балки ўз эҳтиёжи сифатида қабул қилиниши лозим ». 6 Демак И.Кант бурчни бажарилишида бурч ҳиссини ривожлантириш лозимлигини алоҳида таъкидлайди. Умумий ахлоқий талаблар ёки ахлоқий тамойиллар инсонга аниқ вазиятда аниқ ахлоқий ҳатти - ҳаракат шаклларини кўрсатиб бера олмайди. У энг юқори тамойил сифатида мавжуд бўлади. Шахс эса ўзи муаммонинг ечимини топиши ва энг тўғри ахлоқий меъёрни топа билган ҳолда ҳаракат қилиши керак бўлади. Ахлоқийлик маданияти эзгулик қилишни беғараз истагидан келиб чиққан ҳолда қарор қабул қилиш, ҳаракатларни танлаш қобилиятида намоён бўлади. Беғаразлик ғояси ахлоқнинг классик концепциясининг асосини ташкил этади. Айнан беғаразлик ахлоқийликнинг туб моҳиятини белгилайди. Бу шундай ҳолатки, унда ахлоқий ҳаракатлар ва муносабатларнинг айнан шундай бўлиши лозим 5 Гельвиций.К.А. Сочинения. 1.Том. ред. Н.Х.Момджяна. М. Мысль, 1974 -78, 107 ст 6 И.Кант. Сочинения. 5-том. Под. общ. ред. В.Ф.Асмуса. М. Мысль, 1966 . 55 - 77 ст.

эканлигига қатъий ишонч ҳосил бўлади ва бу шахснинг ажралмас қисмига айланади. Бунда ахлоқий тушунчалар ва меъёрлар шу даражада инсоннинг ички ҳаётига кириб борадики, улардан четга чиқишлар виждон азобини вужудга келтиради. Алоқий тарбияланганлик ахлоқий ҳис-туйғуларнинг қай даражада ривожланганлигида намоён бўлади. Ўзига хос ҳамдардлик, бировнинг ютуғуга чин дилдан хурсанд бўла олиш хусусиятлари ахлоқий ҳис- туйғуларнинг ривожланиш мезонлари бўла олади. Бу борада И.Кант ахлоқий тарбиянинг икки даражасини ажратганини эслаб ўтиш мумкин. У ахлоқ қоидаларини жамият талаб этгани учун расмий равишда бажарувчи одамни маданийлашган одам деб атайди. Ахлоқ қоидаларини моҳиятини англаган ва ахлоқий ички эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда хатти- ҳаракат қилувчи одамларни эса ахлоқий маданиятга эга одамлар деб ҳисоблайди. Алоқий маданият бирор фильмни кўраётган ёки бадиий асарни ўқиётгандаги адабий қаҳрамонга ҳамдардлик билдириш, унинг ҳаёти учун қайғуриш каби ҳиссиётлардан бирмунча юқори турувчи доимий ҳис-туйғуларни тақозо қилади. Бунда ҳақиқий ҳаётдаги ҳодисалар ва субъектга қаратилган ахлоқий ҳис-туйғуларни ривожланишини таъминлаши муҳим, аммо кўпинча бадиий қаҳрамонга нисбатан ҳолис қилинган ахлоқий ҳис-туйғулар ҳақиқий ҳаётга олиб ўтилмайди. Қийин аҳволга тушиб қолган кучукча ёки мушукча тақдири кино кўраётган болада чуқур изтироб уйғотиши, у ҳатто йиғлаши ҳам мумкин, аммо у шу вақтнинг ўзида касал бувисига ёки онасига мутлақо бефарқлик билан қараши ҳам мумкин. Бу ҳолда ахлоқий маданият ҳақида гапириш ноўрин албатта. Эстетик воситалар орқали уйғотилган ахлоқий ҳис-туйғулар кўпинча томоша, ёки китоб тугаши билан сўнади. Демак экрандаги адабий қаҳрамонга ҳамдарлик ҳақиқий ҳаётдаги тирик одамларга ўтказилмаслиги ҳам мумкин. Бу аҳлоқий ҳис-туйғуларининг кам ривожланганлигидан далолат беради. Бундан ташқари ахлоқий ҳис-туйғулари ривожланган,

ҳақиқий ҳаётдаги конкрет одамлар учун қайғурувчи одамлар ҳам доимо ўз кечинмаларига хос равишда ҳатти - ҳаракат қила олмаслиги мумкин. Агар инсон юқори ахлоқий тамойилларга содиқ бўлиш имкониятига эга бўлса-ю, ундан фойдаланмаса, агар ўзининг ахлоқий тамойиллари ва кўрсатмаларига содиқликни сақлай олмаса, уни ҳам етарли ахлоқий маданиятга эга деб айта олмаймиз. Чунки ахлоқий маданият инсоннинг ички асоси билан жуда чуқур боғланган. Демак, ички ахлоқий асосни вужудга келтириш ахлоқий тарбиянинг асосий вазифаларидан бири экан. Аммо шу ўринда биз бугунги кунда педагогика фани ахлоқий тарбия жараёнининг айнан шу томонига етарли аҳамият бермаяпти деб таъкидлаб ўтишни лозим топдик. Биз педагоглар ахлоқий тарбия жараёнининг кўпроқ кўзга ташланадиган томонлари билан, ҳатти - ҳаракатлар, хулқ, одоб, муомала, шахснинг ташқи қиёфаси каби категориялар билан шуғулланмоқдамиз. Ушбу ташқи ҳаракатлар учун асос бўлиб хизмат қилган ички дастакка эса кам эътибор бермоқдамиз. Ахлоқий тарбия жараёнида алоқий тушунчалар, категориялар ва тегишли хулқнинг идеал моделлари ахлоқий бойликларни қайд этиш билангина шуғулланмаслик керак. Ҳақиқий ахлоқий маданият ахлоқий қадриятларнинг турмушдаги муносабатларга кўчишида ўз аксини топади. Инсон умри давомида ҳар хил ҳаётий вазиятларга дуч келади, турли одамлар билан ҳамкорлик қилади. Турли хил ҳаётий вазиятларда инсон ўзининг ахлоқий тасаввурларидан келиб чиққан ҳолда ҳаракат қилади. Шахснинг ахлоқийлик ва ахлоқсизлик, эзгулик ва ёвузлик, адолат ва адолатсизлик тушунчаларига нисбатан ҳосил бўлган муносабати ва тасаввури шахснинг хулқ - атворининг асоси бўлиб хизмат қилади. Ҳар бир шахс ўзидаги ҳосил бўлган ана шу ахлоқий тасаввурлардан келиб чиққан ҳолда муаммолар ечимини қидиради ва фаолият юритади. Демак, ахлоқий тарбиянинг асосий вазифаси инсоннинг ички дунёсини хусусан ахлоқий билим, тушунча, тасаввурларни ва ахлоқий ҳис-туйғуларни тўғри йўлга солиш, уларни

бийитиш ва ривожлантиришдан иборат экан. Лекин биз тадқиқот давомида бугунги кун талабаларида ахлоқий ҳиссиётларнинг меъзони ҳисобланмуш ҳамдардлик ҳиссининг жуда суст ривожланганлигини кузатдик. Бундан ташқари талабаларнинг ахлоқий қонуниятлар ва меъёрлар ҳақидаги тасаввурлари ҳам жуда юзаки. Улар нима учун айнан шу ахлоқий қонуниятлар ва меъёрлар ўрнатилган эканлигини таҳлил қила олмайдилар. Демак биз бугунги кунда ахлоқий тарбия жараёнида кўзланган мақсадга тўлиқ етишмоқдамиз деб айта олмаймиз. Инсон ахлоқий маданиятнинг энг оддий меъёрларини илк ёшлигидан бошлабоқ аввал оилада, сўнг ўртоқлари билан бўладиган муносабатларида эгаллай бошлайди. Бу аҳлоқий меъёрларга амал қилишнинг мотивлари турлича бўлади. Ота-онага бўлган ҳурмат ва муҳаббат болани ахлоқий талабларга амал қилишга ва шу орқали ота-онанинг ҳайрихоҳлигига ва меҳрига сазовор бўлишга ундайди. Бундан ташқари меъёрларга амал қилмаслик ҳолатида жазолашдан фойдаланиш ҳам болани огоҳ бўлишга ундайди. Ўз тенгқурлари билан мулоқотга киришиш иштиёқи, ички эҳтиёж ҳам болада ахлоқий меъёрларга амал қилиш мотивациясини уйғотади. Буларнинг барчаси ҳар бир ёш болани ахлоқий меъёрлар билан тўқнашишига ва уларга амал қилишни ўрганишига ёрдам беради. Буларнинг барчаси инсонда ахлоқий меъёрларга амал қилиш малакасини ва кўникмасини ҳосил бўлишига олиб келади. Аммо бундай ахлоқий меъёрларга амал қилишни биз хали ахлоқий онглилик даражаси деб айта олмаймиз. Чунки бу ҳолда ахлоқий меъёрлар ички эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда эмас, балки ташқи таъсирларнинг натижаси сифатида вужудга келади. Шунга қарамай ахлоқий даражанинг бу дастлабки поғонаси жуда муҳим аҳамият касб этади, чунки у бошланғич нуқта сифатида кейинги ривожланиш учун хизмат қилади. Ахлоқий ривожланишнинг бу босқичида атроф-муҳитдаги ахлоқий маданият даражаси энг муҳим ролни ўйнайди. Ахлоқсизланган, тубан муҳитда ахлоқий меъёрларни узлуксиз бузилиши рўй берувчи муҳитда ахлоқий малака ва

кўникманинг ҳосил бўлиши амри маҳол. Чунки ахлоқий тарбиянинг дастлабки босқичида инсон намунага, ахлоқий идеалга, ахлоқий меъёрларга амал қилиш мотивациясига ўта муҳтож бўлади. Демак, бу юқоридаги фикрларимиздан келиб чиққан ҳолда қуйидагича хулоса қиламиз: - ахлоқий тарбияни дастлабки поғонасида ахлоқий муҳит, ахлоқий шарт-шароитлар энг асосий омил сифатида майдонга чиқади ва шунинг учун ҳам бизнинг биринчи вазифамиз бу поғонада ана шу қулай ахлоқий муҳитни яратишга ҳаракат қилишдир. Бу ахлоқий тарбиянинг дастлабки вазифаларидан бири. Аммо муҳит, хусусан ахлоқий муҳит қанчалик қулай бўлмасин, у ўз-ўзидан ахлоқни шакллантира олмайди. Ана шу ахлоқий муҳитда яшаётган шахснинг индивидуал хусусиятлари (темперамент, характер, қобилияти) муҳит таъсирига нисбатан ўзининг жавоб реакциясини вужудга келтиради. Бошқача қилиб айтганда ҳар бир шахс ташқи таъсирга ўз шахсий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда жавоб беради. Шунинг учун ҳам ҳатто бир оила, яъни бир хил ахлоқий муҳит ҳукм сураётган шароитда ҳам фарзандлар турлича даражадаги ахлоқий тарбияга эга бўладилар. Ҳар бир шахс ахлоқий муҳитни ўзига хос равишда қабул қилади ва шу тасаввурлари асосида ривожланади. Демак, ахлоқий тарбия жараёнида биз нафақат ижобий ахлоқий муҳит ҳосил қилишга ҳаракат қилишимиз, балки бу жараёнда ҳар бир шахсни индивидуал хусусиятларини ўрганишга ва шу билимлардан келиб чиққан ҳолда фаолият юритишга ҳам эътиборни қаратишимиз жуда муҳим. Демак, ахлоқий тарбиянинг иккинчи вазифаси: – тарбия жараёнида ҳар бир шахсни индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда фаолият юритиш экан. Ахлоқийлик тушунчаси жуда мураккаб ва кўп қиррали тушунча бўлганлигидан баъзи ҳаётий вазиятларда кишилар нима яхши-ю, нима ёмон, ахлоқийликни чегараси қаерда тугайди?- деган саволга жавоб топа олмай қоладилар. Эзгулик ва ёвузлик орасидаги чегарани топишни ўзи ҳам маълум ахлоқий билимларга эга бўлишни талаб

этади. Эзгулик ҳақидаги тасаввурларимиз, эҳтиёжларга баҳо бериш ахлоқий тасаввурларни ташкил этишига ўз таъсирини ўтказади. Чунки ҳаётда «фойда» ва «роҳат» категорияларини баъзан бир-биридан фарқлаш қийин. Л.Б.Волченко ўзининг «Гуманность, деликатность, вежливость и этикет» номли китобида: «Эмпирик билимлар ҳақиқатни сохталикдан устувор эканлигини фалсафий жиҳатдан англаб, назарий жиҳатдан асослаб, тўлдириб бориши керак » -деб ёзади. 7 Клод Гельвиций қуйидагича фикр билдиради: « ахлоқ ҳақидаги фан ва ахлоқий тарбиянинг мақсади – одамларни бахтга етказишдир. Агар одамлар табиатан турли қусурлардан холи бўлган тақдирида ҳам маърифат уларга ўзларини бурч чегараларида ушлаб туришга ёрдам беради. Буюмларнинг ҳақиқий табиатини ва ҳақиқий тартибини англаш жамиятни яхшироқ ташкил қилишга ёрдам беради, яхши ташкил қилинган, адолатли жамият эса, мутафаккирнинг фикрига кўра, шахсий ахлоқийликнинг кафолати, муҳим шарти бўлади. Ахлоқий нодонлик – бу йўлни йўқотиш, номаълум йўналишда адашиб юриш, бахтсизликдир». 8 Ривожланишнинг барча босқичларида жамиятда қарор топган ахлоқий билимлар янги ахлоқий билимлар билан тўлдирилиб бириши талаб этилган. Айтиш жоизки, бу қонуний жараёндир. Демак, ҳозирги вақтда ҳам ахлоқий билимларимиз қанчалик бой бўлмасин диалектик ривожланиш қонуни ушбу ахлоқий билимларни янада тўлдириб борилишини талаб этади. Айниқса Ўзбекистон республикасида рўй бераётган сифат ўзгаришлар бугунги кунда ахлоқий қарашларни қайтадан талқин этишни, фан ва техниканинг ривожи натижасида эришилаётган янги билимлардан ахлоқий тарбия жараёнида фойдаланишни тақозо этишини назарга олсак, бу вазифани қанчалик зарурлигини ҳис этамиз. Демак, биз ахлоқий тарбияни учинчи вазифасини 7 Л.Б.Волченко. Гуманност, деликатность, вежливость и этикет. М.1998 . 8 К.Гельвиций. Сочинения. 1 том. Общ. Ред. Х.Н.Моможяна. М.Мысль 1974 (45-50)

ҳам аниқлаб олдик бу : - ахлоқий билимларни янада тўлдириб бориш, илм- фан эришган янги билимлардан ва ютуқлардан фойдаланишни йўлга қўйиш. Ахлоқийли к тарбиянинг яна бир зарур вазифаларидан бири бу: - тарбияланувчиларнинг ахлоқийлик даражасини ўрганиш ва бу жараёнда йўл қўйилаётган камчиликларни аниқлаш. Ана шу камчиликларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш ва уларни бартараф этишнинг йўлларини қидириш лозим. Бугунги кун талабларини ўрганар эканмиз, уларнинг ахлоқий тарбияга нисбатан ҳам узлуксиз ошиб боришини гувоҳи бўламиз. Демак, ахлоқий тарбия жараёнини тобора мураккаблаштириб бориш, ахлоқий тарбия мазмунини бойитиш ва ахлоқий тарбиянинг янги самарали усулларни ишлаб чиқиш каби муҳим вазифаларни бажариб бориш ҳамда бу борадаги илмий-тадқиқот ишларини узлуксиз равишда амалга ошириб бориш талаб этилади. ч изма

Ахлоқий тарбиянинг вазифалари Ахлоқий тарбия жараёнида вужудга келаётган муаммолар Замонавий инсон учун тафаккур унинг қудрати ва шу билан бир қаторда заифлигининг асосидир. Тафаккур бизга табиат ҳодисалари устидан ва янада буюк куч бўлмиш ўз «мен» имиз устидан ҳукмронлик қилиш имконини очиб беради. Аммо муаммо шундаки тафаккур онгимизнинг ривожланиш калити бўлишига қарамасдан унинг ўзи алданишга моликдир. Инсонни ҳеч нарса шахсий тафаккурчалик алдаб ва чигаллаштириб юбормайди. У тасаввур ва ассоциацияларнинг шунчалик мустаҳкам ва деструктив доираларини ҳосил қиладики, улардан қутилиш жуда мушкул бўлади. Бундай рефлектор, автоматик ишловчи тафаккурни инстинктлар ва шартсиз рефлекслар билан таққослаш мумкин. Мисол учун, асалари уясини Ахлоқий тарбиянинг вазифалари Мавжуд методларни такомиллаштириш ва янги методларни ишлаб чиқиш Ахлоқий муҳитни яратиш Тарбияланувчиларнинг ахлоқийлик даражасини ўрганиш Ёш ва индивидуал хусусиятларни ўрганиш Ахлоқий тарбия мазмунини бойитиб бориш

орқа томонидан кесиб қўйилса, у кўр-кўрона инстинктга амал қилиб, асални яроқсиз катакка йиғаверади. Инсонлар ҳам баъзан худди шундай фикрларининг яроқсизлигини ва беъманилигини била туриб, маъносиз жумлаларни сўзлаб ижтимоий муҳитни ахборот шовқин ва чалкашликларга тўлдирадилар. Тартибсиз фикр юритаверадилар. Ана шу фикрлар ичида салбий, чегараловчи ёки емирувчи фикрлар борлигини тасаввур ҳам қилмайдилар. Бугунги фикр эртага кўрсатмага айланишини ва инсон ҳаётида маълум ўринни эгаллашини англамайдилар. Бугунги кунда фикрлаш ахлоқини ривожлантиришнинг энг катта муаммоси – бу талабаларни тўғри фикрлашга ўргатишдир. Уларда нафақат мантиқий, танқидий, коструктив фикрлашни ривожлантириш, балки талабаларда фикрларни бошқариш малакасини ҳам ҳосил қилишга ёрдам беришимиз лозим. Биз талабалар фикрларининг чексиз дунёсида адашмасликлари учун уларга фикрлаш механизми, турли хил фикрларнинг табиати ва таъсири ҳақидаги ахборотни етказишимиз айни муддаодир. Ҳозирда талабаларда тафаккурга нисбатан хусусан фикрга нисбатан ахлоқий муносабат шаклланмаган.Улар фикрлаш ахлоқи ҳақида тушунчага эга эмаслар. Бу эса ахлоқий онглиликни тарбиялашда кўпгина муаммоларни келиб чиқишига сабаб бўлади. Ахлоқий ҳиссиётларнинг мураккаблиги ва ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги маълум. Уларнинг асосида бошқа одамларга нисбатан ҳосил бўлган муносабатлар ва идрок билан боғлиқ бўлган кечинмалар ётади. Атроф муҳитга ўзига хос реакция сифатида ҳосил бўлувчи ахлоқий ҳиссиётлар маълум ҳаракатга ундовчи сифатида ёки маълум ҳаракатни баҳоловчи сифатида майдонга келиши мумкин. Бундай ҳиссиётлар мияда ишлов берилгач яна юракка қайтган (рационал) ақлли ҳиссиётлардир. Адолат, бурч, виждон, номус, қадр-қиммат ва бошқа ҳиссиётларни психологлар ахлоқий ҳиссиётлар деб атайдилар. Аммо ҳар қандай бошқа инсоний ҳиссиёт, агар унда ахлоқий муносабат ёки ахлоқий баҳо ҳамда ахлоқий сабаб мавжуд бўлса ахлоқий аҳамиятга эга бўлиши мумкин.

Ахлоқийликда умуман мезон сифатида ташқидан ичкига айланиш ўлчамидан фойдаланиб ҳар хил даражаларни ажратишни В.А.Блюмкин таклиф этади. У ахлоқийликни учта даражасини ажратади. Биринчи – «элементар ахлоқийлик» даражаси, яъни ахлоқий уқтириш ва тақлид этиш даражаси. Иккинчи – «ташқи ахлоқий регуляторга асосланиш даражаси», бунда ички механизмларнинг таъсирида ҳам тартибга солиш ва баҳолаш қисман юз беради. Учинчи – «ахлоқий ўз-ўзини тартибга солиш даражаси» . В.А.Блюмкин фикрича ана шу учинчи даражада ахлоқийлик виждонийлик билан тенглашади. Виждон ҳақиқатдан ҳам ахлоқий рефлексиянинг энг муҳим элементи ва ўз ўзини баҳолашда шахсий қобилиятнинг далолати бўла олади. Аммо бугунги кунда биз ахлоқийликнинг ташқи элементларига (хулқ- атвор, муомала маданияти) асосий эътиборни қаратиб, ахлоқий онглилик ва ахлоқий ҳиссиётларни тарбиялаш масаласига жиддий ёндошмаяпмиз. Биз бугунги кунда ахлоқий тарбия жараёнига ижтимоий талаб сифатида қарамоқдамиз, аммо ахлоқий тарбия на фақат ижтимоий талаб, балки биринчи галда ҳар бир шахс учун биологик заруратдир. Лекин ахлоқий тарбиянинг ана шу жиҳати педагоглар назаридан четда қолмоқда. Ахлоқий тарбияни ривожлантириш услубиёти Биз Ўрта Осиё мутафаккирларининг ахлоқий тарбия хусусидаги фикрларини ўрганар эканмиз, уларни ахлоқийлик ҳақидаги замонавий билимларимиз ва тасаввурларимиз билан солиштиришга ва боғлашга ҳаракат қилдик. Буюк мутафаккирларимизнинг ахлоқий тарбия ҳақидаги фикрларини ўрганар эканмиз, бу ғоялар бугунги кунда ўз қадрини йўқотмаганлигини гувоҳи бўлдик. Биз А.Н.Форобийнинг ахлоқийлик тафаккурга асосланган ҳосилотдир – деган ғоясини, А. Берунийнинг ахлоқий тарбия жараёнида руҳиятнинг уйғунлигига эришиш лозим деган ғоясини, А. А. Синонинг инсон

маънавияти, ахлоқи унинг саломатлигига ўз таъсирини ўтказади деган ғоясини ўз тадқиқотларимизга асос қилиб одик. Бугунги кунда олий таълим тизимида олиб борилаётган ахлоқий тарбия жараёнини ўрганар эканмиз, айнан ана шундай йўналишларнинг йўқлиги аниқланди. Биз ахлоқий тарбия жараёнида ахлоқийликнинг ташқи элементларини тарбиялашга ҳаракат қиламиз, аммо ахлоқий онгни тарбиялаш масаласига жиддий ёндошмаймиз. Биз ахлоқий тарбия жараёни тафаккурга асосланади деймиз-у, аммо илмий таҳлил методидан деярли фойдаланмаймиз. Биз ахлоқийлик меъёрларига амал қилмаслик инсон саломатлигига қандай таъсир ўтказишини ўрганмаймиз. Бу эса ахлоқий тарбия жараёнининг самарадорлигини пасайишига олиб келади. Ахлоқий тарбия жараёнида уқтириш, одатлантириш, намуна кўрсатиш, рағбатлантириш ва жазолаш усулларидан фойдалангимз. Аммо кейинги илмий тадқиқот натижалари ахлоқий тарбия жараёнида илмий таҳлил методидан фойдаланиш талабаларда ахлоқийликга нисбатан янгича муносабат уйғотишини кўрсатди. Илмий таҳлил методидан фойдаланиш жараёнида нима учун айнан шу ахлоқий қонуниятлар, ахлоқий меъёрлар ўрнатилганлигини илмий асосда таҳлил қилиш керак бўлади. Агар ўргатиш, уқтириш, намуна кўрсатиш методлари ахлоқий тарбияда ахлоқий хулқ-атворни, муомалани тарбиялашда қўл келса, илмий таҳлил методи ахлоқий эътиқодни, ахлоқий онгни ва ахлоқий ҳис-туйғуларни тарбиялашда жуда қўл келади. Жамият ривожланиши ахлоқий тарбия олдига янгидан-янги талабларни қўйиб борар экан, ахлоқийлик ҳақидаги бизнинг тушунчаларимиз ҳам шу талабларга хос равишда кенгайиб бориши лозим. Инсониятнинг ахлоқийлик ҳақидаги тушунчалари ва тасаввурлари доимо янги билимлар ва қарашлар билан бойитиб борилган. Биз ахлоқий тарбия жараёнини янада самаралироқ бўлиши учун ахлоқийлик ҳақидаги билимларимизни янада кенгайтиришни таклиф этамиз. Бугунги кунда ахлоқий тарбия мазмунини ахлоқийликнинг биологик жиҳатларини ўрганиш орқали бойитиш имкони туғилди. Чунки

ахлоқий тарбиянинг биологик жиҳатларини ўрганиш ахлоқийлик нафақат ижтимоий талаб, балки ҳар бир шахсни соғлом ҳаёт кечиришининг зарурий шарти эканлигини англаб етиш учун замин тайёрлайди. Бу эса ахлоқий тарбия жараёнида жуда муҳим аҳамият касб этади. Бундай билимлар билан талабаларни қуроллантириш, уларда ахлоқий эътиқодни ва ахлоқий ҳис- туйғуларни тарбиялашда яхши самарага эришишнинг асосий шарти сифатида майдонга чиқади. Маълумки, ҳар қандай тарбиянинг асоси инсон ўзлаштирган билимларга бориб тақалади. Албатта бу билимлар англаниши ва эътиқодга айланишигина инсон тарбиясига ўз таъсирини ўтказади. Бу жараёнда уқтириш, одатлантириш, малака ва кўникмалар ҳосил қилиш каби ҳатти-ҳаракатларнинг ҳам ўз ўрни бор. Аммо ахлоқий эътиқодни ва ахлоқий ҳис-туйғуларни тарбиялашда бу метоларнинг ўзи етарли эмас. Демак биз нафақат ахлоқий тарбия мазмунини бойитиб боришимиз, балки ахлоқий тарбия методларини ҳам янгилаб, мукаммаллаштириб бориш лозим. Ахлоқ, хулқ ва атвор сўзлари арабча бўлиб, улар ўзбек тилида ҳам ўз маъносида ишлатилади. Айрим адабиётларда ахлоқ кишиларнинг ҳар бир жамиятга хос хулқ нормалари мажмуи, дейилса, бошқаларида эса, ахлоқ ижтимоий онг шаклларидан бири, социал тартиб-қоида бўлиб, бу тартиб- қоида ижтимоий ҳаётнинг истисносиз ҳамма соҳаларида кишиларнинг хатти- ҳаракатини тартибга солиш функциясини бажаради дейилади. Ахлоқ бизнинг ҳаётимизга ва онгимизга фаол таъсир этади, кишилик жамияти номидан яхшилик билан ёмонлик, адолат би лан адолатсизлик, меҳр билан зулм ўртасидаги ва инсоюгй му носабатлардаги мақбул ва номакбул, ман этшшайдиган ва ман этиладиган ишларни, хатти-ҳаракатларни белтилаб беради. Ахлоқ нормалари хулқ-атворнинг регулятори сифатида одат нормаларига яқин туради. Ҳуқуқ нормаларига зид хатти-ҳара кат ахлоқсизлик ҳаракати деб қаралади. Шуниси ҳам борки, ҳуқуқ мажбурий бўлса, ахлоқ ихтиёрийдир. Ахлоқий тарбия одамларни номусли, виждонли, адолатли,

ватанпарвар, меҳнат севар бўлишга ўргатиш билан бирга, профилактика ишларини ҳам олиб боради. Шарқ мутафаккирлари ахлоқни иккига ажратиб тасниф эта дилар. Чунончи атоқли педагог ва шоир Абдулла Авлоний одам ларни ахлоқий жиҳатдан икки тоифага бўлади ва ҳар қайси тоифага хос бўлган сифатларни изоҳлайди. Унинг кўрсатишича, кишилар «яхши хулқли ва ёмон хулқли» бўладилар: «Ахлоқ илми — инсонларнинг хулқларини иккига бўлишдир. Агар нафс тарбият топиб, яхши ишларни қилурга одат қилса, яхшиликка тавсиф бўлиб «яхши хулқ», агар тартибсиз ўсиб, ёмон ишлар қиладурғон бўлиб кетса, ёмонликка тавсиф бўлиб «ёмон хулқ» деб аталур. Демак, ахлоқий тарбияда яхши хулқни такомиллаштириш учун курашилади. Маънавий сифатлар ва ахлоқий хулқлар Жамияг тараққиёти тарихи шуни кўрсатадики, фақат маънавият- маърифат кенг қулоч ёйган, илм-урфон тараққий этган мамлакатдагина адолатли жамият қуриш ва унда бир-бирига меҳр-оқибатли, камолотли инсонлар шаклланиши мумкин. Бун дай жамиятда халқнинг эртанги кунга ишончи ва бунёдкорлиқ яратувчилик ишига, эзгуликка интилиши кучли бўлади. Бундай жамият фуқароларида соғлом фикр, ақл-идрок ҳар доим усту вор бўлада. Қайта қуриш ошкоралик ва миллий мафкура сиёсати маҳсулидан баҳраманд бўлган Республикамиз халқи чуқур билим ва юксак тафаккурга асосланган ана шундай адолатли, ҳуқуқий жамият қуриш йулидан дадил олға бормоқда. Прези дентимиз ўзининг "Ўзбекистон - келажаги буюк давлат асари да бундай дейди: "Биз шунчаки демократик давлат эмас, балки адолатпарвар демократик давлат қуришга интилаяпмиз. Адо латга интилиш халқимиз маънавий-руҳий дунёсига хос энг муҳим хусусиягдир. Адолатпарварлик ғояси бутун иқгисодий ва ижтимоий муносабатлар тизимига сингаб кетиши ижтимоий кўмаклапгув механизмида ўз аксини топиши керак. .

Давлатимиз томонидан олиб борилаётган кучли ижтимоий сиёсат қариялар, ногиронларга кўрсатилаётган ғамхўрлиқда, ёшларнинг билим олишлари учун доимий равишда кўрилаётган чора-тадбирларда ўз аксини топмоқда. Қомусимизда, "ҳар бир фуқаро динидан, ирқидан, миллатидан, келиб чиқишидан, амалидан қатъий назар қонун олдида баробардир", дейилади. Республикамизда амалга киритилган ва ишлаб чиқилаётган қонунларда қуйидаги кафолатлар таъминланган: - аҳоли турли табақэларининг ўзаро уйғун бўлиши таъминлан ган; - барчанинг тенглигини, фаровонлигини ҳимоя қилиш билан бирга бу фаровонликни юзага келтиришдаги хизмати ва ҳуқуқига қараб ҳар бир инсон ўз улушини олишга имкон яра тилган. Инсоннинг маънавияти унинг одоби, хулқи, маданиятидан ташкил топади. Маънавият эса ақлий, ахлоқий, ҳуқуқий, иқтисодий ва сиёсий билимлар замирида шаклланади. Мазкур билимлар ўз навбатида инсон ижобий сифатларининг камол топиб бойиб боришига олиб келади. Фазилатлар инсоннинг ижобий сифатлари маж муидан иборат 1 . Сифат - алоҳида бир шахснинг муайян бир хислатини ифодо ловчи ахлоқий категориядир. Фазилат – алоҳида шахс, эл, элат, халқ, улусга тааллуқли бўлган ижобий ахлоқий сифатлар мажмуи. Ўқиб-уққан, чуқур маънавиятли, адолатли ва адолатсизликнинг ф арқита тушунган инсон қайси йўулдан бораётганлигини тушуниб етади. Юртига нисбатан меҳр, ғурур пайдо бўлади. На тижада у ҳам Ватанининг равнақига муносиб фарзанд сифатида ўз ҳиссасини қўшади. Педагоглар ва ота-оналарнинг бурчи ўқувчи ва талабаларимизни Ватанга муҳаббатли, имонли, эътиқодли ва адолатпарвар қилиб тарбиялаш, шакллантиришдан иборатдир. Бундай фазилатларни ўзида касб этган ёшларимиз, қандай ва зиятда бўлмасин, ҳамма вақг ўзига тўғри йўл танлай олади. 1 Н.Ғайбуллаев ва бошқ. Педагогика (маърузалар матни). - Т.: 2000. 49-бет.

Одамнинг инсон сифатида шакллана бориши жараёнида унинг камолоти даражаси одоб, ахлоқ, маданият элементларининг унда қанчалик мужассамлашганлиги билан белгиланади. Шу ўринда бу категорршларнинг моҳияти устида тўхталиб ўтиш жоиздир. Одоб - ҳар бир инсоннинг ўзи бир инсон ёки жамоа билан мулоқотида ҳамда юриш-туришида ўзини тута билишидир. Хулқ — одобнинг ички туйиқ кўникмага айланган кўриниши. Ахлоқ - жамиятда қабул қилинган, жамоатчилик фикри би лан маъқулланган хулқ-одоб нормалари мажмуи. Маданият - жамиятнинг ва унда яшовчи фуқароларнинг фао лияти жараёнида тўпланган барча ижобий ютуқлар мажмуаси. Маънавият — инсон онгини акс эттирувчи барча ижобий, руҳий, интеллектуал фазилатлар мажмуаси. Мушоҳада қялиш ақлнинг пешланишига олиб келади. Ақл онгни сайқаллайди. Онг эса моддий ва маънавий манбага айланади. Шу тарзда инсон секин-аста такомиллашиб, комилликка эришиб боради. Юқоридаги фикрлардан, чизгилардан кўриниб турибдики, инсон маънавиятли бўлиши учун жуда кўп инсонийлик билим лари сарчашмасидан баҳраманд бўлиши, ўз устида тинмай из ланиши ва ҳаётни кузатиб, ундан сабоқ чиқариб бориши лозим. Ҳаётни кузатар эканмиз, ҳар бир инсоннинг жисмоний, интеллекгуал ва маънавий жиҳатдан ягона бўлишини, унга ҳар томонлама айнан бўлган иккинчи бир инсоннинг йўқлигини ва тарихда ҳам бўлмаганини кўрамиз, табиатнинг ҳассослигига, бетакрорлигига тасаннолар ўқиймиз. Инсонлар бир-бирларига айнан яқин бўлмасалар-да, улар бир жамиятда яшаб, ўзаро ҳамкорликда ҳамжиҳатлик билан бунёдкорлик, яратувчилик б илан шуғулланмоқдалар, эзгулик уруғини сочмоқдалар, бу уру ғларнинг ҳосилидан баҳраманд бўлиб яшамоқцалар. Бундай ин сонлар ҳам ақлий, ҳам ахлоқий билимларни пухта эгаллаган, ҳар нарсага қодир, юзидан нур балқийдиган, тилидан бол томадиган

хушфеъл инсонлардир. Улар жамиятнинг, халқнинг севимли фарзандларидир. Шу боис уларга ҳавас қилса, тақлид қилса, улардан намуна олса арзийди. Абду лла Авлоний ўзининг "Туркий гулистон ёхуд ахлоқ" асарида ана шундай инсонлар ҳақида бундай дейди: "Яхши фазилатларн и ўзига касб қилиб олган инсонлар яхши инсонлар дейилур".Авлоний яхши инсонлар деганда одамларга яхшилик қила оладиган, камтар, сахий, меҳнаткаш, меҳр- шафқатли, билимдон, ўзгалар учун қайғурадиган, мард инсонларни кўзда тутса, "Ёмон инсонлар деб, ёмонлик фазилатлари яхши фази латларидан устун турадиган инсонларга айтилади", дейди. Авлоний кишиларни ўзида ях ши фазилатларни тўплаган, эл назарига тушган, яхшиликка интилувчи, ўзини тарбиялаб боришга ўрганган инсон бўлишга ундайди 1 . Меросий манбаларимизнинг яна бири Абу Райҳон Беруний нинг "Ҳиндистон" асаридир. Аллома бу асарида қизларга шун дай мурожаат қилади: қизим, сен ўрганган уйингдан кетиб, нотаниш бир хонадонга келин бўлиб тушмоқдасан. Эринг осмон бўлса, сен ер бўл, Осмон ўзининг шифоли ёмғири билан ерни кўкартирганидек эринг ҳам ўз меҳри билан сени асраб. авайлайди, Эрингнинг кўзига пала-партиш кўринма, ўзингга оро бер, сув ва сурма ҳамиша ҳамроҳинг бўлсин. Эринг кучи етмаган нарсаларни олиб бер деб хархаша қилаверишни ман қиламан. 2 Абу Райҳон Беруний бу фикрларини худди бугун қизларимиз ва аёлларимизнинг қулоқларига шивирлаётгандек, назаримиз да. Берунийнинг ижодига разм солсак, ул зоти шарифнинг ниҳоятда кўп мутолаа қилганини, изланганини, ўзига нисбатан ниҳоятда талабчан бўлганлигининг гувоҳи бўламиз. Беруний фақат ҳайитлардагина дам олганлар. Улар ҳайитнинг биринчи куни хасталарни, кўнгил яқинларини, ёши улуғларни зиёрат қи лганлар. Иккинчи куни марҳумлар хонадонига ташриф бую риб, уларни ёд айлаганлар. Учинчи куни 1 А.Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Т.: 1996. 41-бет. 2 А.Қаюмов. Абу Райҳон Беруний. – Т.: 1987. 154-бет.

эса кейинги ҳайитга етгулик озуқа ва кийим-бош, керакли уй-рўзгор буюмлари, ас бобларини харид қилиш учун вақг ажратганлар. Инсон комиллигининг мезони унинг ўқиб-уққанлиги, ақлий ва ахлоқий билимлари савияси ва уларни ҳаётда қўллай билиш кўникмасини ҳосил қилганлиги билан белгиланади. Онги билимлар уммонига айланган, ўқиб-уққан толиби илм аҳилларимизнинг тафаккури бой, тил-забони ширин, камтар бўлиб, тўплаган билим заҳираларидан ўзгаларни ҳам баҳраманд эта билмоқлари зарур. Шундай инсонлар борки, ақлий билими чуқур, аммо ахлоқий билими саёз. Аксинча ахлоқий билими етарли, лекин ақиий билими қониқарли эмас. Агар инсон ақлий ва ахлоқий билимларини пухта эгаллаб, уни чуқур тафаккур қилса ва тил дастурхонига солиб, уни харидорларига чиройли қилиб, меҳрли узата олса-айни муддао. Жамиятимизнинг рав нақи шундан, ёшларимиз камолоти шундандир 2 . Республика Олий Мажлисининг XII-сессиясида Президенти миз томонидан "Куч-билим ва тафаккурда" деган теран бой фикр илгари сурилди. Тафаккур - инсоннинг бутун ҳаётий ижодий фаолиятини идора қилувчи онгий камолот ўлчовидир. Унга фақат билим олиш, ҳаётни кузатиш, уни ўқиш ва уқиш, яхши ва ёмонни таҳлил қилиш, улардан хулоса чиқариш орқали эришилади. Тафаккур ақл тарозиси бўлган тил орқали намоён бўлади. Сизнинг сўзлаган сўзингиз, айгган фикрингиз тафаккурингизнинг, ақл-идрокингизнинг, онгингизнинг ой насидир. Сўз мулкининг султони Мир Алишер Навоий ўзининг "Маҳбуб ул-қулуб" асарида бундай ёзади: «Уруғни қара. Олдин унинг ҳамма ёғи лойга, чангга беланди. Сўнг у ерга қадалгандан кейин қаттиқ ерни ёриб, қийинчиликларга сабр-тоқат билан чидаб, юзага ерга чиқади.У забардаст дарахт бўлади, мева туга ди, қанча-қанча одамларнинг ҳожатини чиқаради. Ҳар қандай ишнинг, ҳар қандай ютуқнинг қийинчилиги бўлади.Унга сабр- тоқат қилган инсон кейин роҳат- фароғатда яшайди» 1 . 2 Н. Ғайбуллаев ва бошқ. Педагогика. (Маърузалар матни).-Т.: 2000. 54-бет. 1 А.Навоий. “Маҳбуб ул-қулуб”. – Т.: 1983. 24-бет.

Бир инсоннинг иккинчи бир инсонга интилиши, уни дил қумсаб, соғиниши замирида муомала маданияти ётади. Жами ятнинг ривожланганлиги, унинг маданиятлилик даражаси, равнақи кўп жиҳатдан унда яшайдиган кишиларнинг муомала маданияти билан белгиланади. Ақли теран, фикри уммон, ҳақиқий маънавиятли инсон муомала жараёнида ўз фикрини тафаккур дошқозонида қайнатаб, сўнг тил дастурхонига узатадилар. Инсоннинг тил-забонидан унинг қанчалик фаҳм- фаросатга эга эканлигини билиб оласиз. Халқимиз "Сўз - ақл тарозиси" деган мақоли билан минг карра ҳақиқатни айтган. Инсон мартабаси унинг сўзидан билинади, лекин сўзининг мартабаси киши билан белгиланмайди. Нодир манбалардан бири "Қобуснома"да Кайковус ўғли Гилоншоҳга бундай дейди: "Киши сухандон, суҳангўй (нотиқ) бўлиши керак. Суҳангўй шул киши бўлгайки, ул ҳар сўзни деса, халққа маъқул бўлғай. Бундай кишилар оқиллар қаторига киргай". 2 И нсон энг аввало ҳар томонлама билимдон бўлмоғи лозим. Билимдон бўлмоқлик, бу ўз касбини пухта эгаллаш, эл-юрт, Ватан манфаатлари йўлида сидқидилдан меҳнат қилиш, унга садоқатли бўлиш, уни эъзозлаш, иқгисодий, сиёсий, ҳуқуқий билимларни доимий равишда етарли даражада эгаллаб бориш, маърифатли бўлиш, маънавий камолот сари интилиш, халқнинг, инсонларнинг ғам-ташвишлари, қувончларида ҳамдард, ҳамкор, елкадош бўлиш, умумий қилиб айгганда жа мият ҳаётининг барча жабҳаларида фаол иштирок этиш, унинг истиқболи учун қайғуриш, доимо эзгу ишлар, орзу-умидлар, ниятлар билан йўлдош бўлиб юриш демақцир. Бунинг учун инсон ҳар доим ўз мустақил фикрлаш қобилиятини шакллантириб, сайқаллаб бормоғи керак. И.А.Каримов ўзининг "Баркамол авлод орзуси" китобида, “Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори", "Куч билим ва тафаккурда" деган ғояларни илгари суриб, ёш ларни шундай бўлишига ундаётганлиги бежиз эмас. Чунки бу гунги ёшлар эртанги юрт эгаларидир. Шунингдек, юртбошимиз комил инсон деганда биз аввало онги 2 Кайковус. “Қобуснома”. – Т.: “Ўқитувчи”, 1994. 134-бет.

юксак, мустақил фикр лай оладиган, хулқ-атвори билан ўзгаларга ибрат бўладиган бил имли, маърифатли кишиларни тушунамиз", дейдилар. Демак, Президентимиз орзу қилган жамиятимизнинг тамал тошини қўювчи "Баркамол авлод" комилининг асосий мезони, ёшларнинг мустақил фикрлай олиш ва ўрганган билим ва таж рибаларини амалиётда қўллай билишидир. Хўш, ёшларда мустақил фикрлай олиш ва ўзининг шахсий, хулосасини чиқара оладиган фазилатни қандай тарбиялаш мумкин? Мус тақил фикрлаш комилликиинг асосий белгисидир. Ко миллик 3 босқичдан иборат 3 : 1. жисмоний саломатлик 2. ахлоқий поклик 3. ақлий етуклик. Бу босқичларни шакллантиришда мустақил фикрлаш етакчи устувор ўрин эгаллайди. Талаба ёшлар тарбияланишни қалбан хоҳлаб интилсалар, жисмоний ва ахлоқий комиллик даражасига осонлик билан эришса бўлади. Аммо ақлий камолотга эришиш эса, асаб гизимининг та ранглашуви, ақлий зўриқиш, ҳиссий жиддийлашув, барқарор иродавий хатги-ҳаракатлар узлуксиз фаоллик, фидойилик, би лимга чанқоқлик намуналари эвазига босқичма-босқич, аста- секинлик билан амалга ошади. Мустақил фикрлаш сарчашмаси фаҳмлаш яъни англашдан, фикр юритишдан бошланади. Англаш — бирор бир ғояни (фикрни) туб мазмунига тушуниб етиш. Мушоҳада — шу ғоя (фикрни)ни мантиқан талқин қилиш. Тафаккур — инсон онгидаги мавжуд илмий ва ҳаётий билим- лар мажмуаларидан керагини саралаб олиш ва амалиётга қўллаш. Амалиётда (пракгикада) қўллаш — ҳаётда бир неча бор қўлланилган ўзининг ижобий ҳосиласини берган, ишончли му аммолар ечими билан солиштириб, хулоса қилиш, сўнг тафаккур савиясига таяниб, ягона ечимни танлаш ва ундан амалиёт да фойдаланишдир. 3 Н.Ғайбуллаев ва бошқ. . Педагогика (Маърузалар матни). - Т.: 2000. 59-бет..

Мустақил фикр юритиш жараёнида инсонда фикр, му лоҳаза, ғоя, фараз, мақсад кабилар вужудга келади. Мустақил фикр юритиш тил ва нутқ билан чамбарчас боғлиқ равишда намоён бўлади ҳамда улар узлуксиз тарзда бир- бирини тақозо тади. Худди шу боисдан инсон ўзининг мустақил фикрлаши, муомаласи, нутқи ҳамда онгли хулқ-атвори туфайли борлиқцаги мавжудотлардан тубдан ажралиб туради. Инсон мустақил фикр юритиш фаолиятида ўзи акс эттир ган, сезган, идрок қилган, тасаввур этган, хотирлаб қолган нарса ва ҳодисалар тўғрилиги, аниқлиги, ҳақиқийлиги ёки уларнинг воқелигига мос тушишини аниқлайди. Борлиқни билиш жараёнида ҳосил қилинган ҳукмлар, тушунчалар, хулоса лар, фаразлар (тахминлар) чиқарилган қарорлар чин ёки чин эмаслигини белгилаб олади. Инсон мустақил фикрлаш орқали воқеликни умумлаштириб, билвосита ва бевосита акс этгиради, нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ички, мураккаб боғланишлар, муносабатлар, хоссалар, хусусият ҳамда механизмларни англаб етади. Бинобарин, инсон муайян қонун, қонуният ва қоидаларга асосланган ҳолда табиий, ижтимоий ҳодиса ва воқеаларнинг вужудга келиши, кечиши, ривожланиши ҳамда оқибатини олдиндан кўриб туриш имкониятига эгадирлар. Одатда фикр юритиш воқеликни умумлаштириш даражаси га, муаммони ечиш воситаси хусусиятига, объектнинг субъект учун янгилиги, шахснинг фаоллик кўрсаткичига кўра бир неча турларга ажратилиб тадқиқ қилинади. Мустақил фикрлаш ақлий фаолият сифатида олиб қаралганда, инсон томонидан масала лар, топшириқпар ечиш назарда тутилади. Уларнинг шартлари, моҳияти, тузилиши, шакллари ва шахснинг англаш имконият лари кузатилади. Ижгимоий ҳаётда, таълим жараёнида ва ишлаб чиқаришда шахслараро (объектив ва субъекгив) муносабатлар, алоқалар, ҳамкорликдаги ақлий ва жисмоний меҳнат маҳсули, муомала меъёри, мустақил фикрлаш мажмуаси тариқасида юзага кела ди. Жамоада танқид, ўзини-ўзи танқид қилиш, ўзини-ўзи баҳолаш ўзини-ўзи ривожлантириш, ўзини-ўзи намоён қилиш, ўзига-ўзи буйруқ бериш, гуруҳий мулоҳаза мушо ҳададан иборат мустақил фикр юритиш сифатлари шаклланади.

Мустақил фикр юритиш жараёни муаммоли вазият вужудга келишидан бошланади. Лекин мазкур вазият туғилиши, ечими бу билан тугалланмайди. Инсонда билишга нисбатан мойиллик, ихтиёрсиз хатти-ҳаракат муаммоли вазиятгача ёрқин бўлмаган, ноаниқликларни излаб топиш каби ҳолатлар юзага келади, сўнг туб маънодаги ечимга муҳтож муаммоли вазият яралади ва ниҳоят унинг ечими топилса-да, лекин билишнинг муаммодан кейинги босқичи фикрнинг ўз йўналишида ихтиёрсиз давом этаверади. Ўқув фаолиятида фикр юритишнинг, тафаккур қилишнинг ўзаро мустаҳкам боғланган берк занжири вужудга келади. Мустақил фикр юритиш жараёни қуйидаги босқичлардан таркиб топган 1 : 1. Мустақил фикр юритиш фаолиятида энг аввало ҳал қилиниши зарур бўлган муаммо инсон томонидан яхшилаб англаб (тушуниб) олиниши керак. Агарда инсон олдида ҳеч қандай масала ёки муаммо вужудга келтирилмаган бўлса, у ҳолда у бирон-бир нарса тўғрисида фикр ҳам юритмайди. Му шоҳада ҳам қилмайди. Инсон танбалликка мойилдир. Мабодо шахс ҳал қилиниши шарт бўлган масала юзасидан қанчалик аниқ ва тўлароқ маълумотга эга бўлса, уни оқилона ечиш йўл ва воситаларини шунчалик енгиллик билан топади. 2. Муаммо ёки масалани ҳал қилиш учун энг зарур бўлган барча билимларни, муҳим муносабатлар, урф-одатлар, боғланишларни яхши билиши ва уни тадбиқ қила олиши зарур. Бунинг учун шахсий тажрибада учраган ҳолатдан, усуллардан ҳолатларни хотирада сақлаш ва уни ўхшаш муаммоларни ечишда қўллаш жараёни амалга оширилади. 3. Масала ёки муаммога тааллуқли фараз илгари сурилади, босқичлар таҳлил қилинади, ечиш тўғрисида мулоҳазалар бил дирилади. Турли вариантлар ҳақида фикр юритилади, улар ўзаро қиёсланади ва энг самарали вариантлар ажратилади. 1 Э. Ғозиев. Педагогик психологая асослари. - Т.: “Университет”, 1997, 45-бет

4. Муаммо олдига қўйилган гипотезани муайян мезонлар ёр дами билан текшириш зарурияти туғилади. Уни текшириш учун ўзаро ўхшаш ҳолатлар маъновий, ақлий, тузилмавий жиҳатдан таққосланади. Бу ўринда ижодий хаёл материаллари дан атрофлича фойдаланилади, яъни ижодий режалар тузиш, умумлашма образлар яратиш, мақсад натижаларини кўз ўнгига келтириш, тахминий муносабатларни идрок қилиш амалга оширилади. Унинг ҳаққоний эканлигига ишонч ҳосил қилиш учун ақлий хатти-ҳаракатлар тизимини тадбиқ қилиб кўрилади ва айрим ўзгартиришлар киритиш мўлжали ойдинлаштирилади. Гипотеза мантиқий усуллар ёрдамида фикран анализ ва синтез қилинади, муҳим аломатлари ажратилади, унинг тўғрилиги, ҳаққонийлиги бўйича тезкор ҳукм ва хулосалар чиқарилади. 5. Муаммони назарий жиҳатдан ҳал қилиш учун илгари су рилган гипотеза тўғрилиги ёки нотўғри эканлиги аниқланса, у фикр юритиш объектидан сиқиб чиқарилади ва янги фаразлар, ўйлар, тахминлар қабул қилинади ёки ўйлаб топилади. Янги амалий гипотеза фикран бир неча марта текширилади ва ундан сўнг амалиётга жорий қилиш учун синашга тавсия қилинади. Таъкидлаб ўтилган мулоҳазаларнинг аксарияти конструктив техник масалаларни ҳал қилишда, кашфиётларни яратишда, ихтирочилик таклифларида, рационализаторликда, технологик қурилмаларни жорий қилишда турли-туман вариантлар, техно логик карталар ва бошқа моделлар фикран таҳлил қилинади. Сўнгра улардан энг маъқули, омилкори, энг мақсадга муво фиқи танланади ва унинг устида бош қотирилади. 6. Муаммо ва масалани ҳал қилиш, ечиш, олинган натижаларни тўғрилигига ишонч, қаноат ҳосил қилиш учун ечувчи шахс уни текшириш билан мустақил фикр юритиш хатти-ҳаракатларини якунлайди. Ана шу фикрий операциялар, му лоҳазалаш шаклларидан сўнг масала (топшириқ) батамом ҳал қилинади ва бу муаммо тўғрисида ўйлаш нисбий жиҳатдан вақгинча тўхтатилади. Эришилган муваффақият ҳаётга жорий қилинади: Бошқача айтганда бу муаммо ва унинг ечимини то пиш учун қилинган ҳаракатлар ва ечимлар келгуси муаммоли вазиятни ҳал қилиш учун керак

бўлади. Бу тажрибалар онгнинг хотирасида сақлаб қўйилади ва навбатдаги ҳаётий муаммоларни ечишда чуқур ўйлаш, мушоҳада қилиш, тафаккур савиясига мос, ҳаётий тажрибага таяниб ечим излаш ва уни орттирган ҳаётий тажрибалар билан қиёслаш, ундан кейингина ягона охирги хулосата келиш ва уни ҳаётда қўллаш каби берк айланма тизим (система, механизм) ҳосил бўлади. Бу тизим чексиз да вом этаверади. Шундай қилиб, ҳар бир шахс ўз ақл-идроки, тафаккурнинг теранлиги, интеллектуал шаклланганлигига хос ва мос ҳолда муаммоларни ечади ва ҳаётга жорий этади. Инсон ҳаётга жорий этган муаммолар ечимининг савиясига қараб, кишилар орасида ўз ўрни ва мавқеини эгаллаб боради. Шу йўсинда шахснинг мустақил фикрлаш қобилияти сайқалланиб бораверади. Меҳнат тарбияси ва ўқувчиларни касбга йўналтириш Президентимиз И.А.Каримовнинг 197 йилдаги Олий Мажлиснинг IX-сессиясида сўзлаган «Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдеворидир» мавзусидаги маърузаси таълим тизими олдида турган улкан вазифаларни белгилаб берди. Ушбу сессияда қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ўтказилаётган туб ислоҳатларнинг устивор йўналишини белгилаб беришда алоҳида ўрин тутади. Шу боисдан ёшларнинг маънавий, ахлоқий, жисмоний, руҳий эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда уларни ҳар томонлама касб-ҳунар танлашга мустақил тайёрлаш долзарб муаммодир. Ёшларни касб-ҳунар танлашга тайёрлашда ҳар бир ўғил-қиз шахсидаги индивидуал хусусиятлар мажмуасини назарда тутиб, уларнинг руҳидаги туғма имкониятлар, ҳаёт давомида таркиб топган ва мустаҳкамланиб характерига айланиб қолган маълум бир касб-ҳунарга нисбатан бўлган лаёқат, мойиллик, иқтидор, истеъдод, қобилият, қизиқиш ва ақл-заковат устунликларига қараб касб-ҳунар танлашга йўналтириш бугунги кунимизнинг характерли белгиларидир.

Ўқувчи ёшларни касб-ҳунарга йўналтиришда уларнинг маънавий- ахлоқий қиёфасидаги инсоний фазилатлар билан таълимий характердаги хислатлар мажмуаси ўртасидаги ўзаро мосликнинг қай даражада танлаётган касб-ҳунарга тайёрлашда фан ўқитувчилари, синф раҳбарлари, ота-оналар ва маҳалла фаолларининг шахсий намунаси ва ҳамкорликда амалга оширадиган тадбирлар касбга тайёрлашнинг ҳозирги кундаги долзарб масалаларидан биридир. Мактаб ўқувчиларини касб-ҳунарга бўлган интеллектуал ва маънавий эҳтиёжларини мукаммалроқ қондириш мақсадида ишлаб чиқариш корхоналарига, касб-ҳунар ҳақида маълумот берувчи ўқув марказларига, жаҳон андозалари талабларига жавоб берадиган завод ва фабрикаларга экскурсиялар уюштириш, илғор касб-ҳунар вакиллари билан учрашув кечалари ташкил этиш, ўқувчилардаги касб-ҳунарга оид тасаввур ва тушунчаларини кенгайтиришга алоҳида имконият йўлларини очади. Тажрибали педагоглар ҳар бир касб-ҳунарнинг ижтимоий моҳиятини ёшлар томонидан қандай тушуниб англашларини, улар касб-ҳунар эгаси сифатида кимларгадир керакли одам сифатида, Ватан, эл, юрт учун фидойи меҳнат қилиш уларнинг муқаддас бурчлари эканлигини қалбдан ҳис этувчи ҳушёр мураббий, баркамол педагог сифатида фаолият кўрсатиши зарур. Педагог ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтиришда илм-фан учун чанқоқ бўлган, янгиликларга интилиб яшайдиган, миллий ғурури юксак бўлган, кутилмаганда, фавқулодда ўзини намоён эта биладиган қобилиятли ёшларни аниқлашда психологик, педагогик тадқиқотларнинг илмий тавсияларини назарда тутиб, тадбиркорлик асосида ёндошадиган ижодкор, изланувчан, зукко, зийрак, ақл-заковат эгаси бўлиши лозим. Қадимдан ота-боболаримиз бола тарбиясида меҳнатга ўргатишга, касб-ҳунарга қизиқтиришга алоҳида эътибор берганлар. Фарзандларининг лаёқати, қобилиятига қараб тарбиялаганлар. Шу ўринда ҳар бир ота-она оилада ўз фарзандларининг қайси касб эгаси бўлишларига жиддий эътибор беришлари зарур. Чунки болалар бирор касбга қизиқсин, уни эгаллашга

ҳаракат қилишсин. Инсон касб-кори унинг ҳусни дейишади. Меҳнатсеварлик халқимизнинг асосий хислатларидан ҳисобланади. Меҳнат туфайли фарзандларимиз мустақил ҳаётга эркин инсон бўлиб қадам қўядилар. Ҳар бир нарсани ўзлари ҳал қилишга ўрганадилар. Болада меҳнатга муносабат даставвал оиладан бошланади. Табиийки бунда ота-она ў з фарзандига намуна б ў лмо ғ и лозим. Оила аъзоларининг мав қ еи, обр ў -эътибори, уларга нисбатан муносабат ме ҳ нат натижалари асосида б ў лади. Инсон ме ҳ нати у эгаллаган касб- ҳ унар воситасида амалга оширилади. Ҳ ар бир инсон у ёки бу касбни ёки бир неча касб- ҳ унарни эгаллаши мумкин, «Бир йигитга қ ир қ ҳ унар ҳ ам оз» деган ма қ олнинг мазмунида ҳ ам бир неча касбни эгаллаш ҳ аётий э ҳ тиёж эканлигига ишора этилади. Ҳ ар бир кас б нинг, ҳ унарнинг ў зига хос маша ққ ати ва лаззати бор. Унинг маша ққ атини матонат тинимсиз изланиш, сабр-то қ ат билан енган инсонгина, унинг лаззатидан ба ҳ ра олади. Ме ҳ нат тарбияси шахсни ҳ ар томонлама ривожлантиришнинг ажралмас қ исмидир. Шунингдек, боланинг ҳ ар томонлама шаклланиш воситаси, унинг шахс сифатида ул ғ айиши омили ҳ амдир. Мунтазам қ илинган ме ҳ нат жараёнидагина бола ў з а қ лини, иродасини, ҳ иссиётини, характерини ривожлантириши, шахс сифатида шаклланиши мумкин. Ме ҳ натга психологик, ахло қ ий ва амалий тайёрлаш жараёнида ўқ увчида ме ҳ натсеварлик, интизомлилик, шижоаткорлик каби ахло қ ий, иродавий хусусиятлар тарбияланиб боради. «Таълим тўғрисида»ги қонуннинг 13-моддасида таъкидланганидек, «Касб-ҳунар коллежи ўқувчиларининг касб-ҳунарга мойиллиги, маҳорат ва малакасини чуқур ривожлантиришни, танлаган касблар бўйича бир ёки бир неча ихтисос олишини таъминлайдиган уч йиллик ўрта касб-ҳунар ўқув юртидир».

Меҳнат қилиш жараёнида, синфдан ва мактабдан ташқари меҳнат, ўз-ўзига хизмат қилиш меҳнати ижтимоий фойдали меҳнат турида фаол иштирок этадилар ва чиниқадилар. Касбни нисбатан қизиқишни вужудга келтириш ўқитувчининг педагогик фаолияти билан бевосита боғлиқдир. Меҳнат таълимини турмуш билан боғлаш, уйғунлаштириш, ўқувчиларнинг индивидуал-типологик, ёш даврлари хусусиятлари, қобилиятлари ва имкониятларини ҳисобга олиш ижобий самара беради. Чунки ҳар бир касб-ҳунар шахсдан иродавий зўр беришни, ақлий жиддийликни, чидам ва сабр-тоқатни талаб қилади. Барча қийинчилик ва синовларга бардош бера оладиган йигит-қизларгина мазкур танлаган касбга нисбатан яроғли деб топилади. Меҳнат таълими эса худди ана шунинг амалий томонини ўзида акс эттириш имкониятига эга. Меҳнатсеварлик - инсоннинг бутун ҳаёти ва фаолиятида амалга ошадиган жараёндир. Ҳалол меҳнат - киши ҳаётининг мазмунини ташкил этади. Ҳалол меҳнат билан тирикчилик қилиш ва яшаш инсон ҳаётининг энг олий безагидир. Шу боис донолар «Меҳнат кишилик жамиятининг энг зарур яшаш шартидир», «Инсон нима билан фахрланса ёки эъзозланса ҳаммаси меҳнатнинг натижасидир», «Меҳнат умуминсоний, миллий ва маънавий қадриятлар тараққиётининг негизидир» деб бежиз айтмаганлар. Буюк аллома Бахоуддин Нақшбанднинг «Дил ба ёру даст ба кор» деган машҳур ҳикмати бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Зоти олийнинг ўзлари бунга амал қилиб келганлар. У киши талабаларни мадрасага қабул қилиш пайтида бирон касби борми деб сўрар эканлар. Ҳунарсиз одам ўқишга қабул қилинмаган. Бунинг сабабини Нақшбанд шундай изоҳлаган. «Агар киши ҳунарли бўлса, у билимини ҳақиқатга бағишлайди, ўз меҳнати билан кун кечиради, бордию касби бўлмаса, билимини кун кечиришга сарфлайди, ҳалол меҳнатни унутади». Ҳазрати Бахоуддин Нақшбанднинг бу таълимоти XIV- XV асрда Ўрта Осиё ва Хуросонда кенг тарқалди. У ҳар бир кишининг

деҳқончилик қилиши, савдо иши билан шуғулланиши, наққошлик, қурувчилик каби ҳунарларни эгаллаши ва унинг ҳалол меҳнатини улуғлади. XV асрда яшаган Шарқнинг етук алломаси Жалолиддин Давоний ҳам Бахоуддин Нақшбанд таълимотига асосланган ҳолда ижод қилди. Давоний инсоннинг ахлоқ-одобли бўлишида меҳнатнинг аҳамиятини юксак баҳолайди. Инсоннинг ҳар бир ҳаракати ҳар бир босган қадами меҳнат туфайли эканлигини ва уни амалга оширишдан олдин пухта ўйлаб кўриши, ақл тарозиси билан ўлчаш лозимлигини таъкидлайди. Айниқса биргалашиб ишлашга алоҳида аҳамият берилади. «Инсон бир ўзи меҳнат қилиб, яшаш учун ва ҳар куни зарур бўладиган нарсаларни қўлга киритиши қийин. Якка ҳолда ҳаёт кечириш учун у ўзи овқат пишириши, кийим-кечак тикиши, меҳнат қуроллари ясаши ва шунга ўхшаш кўп ишларни бажариши керак бўлар, бир неча касб-ҳунарни эгаллашга мажбур эди. Бу эса ҳаммага ҳам насиб бўлавермайди. «Одамлар бирлашиб, бир-бирларига ёрдамлашганда бошқалар тўғрисида чинакам қайғуради, ўзаро ёрдам ва алоқа ўрнатилганда адолатнинг синалган йўллари пайдо бўлади, яшаш воситалари тартибга тушади, кишиларнинг аҳволи мустаҳкамланади ва инсон зоти сақланади» 1 Давоний билан яшаш воситаларини бунёд этилиши учун, кишилар бир-бирларига ёрдам кўрсатишлари натижасидагина керакли машғулотларни етиштириш мумкинлигини кўрсатади. Халқимизда «Меҳнат - роҳат пойдевори», «Сувсиз ҳаёт бўлмас, меҳнатсиз роҳат», «Меҳнатсиз роҳат йўқ», «Ёшликдаги меҳнат қариликда давлат келтирар», «Меҳнат билан қарисанг роҳат билан яшарсан» каби мақоллар мавжуд. Бундан кўриниб турибдики, ўзбек халқи орасида меҳнат қилиш, уй қуриш, ҳовли-жой қилиш, иморат қуриш қадим-қадимдан ота мерос бўлиб келмоқда. Шунинг учун ҳам ўзбек оилаларида фарзандлар кўпайса ёки ўғилни уйлантириш олдидан ота меросга амал қилиш уни қадрлаш, бойитиш ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. 1 Х. Али қ улов . Жалолиддин Давоний .- Т.: “Ў збекистон ” , 1992, 30-бет .

Қадимдан ота-боболаримиз бола тарбиясида меҳнатга ўргатишга, касб-ҳунарга қизиқтиришга алоҳида эътибор берганлар. Фарзандларини лаёқати, қобилиятига қараб тарбиялаганлар. Шу ўринда ҳар бир ота-она оилада ўз фарзандларининг қайси касб эгаси бўлишларига жиддий эътибор беришлари зарур. Чунки болалар бирор касбга қизиқсин, уни эгаллашга ҳаракат қилишсин. Инсон касб-кори унинг ҳусни дейишади. Деҳқончилик, боғдорчилик, тикувчилик, наққошлик, ганч-ўймакорлик, дурадгорлик каби касблар бир неча асрлардан буён халқимиз меҳнат фаолиятидан кенг ўрин олган. Меҳнатсеварлик халқимизнинг асосий хислатларидан ҳисобланади. Меҳнат туфайли фарзандларимиз мустақил ҳаётга қадам қўядилар, эркин инсон бўлиб, ҳар бир нарсани ўзлари ҳал қиладилар. 2 Халқимиз «Ҳунар-ҳунардан унар» деганда, одам нинг ризқи-насибаси ҳунардан, меҳнатдан пайдо бўлишини назарда тутган. Бу ҳикматлар ёшларга ибратдир. Бизнинг ота-боболаримиз азал-азалдан ҳунарманд, ижодкору миришкор бўлишган. Улар нинг ҳунарлари орадан неча юз йиллар ўтса-да ҳали-ҳануз қадр-қимматини йўқотмай, кўрки та роватини намойиш этиб турибди. Дурадгорлик дей сизми, наққошлик дейсизми, заргарлик дейсизми, боғбонлигу соҳибкорлик, устачилик дейсизми — ҳаммани лолу ҳайрон қолдирадиган эзгу ишлар аждодларимиздан, бизларгача етиб келган. Аждодларимиз ўз ҳунарларини, санъатларини келгуси авлодларга тўкис- тугал етказиш, уларни ўтмишимиз маданияти-ю, санъати билан ошно қилиш учун нечоғлик меҳр-ихлос, катта ғайрат- шижоат билан, кўз нурини, қалб қўрини сарфлаб, тинимсиз меҳнат қилганларининг гувоҳи бўламиз. Айни пайтда биламизки, бизлар кўрган-билган санъаткорлик, бунёдкорлик маҳсуллари ўз замо насида яратилган асарларнинг дарёдан бир томчи си, холос. Чунки собиқ шўро даврига келиб, ҳунармандчиликнинг қадру қиммати кескин пасайиб кет ганидан боболардан қолган бойликлар ҳам талон-торож қилиб юборилди. Не- не ажойиб касб лар, жумладан косибчилик, касаначилик, ҳунар мандлик санъати 2 У.Маҳкамов. Одоб-ахлоқ сабоқлари. – Т.: “Фан”, 195. 84-бет.

ишлаб чиқариш рўйхатидан де ярли ўчириб ташланди. Чинакам санъат асарлари ўрнини ўйинчоқ сифат буюмлар эталлаб олди. «Ҳақ жойида қарор топади» деб бежиз айтмаган доно халқимиз. Мана, вақти келиб, яна ўша ота- боболаримиздан қолган ҳунармандлик санъатига кенг йўл очилди. Ҳақ ҳақлигини исбот қилди. Лекин бу ишлар энг моҳир ва забардаст усталаримиз оламдан ўтиб кетгандан кейингина йўлга қўйилди. Эндиги гап ёшлар катта қизиқиш, зўр иштиёқ би лан аждодларимиз ишини давом эттиришларида, қолди. Қадим удумларимиздан яна бир ибратлиси, ота- оналар касб танлашда фарзандларининг ўзларига тўла эркинлик беришган. Улар қайси бир ҳунарни мукаммал ўрганишларига кўзлари етса, шунга рози бўлиб кўмакдошлик қилганлар. Ҳозирги ота-оналарнинг кўпчилиги бу қоидага риоя қилмайдилар. Фарзандлари ўқигандан кўра ўзи истаган касб- ҳунарни эгалласа бахтли ҳаёт кечиришини ўйламай дилар, фарзандлари ўрта мактабни битириши би лан уларнинг олий мактабда таҳсил олишлари учун қобилиятлари, билимлари, сабру бардошлари етар лими, йўқми, бу билан ҳеч ҳисоблашмасдан, бир амаллаб олийгохларга киритишга ҳаракат қиладилар. Кўплар бунга муваффақ ҳам бўладилар. Лекин кейинчалик бунинг оқибати нима бўлади? Фарзанд лар ё ўқишнинг ўзига хос машаққатларига тоқат қила олмай, ёки ўқишни давом эттиришга билим дара жалари етмай, ташлаб кетадилар. Ваҳоланки, орада зое кетган бир-икки йил вақт мобайнида улар ўзла рига муносиб бирор ҳунарни эгаллашлари ва ҳаётда равон йўлни топиб олишлари мумкин эди. Юқоридагилардан шундай хулосага келиш мум кин: отанинг давлату мансаби, ҳеч қачон ҳеч ким га вафо қилмаган, бошга бир мушкул иш тушса бойлигу давлат бу мушкулотдан қутқариб қолол маган. Ўқувчиларни касбга йўналтириш умумтаълим мактаби иши нинг таркибий қисмидир. Маълумки, агар касб тўғри танланган бўлса, инсон учун меҳнат қувонч, ижодий илҳом манбаига ай ланади, бу эса иноон учун ҳам, жамият учун ҳам фойдалидир. Ўқувчиларни касбга йўналтириш ижтимоий- педагогик масала дир. Бу жараёнда, биринчи навбатда, ўқувчиларнинг

қобилият лари ва меҳнати жамият манфаатларига мос тарзда ҳисобга олиниши лозим. Инсоннинг ижтимоий ҳолати дастлаб унинг ижтимоий ишлаб чиқариш тизимидаги ўрни билан белгиланади ва бу ҳолнинг асосий белгиси меҳнатнинг ўзига хос хусусияти ва ижтимоий моҳияти ҳисобланади. Касбга йўналтириш тизи ми — шахсга касбни ва унинг шахсий сифатларини ўрганишда ёрдам берувчи мақсадлар, моҳият ва принциплар, услуб ва во ситалар бирлигидир. Касбга йўналтириш барча ўқув-тарбия ишлари билан боғлаб олиб борилади. Онгли касб танлаш ўс мирлар етарли даражадаги умумий ва политехник тайёргарлик ка эга бўлган тақдирдагина мумкин бўлади. Ўқувчини у ёки бу касбга мақсадли йўналтиришдан аввал унинг шахсини ўрганиш лозим. Бунинг учун уни кузатиш (бевосита, билвосита) ўқувчи нинг мактабдаги, жамоат жойларидаги, оила ва меҳнатдаги амалий ҳаракатларини таҳлил қилиш, сўровнома ўтказиш, суҳ бат, тест, интервью олиш мумкин. Касбга йўналтиришда турли касблар, уларга қўйиладиган талаблар, бу касбни қаерда эгал лашл.ари мумкинлиги тўғрисида ўқувчиларга маълумот бериш катта аҳамиятга эга. Бу эса ўқувчиларни бирор касбни тан лашга онгли муносабатда бўлишга тайёрлайди. Ўқувчилар касб лар тўғрисидаги маълумотларни, билимларни фақат мактабда змас, балки оммавий ахборот воситаларидан, танишлари, қа риндошларидан ҳам билиб оладилар. Ёшлар ўз олдиларида ҳақиқий, кенг ҳаёт йўли очилиши учун кўп куч- ғайрат сарфлашлари керак ва энг асосийси ўз кўнгилларига ёққан, жамиятга зарур ва фойдали ишни таялашлари лозим. Шу боисдан ҳам ўрта мактабни битираётган йигит ва қизлар қандай касб эгаси бўлиши тўғрисида кўп ўйлайдилар. Мамлакатимизда турли касбларни эгаллаш учун барча шароитлар яратилган. Касб танлаш – жиддий ва масъулиятли ишдир. Ўз ҳаёт йўлини жиддий суръатда белгилаб олиш осон иш эмас. Бунинг учун узоқ вақт махсус тайёргарлик кўриш талаб этилади. Ўқувчи ёшларнинг касб-ҳунарга лаёқатини ўрганиш учун уларнинг ақлий, жисмоний қобилиятларини билиш, малака ва кўникмаларини ўрганиш лозим.

Ўқувчиларга таъсир кўрсатиш, касбга йўналтириш ишларини муваффақиятли ўтказиш учун мактаб психологи туман ташхис маркази билан ҳамкорликда иш олиб боради. Иқтисодий тарбия Бозор иқтисодиёти шароитида Ўзбекистонда бошланган ва олиб борилаётган иқтисодий ислоҳатлар республика мустақиллигини мустаҳкамлаш ва ривожлантиришнинг асосий ҳал қилувчи вазифаси ҳисобланади. Айниқса, ҳуқуқий демократик давлатни қуриш шароитида инсон омили, унинг маданий, маърифий, ахлоқий қарашларини шакллантириш масаласи биринчи даражали вазифа сифатида қўйилди. Бу ислоҳатлар беш тамойилини ҳаётга тадбиқ этишнинг асосий негизларидан биридир. Иқтисодий ислоҳатларни оғишмай амалга ошириш бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш республикада малакали мутахассис– ходимлар тайёрлашни тақоза этади. Зотан, бу иш давлатимизнинг илмий- техникавий ва ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатлар тараққиёти даражасига етказишга имконият яратади. Бу ўринда халқ таълими тизимининг мукуммаллиги, ўқиш – ўқитиш ишларини мустақиллик талаблари асосида ислоҳ қилиш ва яхшилаш, янги авлод таълим- тарбиясининг маъно ва мазмунини кенгайтириш учун билимдон, мустақиллик ғояси, мафкураси ва маънавияти билан қуролланган ўқитувчи- ходимлар тайёрлаш зарурлигини ҳамиша эсда тутиш керак. Шу вазифа ва муаммоларни ҳал эташ тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов шундай дейди: «Нафақат умумий маълумот ва тарбияни балки кадрларнинг касб-корга йўналиш олишини уларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишни ўз ичига олувчи ягона узлуксиз миллий таълим тизимини яратиш вазифаси қўйилмоқда» 1 . 1 И.А. Каримов. «Ызбекистоннинг ыз исти=лол ва тара==иёт йыли» Т. Ызбекистон. 1992, 64-бет.

Бинобарин бу вазифа таълим тизимини мустақилликни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш мафкураси, шунингдек унинг ғояларига мос келадиган маънавият талаблари асосида амалга оширилади. Айниқса, ёшларнинг касб-корга йўналиш олишини тўғри ташкил қилиш асосан умумтаълим мактабларида ҳал қилинади. Болаларга мактаб ва оила шароитида иқтисодий тарбия бе риш муаммоси кўпдан буён педагогиканинг асосий муаммола ридан бири бўлиб келмоқда. Бозор иқтисодиёти шароитида ёшларда иқтисодий тафаккурни тарбиялаш айниқ са муҳимдир. Аввало, иқтисодий тарбия ҳақида мукаммал тушунчага эга бўлмоқ даркор. Иқтисодий тарбия ўқувчиларда тежамкорлик, меҳнатсеварлик, ташаббускорлик, ишбилармонлик, иқтисодий ҳисоб-китоб ва айни шу кабилар ҳақида фикрлай олиш каби қобилиятни камол топтиришдир. Иқтисодий тарбия мазмуни Шарқ мутафаккирлари томонидан мунтазам бойитиб келинди. Чунончи, Муҳаммад Ибн Мусо Ал-Хоразмий математика фани инсон ҳаётида асосий ўрин тутишини алоҳида таъкидлайди. Унинг фикрича, киши ҳисоб илмини билиши ва ўз ишига пишиқ бўлиши керак. Шунда у ўз меҳнатининг натижаларини ўлчов лар орқали аниқлай олиши мумкин 1 . Абу Наср Ал-Форобий инсонга яшаш учун жуда кўп нарсалар кераклигини ва буларни вужудга келтириш йўлида бошқа шахсларга мурожаат қилиш зарурлигини эътироф этади. Бу ўринда олим иқтисодий алоқа заруриятини кўрсатиб ўтган эди. Дарҳақиқат, иқтисодий алоқа ўрнатиш учун одамлар, давлат лар, жамиятлар интеграция йўлида ҳаракат қиладилар. Ҳозир ги пайтда бу фикр нечоғлик тўғри эканлигини Оврўпа амалиёти мисолида кўриб турибмиз. Иқтисодий интеграция давлатларга фақат бойлик келтиряпти. Ал-Форобий «Бахт-саодатга эришув ҳақида» асарида шун дай ёзади: «Инсон ўз маблағини тўғри сарфлашни билиши ке рак. Пул сарфлашда қизғанчиқлик қилиш хасисликка олиб ке лади. Пулларни режасиз ишлатиш эса 1 К.Хошимов., Сафо Очил. Ўзбек педагогикаси антологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 195. 65 бет.

инсонни бебошликка етак лайди» 2 . Кўриниб турибдики, ўтмиш мутафаккирлари мактаб ва оила шароитларида болаларнинг иқтисодий тафаккурини кенгайтириш, уларни тежамкорликка, ишбилармонликка, иқти содий ҳисоб- китобга ўргатишни ҳаётий тажриба асосида амал га ошириш лозимлигига эътибор қаратганлар. Болага иқтисодий тарбия бериш оиладан бошланади. Бола .мактабга боргач бу борада пухта били.млар ола бошлайди. Абу Али Ибн Сино ўз асарларида шу хусусда алоҳида тўхталади. «Оила аъзолари — деб ёзади у,— кунлик озиқ-оақатлар учун етарли маҳсулотларни олдиндан тежамкорлик билан сарф қи лади. Ҳар бир киши буғдой, гуруч, меваларни сақлаш йўллари ни билиши керак. Эҳтиёжга яроқли нарсаларга тежамкорлик билан муносабатда бўлиш лозим. Ота-она увол қилиш гуноҳлигини фарзандига ёшлигидан насиҳат йўли билан ўргатади» 1 . Ибн Сино болаларни ҳаётга тайёрлаш учун уларга ҳунар ўргатиш керак деб кўрсатади: «Инсон ҳунарни пухта ўрганиши шарт. Чунки ҳунар унга келажакда рўзғор тебратиши учун ас қотади. Оилада иқтисодий тарбия замирида болада меҳнатсе варликни шакллантириш ётади. Бу шундай олиб борилиши керакки, бола ўз меҳнатининг натижаларини кўра билсин. Шун дагина бола ўз имкониятидан тўғри ёки нотўғри фойдаланаёт ганини англайди. Ҳунар эгаллаш ёшларни мустақилликка ўрга тади. Бу жараёнда бола ҳисоб-китоб қилишни ҳам ўрганади, ишбилармонлик ва ташаббускорлик хусусиятларига эга бўла ди» 2 . Иқтисодий тарбиянинг қатор вазифалари меҳнат дарсларида амалга оширилади. Бу дарслар нечоғлик қизиқарли ва фойдали ташкил этилса, ўқувчилар шунчалик иқтисодий билим ва малака оладилар. Аввало, бу дарсларнинг мазмуни тўғри бел гиланиб олиниши зарур. Яна бир муҳим 2 К.Хошимов., Сафо Очил. Ўзбек педагогикаси антологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 195. 107 бет. 1 С.Рахимов. Абу Али Ибн Сино таълим-тарбия ҳақида. – Т.: 1967. 54-бет. 2 С.Рахимов. Абу Али Ибн Сино таълим-тарбия ҳақида. – Т.: 1967. 61-бет. 3 А.Қ. Мунавваров. Педагогшка. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. 162-бет.

қоидани назарда тутиш керак. Меҳнат дарслари болалар учун иқтисодий билимлар билан теварак-атрофдаги ҳаётни ўзига хос тарзда боғловчи омил бўлиши лозим. Ҳозирда 8—11 синф ўқувчиларига «Иқтисодий билим асослари» фани ўқитилмоқда. Ке йинги икки йил ичида иқтисодий тарбияда турли мавзулар ўрин олади. «Бозор», «Ишлаб чиқариш технологиясини ўстириш», «Маҳсулот таннархи», «Товарларни чет эллар билан турли йўл лар орқали айрибошлаш» каби мавзулардаги машғулотлар, юқорида айтилганидек, ҳаётий тусда ўтказилгандагина ўқувчи онгида чуқур из қолдиради 3 . Ўқувчиларга иқтисодий тарбия бериш мақсадида биз кенг ва тўғри йўналтирилган вазифаларни ўз олдимизга қўйишимиз зарур: 1. Иқтисодий география дарсларида иқтисодий тарбияга оид мавзуларни чуқурроқ тушунтириш. 2. Ҳозирги кунда ўқувчилар нутқидан ўрин олаётган атама ларни касбларга боғлаб ўргатиш. Дарс ва дарсдан ташқари машғулотларда иқтисодий тарбия бериш бу соҳада кенг имкониятларга эга. География фани тўгаракла рида ўқувчиларга асосан иқтисодий билимлар берилади. Ўлка ва ўлканинг тарақкиёти, меҳнатни илмий асосда ташкил этиш, маҳсулот сифати, табиатни муҳофаза килишга оид иқтисодий тушунчалар улар онгида шакллантирилади. Бу тушунча ва би лимлар орқали республика, вилоят ва туман халқ хўжалиги нинг ривожланиш хусусиятлари чуқурроқ ўрганилади. Бундай билимлар ўқувчилар келажакда қайси соҳада ишлаш ёки қаер да ўқиши мумкинлигини мўлжаллашига ҳ а м имкон беради. Бугунги кунда иқтисодий тарбия услублари хилма-хилдир. Жумладан, суҳ бат, маъруза, амалий машғулотлар, саноат шохобчаларига саё ҳат ўтказиш, солиштириш, ҳисоб-китоб қилиш ғоятда таъсир чан услублар ҳисобланади. Ўқувчиларда иқтисод борасида ижо дий фикр юритишни шакллантиришда дарсларда ва дарсдан ташқари машғулотлардан унумли фойдаланиш лозим. 3

Ўқувчи ларни қай даражада иқтисодий тарбия топганликлари ўқитув чилар томонидан кузатиб борилиши керак. Виждонни тарбиялаш ва ҳуқуқий тарбия Фарзандлар илм олиб, оламни танишлари лозимлиги, ҳақиқатни англаш ва тафаккур қилиш учун илмнинг нақадар зарурлигини ҳамиша таъ кидлаб келинган. Пайғамбаримиз ўз умматларини илм олишга даъват қилганлар, илм эгаллашга ҳара кат қилиш ҳар бир мўмин ва мўмина учун фарз эканини қайта-қайта эътироф этганлар. Ҳадислар дан бирида «Гарчи Хитойда бўлса ҳам илм истанглар» деб таълим берилган. Ҳадисда айтилишича, бир соатгина илм ўрга ниш бир кечалик ибодатдан яхши, бир кунлик дарс эса уч ой тутилган нафл рўзадан афзалдир. Ёки, бошқача қилиб айтганда, илмга асосланган ибодат тақлидий ибодатдан афзалдир, тақво динни тутиб турувчи устундир. Аждодларимиздан бир уламо айтдилар: «Илм ўрган, у сенинг ёшлик пайтларингда тўғри юришингни таъминлайди. Катта бўлганингда буюк шахсга айланишингда асосий сабаблардан бўлади. Илм доим сенинг ҳамроҳинг бўлиб, адашишдан ва қоқилишингдан сақлайди, душманларингни мағ луб қилади. Дунёвий ва руҳий-ҳиссий билимлар ривожи оламни ва инсонни ўзини билиш, англашни янги-янги қирраларини очмоқда. Инсон фақат моддий- биологик вужуддан эмас, унинг яна шу моддий-биологик танаси бошқариб, ривожлантириб турувчи био энергетик танаси бор эканлиги дунёвий фанлар ҳам тўла исботлаб бўлишди. Худди шу биоэнергетик тана инсонинг руҳий- ҳиссий сифатларидан таркиб топган бўлиб, уларнинг таркибий қисмини виждон ташкил этади. Руҳий-ҳиссий сифатлар мажмуаси инсон нинг маънавиятини ташкил қилганлиги учун демак, виждон - энг асосий, энг олий маънавий-инсоний сифат экан. Шунинг учун инсон тарбиясида виждонни тарбиялаш маънавий-инсоний тарбиянинг асосини ташкил этади. Виждон тушунчаси, инсоннинг виждоний сифати унинг онги, қалби, ақли ва

иродасига боғлиқдир. Чунки инсоннинг ички руҳий кечинмаларида яхшилик ва ёмонлик доимо ички курашда бўлади. Агар инсон бирор маъна вий вазиятда ўз қалбига қулоқ солиб, иродасини ишга солиб, ғаразгўйлик, мансабпарастлик, молпарастлик ва ҳоказо каби ғайри инсоний иллатлардан устун чиқиб оқилона иш кўрса унинг виждоний сифати юқорилигини кўрсатади. Бундай вазиятлар ин сон ҳаётида жуда кўп бўлади. Арасту ҳаким виждонни талқин қилиб шундай деган: "Руҳимизнинг маънавий қуввати билан виждонимиз, фикри мизга қувват берувчи бир воситаю идрокиятдир". Инсонни фақат тиббий-биологик эмас, балки уни руҳий- ҳиссий сиймо сифатида яхши ўрганган ватандошимиз Ибн Си но: "Виждон руҳ ва фикримизни туйғун қилмоққа биринчи во ситадир",- деган эди. Виждон тарбияси жуда ёшлиқдан бошланмоғи лозим. Унинг оддий инсоний муносабатларда намоён бўлиши, инсонпарварликда , иқтисодда виждоний муносабатларнинг устиворлигига э ришиши лозим. Абдулла Авлоний виждонни инсоннинг ойнаси деб билади . “ Ал ҳосил виждон ҳар кимнинг афъол ва ҳаракатини кўрсатадурғон мусаффо бир ойинадурки, бу кўзгуга чин назар қилган киши ўз айби ва камчилигини тузатмак ҳаракатида бўлуб, бошқаларнинг айби ва қусурини ахтармоғга вақти бўлмас” 1 . Арасту ҳаким: «Руҳимизнинг маънавий қуввати ўлан виждонимиз, фикримизга қувват бергувчи бир воситайи идро кия дейилур. Яъни, ҳиссиётимизнинг руҳимизга таъсир этти рувчи бир робитаи илктириқийясидур", демиш. Бугунги кунда ёшлар тарбиясида виждон тарбиясининг роли юксак бўлмоғи лозим. Бунда кишининг ўз виждони олдида ҳисоб бер моғини, завқланиш, ҳузурланиш, ҳаловат, обрў, қадр- қимматининг виждон тарозуси ила қаралмоғини уқдирмоқ керак. 1 А.Авлоний. “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ”. – Т.: “Ўқитувчи”, 1992.

Ўқув-тарбия жараёнидаги виждоний муносабатлар ёшларни тарбиялашда муҳим жиҳат саналади. Баҳолаш жараёнидаги ноҳақликлар ҳар қандай ёшни ўйлантиради, виждон қийноғига олиб келади. Виждон - иймон, қалб поклиги, онгли илму-амалий фаоллиқцан иборатдир. Шунинг учун диний илмларни асослашга иймонлиликнинг биринчи қисми илму-амалий фаоллик бўлса, иккинчи қисми шариат амалларини бажаришдир. Худди ана шу нарса, инсоннинг асл моҳиятидан иборат бўлиб, инсоннинг ҳақиқий ҳаёт маъносини ташкил қилмоғи керак. Ҳаёт маъноси, унинг мақсади билан аралаштирилмаслиги керак. Мақсад фойда олиш, пул топиш, агарда маънавий жавобгарсиз ҳаёт маъносига айланиб кетса, кишида маънавий инқироз бошланади 2 . Ҳар бир киши ўз-ўзига, касбига, давлатига, халқига, инсониятга, оламга виждоний муносабатда бўлиши керак. Инсонияг тарихида жуда йирик маънавий-маданий манбага айланган Авесто, Манас, Алпомиш, Махобҳорат, Маҳбуб ул-қулуб каби асарлар жуда узоқ йиллар давомида виждонийлик, инсонпар варлик, инсонийлиқда оламга сабоқ бериб келмоқда.Бу ўринда илоҳий асар Қуръони Карим маънавий ҳаётий қомус ҳисобланади. Оллоҳ таоло инсонни билим, ахлоқ ва фаолият бобида масъул қилиб яратган. Бу ҳақда Қуръони Карим Ал-Исро сурасининг 36-оятида шундай дейилган: "Эй инсон, ўзинг аниқ билмаган нарсага эргашма! Чунки қулоқ, кўз, дил - буларнинг барчаси тўғрисида (ҳар бир инсон) масъул бўлур". Масъуллик эса мустақиллик, эркинлик, фаоллик ва маънавий жавобгарлиқдир. Бу илоҳий ҳақиқат дунёвий - замонавий инсоншунослик фанлари педагогика, психология, генетика, физиология, биология, микробиология ва бошқа фанлар нуқтаи назаридан ҳам исботланди. Инсоннинг бу масъуллиги ва маънавий жавобгарлиги, моддий оламни моддий-маънавий таомиллиги, гўзаллиги ҳамда моддий-маънавий таъминотида амалга оширилади. 2 Н.Ғайбуллаев ва бошқ. Педагогика (Маърузалар матни). – Т.: 2000. 66-бет.

Чунки илоҳий манбаларда тасдиқланишича, инсон Оллоҳ Таолонинг ердаги ҳалифаси, ўринбосаридир. Бу инсонларга берилган буюк инъом, ишонч ва ваколатдир. Бу инсоннинг эркин, озод, нодир, бетакрор улуғ сиймо қилиб яратилганлигининг илоҳий тасдиғидир. Бу улуғ вазифани бажариш учун ҳар бир инсонга ақл, онг, ўқув, қобилият ва бошқа маънавий- инсоний сифатлар ато қилинган. Демак, инсонларнинг асл бош маънавий-инсоний моҳияти уларни оламни ҳар томонлама такомиллаштирувчи моддий- маънавий бунёдкорликларидадир. Марказий Осиё халқлари, шу жумладан ўзбек халқи ҳам кўп минг йиллик бой ҳуқуқ ва ҳуқуқий маданият тарихига эга. Пай ғамбар алайҳиссалом вафотларидан кейин ислом оламида янги қонун ва қоидаларни пайдо бўлиши жараёни тўхтади. Ана шу даврдан бошлаб барча ҳуқуқий муаммолар Қуръони Каримда ва Пайғамбар алайҳиссалом суннатларида (Суннати набавийя — Муҳаммад алайҳиссаломнинг айтган гаплари ва қилган шплари) кўрсатиб берилган қонун ва қоидалар асосида ҳал этилиб ҳуқуқий тарбия бериладиган бўлди. Ислом ҳуқуқшунос лиги асосан Қуръони Карим ва суннати набавийя асосида шакл ланди ва суннатнинг негизини ташкил этувчи ҳадисларни (Ҳадис-пайғамбар алайҳиссаломнинг айтган гаплари) жамлаб келажак авлодни ҳуқуқий тарбиялаш эҳтиёжи вужудга келди. Дастлабки уринишлар натижасида Зайд ибн ал-Ҳасаннинг «Мажмаъ ул-фиқх», Малик ибн Анаснинг «ал Муватга» ва Аҳмад ибн Ҳанбанинг «ал- Муснад» номли ҳадислар тўпламлари вужудга келди. Лекин ушбу ҳадисларнинг муаллифлари мавжуд ҳадисларни саралаб тўплашни ўзларига вазифа килиб қўймасдан, муайян ҳуқуқий тарбияга жавоб беришга асос бўладиган зарур ҳадисларни тўплаш билан чекланганлар. Кейинчалик бу фаолият ҳадис илми билан шуғулланувчи олимлар томонидан давом эттирилди. Улардан бутун ислом оламида эътироф эти ладиган «Олти ишончли тўплам» («Кутуб ас-сахих ас-ситта») деб юритиладиган тўпламлар алоҳида ўрин тутади. Булар имом ал-Бухорий ва имом Муслимларнинг

«Жомеъ ас-сахих» (ишонч ли тўплам) ан Насоий, Абу Довуд, ат-Термизий ва Ибн Можж аларнинг «Ас-Сунан» номли ҳадислар тўпламларидир 1 . Буюк ислом олими, фақиқ Бурҳонуддин ал-Марғиноний (Марғинон — ўрта асрларда араблар Марғилон шаҳрини шун дай аташган). Қуръони Карим ва ҳадис илмини мукаммал эгал лаб, фиқҳ-ислом ҳуқуқшунослиги борасида бениҳоя чуқур илмга эга бўлган ва ҳуқуқий тарбия соҳасида беқиёс дурдоналар ярат ган. Ул зот таълимни Марғилонда олиб, кейинчалик Мовароуннаҳрнинг ўша вақтдаги маърифий маркази бўлган Самарқандга кўчиб бориб, бутун ислом оламида машхур «Ал-ҳидря» аса рини 573 йили (1170 йил милодий) ёзган. Бу асар оврупа халқлари тилларига таржима қилиниб, кат та қизиқиш билан ўрганилганлигидан унинг кўпгина мамлакат ларда ҳуқуқ илми ривожига сезиларли таъсир кўрсатганлигига шубҳа йўқ. Жумладан «Ал-Ҳидоя»нинг инглиз тилидан Вишне горский таржима қилиб, Н. М. Гродаков таҳрири остида 1893 йили Тошкентда рус тилида нашр этилиши фикримизнинг далилидир. «Ал-Ҳидоя» бир неча асрлар давомида кўп мусул мон мамлакатларида, жумладан, Марказий Осиёда ҳуқуқий тарбияга доир энг йирик асосий манбалардан бўлиб келди, 1917 йилги тўнтаришдан кейин ҳам, то 1930 йилларгача шариат қонун-қоидалари бекор қилиниб, шўро ҳуқуқ тизими жорий қи лингунга қадар у амалда бўлди 9 . Ўзбекистон—мустақил, демократик, ҳуқуқий давлат, Ўзбе кистон инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қатъий назар фуқа роларнинг ҳукуқлари ва эркинликларини таъминлаб борадиган давлатдир. Қонунийлик ва ҳуқуқ- тартибот тантана қилмаса шахснинг ҳуқуқлари ва эркинликларини амалга ошириб бўл майди. Шу жиҳатдан XI I чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ўн олтинчи сессиясида кабул қилинган «Ўз бекистон 1 А.Қ.Мунавваров. Педагогика. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. 145-бет. 9 2 А.Қ.Мунавваров. Педагогика. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. 146-бет.

Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисида ги кодекси» ҳуқуқий тарбияда асосий дастур бўлиб хизмат қи лади. Бунда вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги моддаларни ўрганиш осонлаштирилади. Педагогларнинг мазкур бўлимдан фойдаланиш имкониятларини вужудга келтиради. Таълим ва тарбия журналининг 196 йил 1 сонида эълон қилинган «Олий ва ўрта махсус ўқув юртларида бўлғуси мутахассисларнинг умумий ва касбий маданиятини шакллантириш бўйича жамлама тарбиявий ишлар режаси» тарбиявий ишларни дастурлашга мисол бўла олади. Ушбу дастур олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўқув юртлари олимлари ва педагоглари гуруҳининг меҳнати маҳсулидир. Унинг асоси этиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Ўзбекистон дахлсизлигини мустаҳкамлаш, унинг буюк келажагини барпо этиш, ҳар бир талабани кўп қиррали баркамол ва Ватаннинг юксак ғояларига содиқ шахс сифатида тарбиялаш ҳақидаги кўрсатмалари олинган. Дастурда қуйидаги асосий тарбиявий йўналишлар ва мақсадлар келтирилган. 1. Фуқаро тарбияси. Энг юксак миллий қадриятлар ва сифатларни тарбиялаш, умуминсоний қадриятларни инобатга олган ҳолда Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг миллий ўз-ўзини англашни ривожлантириш. 2. Касб эгаллашга, шахсий масъулиятни юқори малакали бўлишга ва касбий маҳоратга интилишни тарбиялаш, меҳнат фаолиятига ва доимий равишда малакани ўстириб боришга ундовчи сифатларни тарбиялаш. 3. Оилавий ҳаётга тайёрлаш. Ота-она ва қондош-қариндошлар оила олдида масъулият ва жавобгарлик ҳиссини тарбиялаш. 4. Талабани шахс сифатида ривожлантириш. Бетакрор шахсий сифатлар ва ижтимоий қиёфани ҳар томонлама ижодий ривожига кўмаклашиш. Ўзбекистон Республикасининг мустақил бўлиши муносабати билан мактаблардаги таълим-тарбия ишлари тинимсиз ривожланиб, такомиллашиб

бормоқда. Мамлакатимизда жуда катта ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар юз берганлиги, янги жамият барпо этилганлиги натижасида қонунчилик ва ҳуқуқ- тартиботни янада мустаҳкамлаш, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилинишини кучайтириш тобора катта аҳамият касб этмоқда. Таълим муассасаларида ҳар бир педагог таълим билан тарбия бирлигига жиддий эътибор қаратиши лозим. Хусусан, ўқувчи-ёшларга ҳуқуқий тарбия беришда, уларда юксак фуқаролик ҳис-туйғуларини, сифат ва хислатларини таркиб топтиришда таълим-тарбия бирлиги муҳим аҳамият касб этади. Ана шу имкониятлардан ўз ўрнида тўғри фойдаланиш ғқитувчининг билим ва маҳоратига ҳамда ижодий изланишига боғлиқдир. Машғулотларни ўтиш жараёнида давлат рамзларидан педагогик мақсадларда фойдаланиш, таълим-тарбия жараёнида уларнинг аҳамиятини ўқувчиларга тушунтириш, уларнинг хулқ-атворига чуқур таъсир этади. Бугунги кунда давлат рамзидан фойдаланган ҳолда таълим-тарбия ишларини ташкил этиш муҳим масалалардан бири бўлиб турибди. Ҳуқукий тарбияни муваффа қиятли ҳал этиш учун ҳар бир мактаб, билим юрти ўз ўқувчи ва талабаларига давлат рамзларининг туб моҳиятини очиб кўр сатишлари ва улар ҳақидаги Низомларни пухта ўрганишларини ташкил этишлари зарур. Давлат ҳокимиятининг рамзлари ўзи нинг моҳияти жиҳатидан ҳуқуқ билан боғлиқ бўлиб, муҳим тарбиявий мазмунга эга. Ўзбекистон Давлати Герби, байроғи, мадҳияси мамлакатимиздаги барча миллат ва элатлар бирлиги ва қардошлигининг рамзлари ҳисобланади. Бундан кўриниб ту рибдики, давлат рамзлари жуда бой сиёсий-маънавий давлаг тушунчаларига моликдир. Давлат рамзларини ўрганиш педагогик жиҳатдан тўғри таш кил этилса, у ўқувчиларнинг ҳуқуқий ва ахлоқий ҳис-туйғуларига, ватанпарварлик қарашларига яхши таъсир кўрсатади. Бу борада ўқувчилар билан олиб бориладиган жамоа тарбиявий ишларининг имкониятлари беқиёсдир. Давлат Герби, байроғи, мадҳияси ҳамда ўқувчилар ташкилотлари рамзларининг

ахло қий, сиёсий, ҳуқуқий мазмуни ҳақида уюштирилган хилма-хил мунозара ва суҳбатлар шубҳасиз самарали натижалар беради. Давлат рамзлари фақат таъсирчан тарбиявий восита бўл май, балки таълимий жиҳатдан ҳам муҳим омиллардандир. Ўқувшилар Давлат Герби ва байроғининг тасвири, Давлаг мадҳиясининг матни билан танишадилар. Уларда давлат ҳоки- мияти рамзларига ҳурмат ҳис-туйғуси қарор топади. Умуман,, давлат рамзларини ўрганишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятла ри албатта ҳисобга олиниши, мавжуд дарслик, услубий кўрсатма ва қўлланмаларига, қоида ва низомларга тўла амал қилиниши керак. Педагогик ишлар самарадорлиги ҳуқу қий тарбияга бевосита боғлиқ эканлигини унутмаслик керак. Ҳозирги даврда болалар ва ўсмирлар ўртасида олиб борила диган тарбиявий ишларнинг янги шакллари қўлланила бош ланди. Ёшлар ўртасида ҳуқуқий тарбия ишларини ташкил этиш ва содир этиладиган ҳуқуқбузарликни олдини олиш борасидаги педагогик фаолиятни янада кучайтириш учун бизнингча қуйи дагиларни амалга ошириш керак: 1. Умумий таълим мактабларида ҳуқуқий билимларни тар ғиб қиладиган хоналар ташкил этишга алоҳида аҳамият бериш; 2. Барча мактабларнинг суд, прокуратура, адвокатура, биринчи навбатда эса вояга етмаганлар инспекцияси ва вояга ет маганлар ишлари билан шуғулланувчи комиссиялар билан ало қаларини мустаҳкамлаш; 3. Доимий равишда яхши тажрибаларни ўрганиш, умумлаш тириш ва уларни ҳаётга кенг татбиқ қилиш. Умуман олганда, педагогик тажрибалардан оқилона фойдаланиш, ўсмирларга давлатимиз қонунлари ва қоидаларига мунтазам риоя қилиш кўникмаларини сингдириш ҳуқуқий тарбиянинг самарали амалга ошириш гаровидир. Экологик тарбия Атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан тўғри фойдаланиш муаммоси ҳар бир инсонга маълум даражада тааллуқлидир. Табиат ҳақидаги

билимларни оммалаштириш ва улардан амалда оқилона фойдаланиш йўлларини тушунтириш экологик тарбиянинг асосий мезонидир. Табиатга онгли муносабатда бўлишнинг илмий асосланган қоидаларини аҳоли ўртасида ташвиқ қилиш экологик таълимнинг муҳим омилидир. Экология с ў зи «том» ёки «уй» деган маънони англатиб, немис олими Эрнест Геккель томонидан биринчи бор фанга киритилган. «Экология»— юнонча сўз бўлиб, тирик мавжудотларнинг яшаш шароити ва теварак-атрофдаги муҳит билан ўзаро муно сабатлари ҳамда шу асосда юзага келадиган қонуниятларни ўр ганадиган фандир. Экология фани ҳозирги бозор муносабатлари даврида кўпгина тармоқларга эга: ўсимликлар экологияси, зооэкология, тупроқ экологияси, инсон экологияси ва бошқалар. Экология фани танлаб олинган бир ёки бир неча объектнинг яшаш шароитини ёки нормаларини ўрганади ва яшашнинг оптимал даражасини аниқлашга ёрдам беради. Бу йўналишдаги ишлар бизга экологик билимларни етказади, аммо бу билан инсоният чекланиб қолмайди. Давр талабига кўра, яна бошқа йўналишда ҳам иш олиб боришни талаб этмоқда. У ҳам бўлса экологик тарбия масаласидир. Экологик тарбия албатта экологик билим асосида шаклланади, лекин у ўзига хос хусусиятларга ҳам эга. Экологик тарбия инсонда табиатга нисбатан тўғри, оқилона муносабатни шакллантириш масаласи устида иш олиб боради ва ўз олдига талабаларда экологик маданиятни шакллантиришдек мақсадни қўяди. Экологик тарбиянинг мазмунига экологик онглилик, экологик ҳис-туйғулар (табиатга, инсонларга, ҳаётга нисбатан муносабатлар) киради. Э кологик тарбия инсон ҳ аётида, жамиятда, ватанда му ҳ им а ҳ амият касб қ илади. Экологик тарбиянинг шаклланишига экологик билимларни эгаллаш билан бир қаторда экологик муносабатларни ҳам шакллантириб бориш зарур бўлади. Экологик муносабатларга: 1. Ҳаётга муносабат. 2. Яхлитлик ҳиссини тарбиялаш.

3. Жавобгарлик ҳиссини тарбиялаш. 4.Табиат гўзалликларини ҳис этиш каби компонентларни киритиш мумкин. Умумий ўрта таълим мактабларида болаларга табиатдаги мўъжизалар, уларнинг вужудга келиши, кеча ва кундуз, йил фасллари, гўзалликлар ҳақида тушунчалар берилади. Масалан, ўқувчилар тупроқни экишга тайёрлаш, ўсимликларни вегетатив усулда кўпайтириш билан танишадилар, ўсимликларни парваришлашни ўрганадилар. Табиатда бажариладиган ижтимоий-фойдали меҳнат ўқувчиларни ахлоқий-маънавий тарбиялашда катта аҳамият касб этади. Уларда камтарлик, зийраклик, заиф кишиларга кўмаклашиш истаги, дағаллик, худбинлик ва шафқатсизликка муросасизлик каби ижобий сифатлар, яъни чинакам инсоний фазилатлар шаклланади. Доимо табиат билан мулоқотда бўлиш, кишиларнинг хулқ- атворига ижобий таъсир кўрсатиши педагогикада ва бадиий адабиётда якдиллик билан ифодаланади. Ўзбекистон Конституциясининг 18- моддасида ер ва ер ости бойликларини, сув манбаларини, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини қўриқлаш, бу бойликлардан илмий асосда, оқилона фойдала ниш, ҳаво ва сувни тоза сақлаш, табиий бойликларни узлуксиз кўпайтириб боришни таъминлаш, инсоннинг атроф-муҳитни ях шилаш учун чора ва тадбирлар кўриши зарурлиги таъкидлан ган 1 . Ўзбекистон Республикасининг 192 йил 9 декабрда қабул қилган «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуни, «Соғлом авлод учун» орденининг таъсис этилиши, шу номда Давлат дастури, «Экологик таълим- тарбия концепцияси»нинг ишлаб чиқилиши, «Экосан» жамғармасининг тузилиши мамлакатда экологик муаммоларни бартараф этишга киришилганидан да лолатдир 2 . Табиатни муҳофаза қилиш ҳозирги замоннинг асосий маса лаларидан бири бўлиб қолганлиги ўқувчи онгига биринчи нав батда сингдирилади. 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: “Шарқ”, 1992. 2 А.Қ.Мунавваров. Педагогика. - Т.: “Ўқитувчи”, 1996. 151 – бет.

Ҳақиқатдан ҳам табиий бойликлардан ҳаддан ташқари даражада кўп фойдаланиш, янги ерларни ре жасиз ўзлаштириш оқибатида экологик мувозанат кескин ўзгар ди, атроф-муҳит ифлосланди. Айниқса, пахта яккаҳокимлиги, қишлоқ хўжалик ишларининг нотўғри режалаштирилиши, кимё вий ўғитларни меъёрдан ортиқ ишлатилиши табиат кушандала рининг кўпайишига сабаб бўлди. Бу ҳолат ҳайвонот оламига ҳам, ўсимликлар дунёсига ҳам ўзининг салбий таъсирини кўр сатмоқда. Кейинги 30 йил ичида табиий бойликлардан шунча лик кўп фойдаланилганки, бу бутун инсоният тарихи давомида фойдаланилган табиий бойликларга тенгдир. Демак, жамият нинг иқтисодий ривожланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, унинг табиатга таъсир этиш даражаси ҳам шунчалик кўп бўлар экан. Аҳоли сонининг тез ўсиб бориши натижасида экологик муаммолар ҳам кўпайиб бормоқда. Айниқса, аҳолини ер, сув, энергетика, озиқ-овқат билан таъминлаш ҳақидаги муаммолар бутун дунё (глобал) муаммоларига айланиб бормоқда. Ер бағ ридан ҳар йили 120 млрд тоннадан ортиқ турли хилдаги хом ашё, қурилиш материаллари, ёқилғининг қазиб олиниши ва сарф қилиниши табиий бойликлар миқдорининг камайиб бори шига сабаб бўлмоқда. Табиатга зарар келтирадиган кўпгина заводларнинг оқар сувга яқин жойлашганлиги сабабли сув ҳав заларини тоза сақлаш муаммо бўлиб бораётир. Марказий Осиё ҳудудида яшаётган фуқароларнинг саломатлиги ёмонлашиб, ка салликлар кўпаймоқда. Ер куррасида инсоннинг фаровон яша ши энди экологик муаммоларни ечишга боғлиқ бўлиб қолди. Экологик муаммоларнинг илмий, иқтисодий, техник, гиги еник, юридик, эстетик, педагогик каби йўналишлари мавжуд. Бу йўналишлар ичида педагогик йўналиш муҳим аҳамият касб этади. Чунки экологик муаммолар инсон фаолияти натижасида келиб чиқади. Педагогик йўналишда экологик таълим ва тарбия бериш кўзда тутилади. Экологик таълим деганда ўқувчиларга берилиши лозим бўл ган табиат билан инсон орасидаги муносабатларни ифодаловчи билимлар тизими тушунилади.

Экологик тарбия эса инсоннинг атроф-муҳитга нисбатан муносабатини тарбиялашдир. Экологик таълим-тарбия умумий таълим-тарбиянинг янги шакли ва таркибий қисми бўлиб, мактабларда ва олий ва ўрта махсус таълим муассасаларида барча фанларни ўқитишда амалга оширилиши кўзда тутилади. Экологик таъ лим-тарбиядан бош мақсад ҳам ёш авлодда атроф-муҳит ва унинг муаммоларига онгли муносабатни шакллантиришдан ибо ратдир. Экологик тарбияда ёш авлодларни ўз ўқув юртини, яшайдиган муҳити — шаҳар ва қишлоқ кўчаларини кўкаламзорлаштириш, мевали ва манзарали дарахт кўчатлари экиш, хиёбонларни, сув ҳавзаларини озода сақлаш, уй ҳайвонларига қараш каби иш ларда кучи етганча қатнашишга жалб этиш катта аҳамиятга эга. Ўрта асрларда Ўрта Осиёда яшаб ижод этган олимлардан Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али Сино ва бошқалар табиат фанларишшг ривожланишига катта ҳисса қўшганлар. Улар ҳали экология фани дунёга келмаган даврда табиат ва ундаги мувозанат, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, табиатни эъзозлаш ҳақида қимматли фикрлар айтганлар. Буюк аллома Мухаммад Мусо ал-Хоразмий (782—847) ри солаларидан бирида бундай деб ёзади: «Билингки, дарёнинг кўзлари ёшланса унинг бошига ғам, кулфат тушган бўлади. Одамлар, дарёдан мехрингизни дариғ тутманглар». 10 Дарёнинг ёшли кўзлари деганда Мухаммад Мусо ал-Хоразмий нималарни кўзда тутди экан? Эхтимол, у дарё сувининг ортиқча исроф бў-лишини назарда тутгандир? Вахоланки, буюк бобомиз энг аввало дарё билан одамларнинг бир-бирини тушунншлари ва т и л топишишлари, ўзаро мехр-мухаббат қўйишларини назарда тут ган. 847 йилда Мухаммад ал-Хоразмий «Китоб сурат ал-арз» де ган асарини ёзди. Унда дунё океанлари, қуруқликдаги қитьалар, қутблар, 10 К.Ҳошимов ва б. Педагогика тарихи. –Т.: Ўқитувчи - 71 б.

экваторлар, чўллар, тоғлар, дарё ва денгизлар, кўллар, ўрмонлар ва улардаги ўсимлик, ҳайвонот дунёси, шунингдек бошқа табиий ресурслар — Ернинг асосий бойликлари ҳа қида маълумотлар келтирилган. Ушбу рисолада математика, геология, астрономия, этнография, тиббиёт, шунингдек дунё халқларининг табиий кўникмалзри ва тарихий- ҳуқуқий билим лари умумлаштирилган. Ўрта Осиё халқлари ижтимоий-фалсафий фикрининг энг йирик ва машхур вакилларидан бири Абу Наср Форобийнинг (870—910) илмий-фалсафий мероси нихоятда бой. Унинг асар- лари ҳозиргача тўлиқ аниқланмаган. Немис олими М. К. Броккельманнинг руйхатида Форобийнинг турли соҳаларга оид 180 та асарининг номи келтирилади. Бу асарлар бир неча гуруҳларг а бўлинади. Шулардан11-гуруҳга Форобийнннг табиатшунослик илми, амалий фаолият ва хунармандчилик масалаларига оид асарлари киритилган. Форобий табиатшуносларнинг турли тармоқлари билан шуғ улланган бўлиб, «Китоб ал-хажм ва ал-миқдор», «Китоб ал- тлабодй ал-инсониа» («Иисониятнинг бошланиши ҳақида ки тоб»), «Китоб фиаъзо ал-хайвон» («Ҳайвон аъзолари тўғрисида китоб») номли асарлари бунга далил бўла олади. Форобий ўзининг «Ихсоа ал-улум ва ал-таъриф» асарида замонасидаги илмларни хар томонлама ўрганиб, уларни маълум тизимга солиб, туркумларга ажратди, хар бир илм тармоғига таъриф беришга ҳаракат қилди, табиатшунослик илмига катта эътибор берди. 11 Кўриб турганимиздек табиатни муҳофаза қилиш, табиатга нисбатан тўғри муносабатни тарбиялаш масаласи энциклопедист олимларнинг диққат эътиборида бўлган. Бугунги кунда экологик тарбия масаласи фан-техниканинг, иқтисодиётнинг ривожи сабабли янада долзарб масалалар қаторидан жой 11 К.Ҳошимов ва б. Педагогика тарихи. –Т.: Ўқитувчи – 78-81 б.

олмоқда. Чунки жамият ривожи табиатдаги мувозанатни бузилишига, атроф- оламни ифлосланишига ва натижада турли касалликларни келиб чиқишига олиб келмоқда. Саноат корхоналари ва бошқа хўжалик чиқиндилари узоқ йиллар давомида ташқи муҳитда айланиб юради. Саноати ниҳоятда ривожланган катта шаҳарлар ва саноат марказларининг атмосфера ҳавосидаги чанг, тутун, қурум ва туманлар баъзи вақтларда қуёш нурларини тўсиб қўйиб,ер юзига ультрабинафша нурларнинг ўтишига тўсқинлик қилади. Ультрабинафша нурларнинг ер юзига етарли миқдорда тушмаслиги, ўз навбатида, турли касалликларни, айниқса болаларда рахит касаллигини келтириб чиқаради. Заҳарли бўлмаган йирик диаметрли чанг заррачалари кўз ва буруннинг шиллиқ қабатларига тушиб, уларни жараоҳатлайди, ялиғланиш вужудга келади. Умуман табиат компонентларнинг ифлосланиши ва инсон соғлиғига таъсири барча олимларни ташвишга солмоқда . Экологик муаммоларни ечимини топиш жараёнида бир қанча йўналишларда иш олиб борилади: ишлаб чиқариш корхоналаридан, автомобильлардан ва бошқа табиатни ифлослантирувчи объектлардан чиқаётган зарали моддаларни ушлаб қолиш, тозалаш; чиқинди махсулотларни қайта ишлаш; табиат компонентларига зиён етказувчи омилларни йўқотиш; экологик онгни ва экологик маданиятни шакллантириш. Экологик тарбиянинг моҳияти тарбияланувчиларда атроф-оламга нисбатан ижобий фазилатларни тарбиялашдан (табиатни эъзозлаш ва авайлаш, келажак авлодлар учун табиат бойликларини ва гўзаллигини асраш) , табиат ва инсон ўртасида уйғун муносабатларни ўрнатишдан иборат. Экологик тарбия жараёнида экологик билимлар ва экологик қадриятлар асосида тарбияланувчиларда экологик онг ва маданият тарбияланади. Экологик онг - тарбияланувчининг экологик билимлари тизимини, экологик дунёқарашини ўзида акс эттиради. Экологик онг табиатга нисбатан вужудга келган ва асрлар давомида тўпланиб келган миллий ва умуминсоний

қадриятларга ҳамда илмий-экологик билимларга асосланган ҳолда шакллантирилади. Экологик маданият - экологик онгга нисбатан кенгроқ тушунча бўлиб, тарбияланувчининг нафақат экологик билимлари ва дунёқарашини, балки унинг табиатга нисбтан бўлган ҳиссиётини ва муносабатини акс эттиради. Экологик маданият – эгалланган экологик билимлар асосида амалий фаолиятни ташкил этишни тақазо этади. оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиш, экологик ҳуқуқшунослик ҳақидаги билимларни тарбияланувчиларга етказиш, таълим жараёнида турли табиий фанларни ўрганиш жараёнида экологик тарбияга алоҳида эътибор қаратиш талаб этилади. Экологик онг ва экологик маданиятни шакллантириш жараёнида энг муҳим бўғинлардан бири бу- таълим тизимидир. Чунки таълим тизимида экологик тарбияни юқори даражада ташкил этиш бўлажак кадрларнинг юксак экологик маданиятли бўлишига асос яратади. Юксак экологик маданиятга эга бўлган кадрлар эса иқтисодий фаолиятни экологик ҳуқуқ ва меёрлар асосида ташкил этади. Бу эса ўз навбатида келажакда иқтисодиётни экологик асосга қурилишида муҳим аҳамият касб этади. Демак экологик тарбия бугунги куннинг энг муҳим масалаларидан бири экан. Экологик тарбия жараёнида педагог ва тарбияланувчилар ўзаро мулоқотга киришар эканлар инсоннинг яшаш макони хисобланмуш табиатга нисбатан бўлган муносабатлар тизимини тарбиялаш асосий мақсад сифатида майдонга чиқади. Экологик тарбиянинг мақсади тарбияланувчиларда экологик онгни ва экологик маданиятни шакллантиришдир. Бундай мақсадга эришиш учун экологик тарбия жараёнида бир қанча вазифаларни бажариш талаб этилади: 1.Тарбияланувчиларнинг табиатга нисбатан муносабатини ўрганиш, яъни диагностика ишларини амалга ошириш.

2. Экологик тарбия жараёнида йўл қўйилаётган камчиликларни топиш ва уларни бартараф этиш йўлларини қидириш. 3.Экологик тарбия жараёнини тизимли ва изчил бўлишига эришиш. 4.Тарбиявий муҳитни вужудга келтириш. 5. Экологик тарбия усулларини бойитиб бориш. 6.Экологик таълим тизимини мукаммаллаштириш. Шундай қилиб, юқоридаги келтирилган омиллар асосида экологик тарбиялаш ўқувчи ёш ларда табиатни мунтазам кузатиб боришга қизиқишни уйғота ди, табиатни ҳимоя қилиш учун курашишга, унинг гўзаллигини асраб- авайлашга олиб келади. Табиатга муҳаббатни ва унга эҳтиёткорлик ҳиссини тарбиялаш шахсда ахлоқий белгиларни ривожлантиришга ёрдам беради. Эстетик тарбия Ҳаётда табиат - гўзалликнинг манбасидир. У эстетик туйғуларни, болаларнинг кузатувчанлигини ва тасаввурини ривожлантириш учун жуда бой материал беради. Бундан ташқари, санъат ҳам эстетик тарбия воситаси ҳисобланади. Санъат орқали эстетик тарбиялаш педагогикада бадиий тарбия деб аталади. У қуйидаги усуллардан фойдаланган ҳолда олиб борилади: 1. Бадиий асарларни намойиш қилиш ва ижро этиш. 2. Бадиий асарларни та ҳ лил қ илиш ва ба ҳ олаш. 3. Санъатшунослик билимларидан хабардор қ илиш, талабалар санъатнинг ҳ ар хил турларини ифода воситалари, тарихи ва назариясини ҳарактерловчи муайян маълумотлар жам ғ армасига эга б ў лиши зарур. 4. Талабалар ижодий ва ижрочилик фаолиятини таш к ил этиш, талабалар бадиий фаолиятининг хилма-хил шаклларида маш қ лар ў тказиб, ижодий қ обилиятларини, во қ елик предметларини ва ҳ одисаларини санъат воситалари ёрдамида муста қ ил тасвирлаш к ў никмалари ва малакаларини ривожлантиради.

Эстетик тарбия анча кенг маънога эга бўлиб, шахсни табиат ва жамиятдаги гўзалликларни идеал нуқтаи назардан идрок этишга ўргатади. Шунингдек, эстетик фаолиятга, воқеликни гў заллик қонун-қоидалари асосида ўзгартиришга қобилиятли шахсни тарбиялайди. Жамият ва айрим шахснинг эстетик маданияти тушунчала ри мавжуд. Жамиятнинг эстетик маданияти деганда инсоният бутун ривожланиши тарихи жараёнида тўплаган моддий ва маънавий қадриятлари мажмуи тушунилади. Ўқувчи шахсининг эс тетик маданияти унинг жамият маданий меросини фаол, ижо дий ўзлаштириши натижасида, ҳосил бўлади. Шахснинг гўзал лик билан ўзаро муносабати, шунингдек, шахснинг айрим сифатларини ўзаро таъсири натижасида эстетик маданияти дои мо ўзгариб туради. Шахс эстетик маданиятининг асосий таркибий қисмлари бу эстетик онг, эҳтиёжлар, муносабатлар ва эс тетик фаолиятлардир. Эстетик маданиятнинг бу таркибий қисмлари ўзига хос мураккаб тузилишга эгадир. Эстетик онг эстетик идрок, билим, мулоҳаза, баҳс, эстетик идеални қамраб олади. Эстетик эҳтиёжлар ва муносабатлар эса, энг аввало шахснинг эстетик қизиқишлари, диди, эстетик ҳиссиётларида ифодала нади. 1 Эстетик онг ижтимоий воқелик, табиат, санъат билан бевоси та мулоқот жараёнида — назариялар, қарашлар, бадиий таълим- тарбия натижасида шаклланади. Эстетик онгнинг асосини эстетик идрок ташкил қилади. Эстетик идрок—бу атроф воқе ликдаги буюмлар, ҳодисаларнинг эстетик моҳиятини бутун тар кибий қисмлари билан биргаликда акс эттиришдир, яъни идрок этилган нарсаларни шахсда «мавжуд бўлган ҳиссий ва ақлий нарсаларга қиёслаш жараёнидир. Эстетик идрок гўзаллик би-лан учрашганда юзага келади ва аниқ мақсадга қаратилганли ги билан тавсифланади. Тўлақонли эстетик идрок эстетик ту шунчалар ва эстетик мулоҳазаларни шакллантириш билан бир галикда содир бўлади. Эстетик мулоҳаза — шахснинг аниқ бир эстетик ҳодисага муносабатини билдирувчи ақлий ҳаракатида ифодаланади. Шахснинг эстетик мулоҳазаси 1 А.Қ.Мунавваров. Педагогика. – Т.: “Ўқитувчи”, 196. 164-бет.

чуқурлиги, такомиллашганлиги, мураккаблиги, юқори ёки пастлиги билан ажралиб туради. Эстетик мулоҳаза даражаси шахснинг хулқ-атвори ва билим са виясига, эстетик тажрибасига боғлиқдир. Шахснинг муайян ҳодиса ёки сиймога эстетик коидалар, ғоялар асосида берган баҳоси эстетик баҳо дейилади. Эстетик баҳо беришда шахснинг ижтимоий яшаш тузуми, ижтимоий келиб чиқиши яққол кўзга ташланади, чунки гўзаллик ва хунуклик, чиройлилик ёки бад-башаралик каби категориялар турли ижтимоий тузумда турли ча баҳоланиб келинган. Эстетик идеал — бу шахснинг табиат, жамият ва санъатда ги мақсад тарзида идрок этадиган, такомиллашган гўзаллик борасидаги баҳосининг акс этишидир. Эстетик идеалнинг. муҳим белгиси шахснинг дунёқараш хусусиятига кўра аниқланади. Эстетик эҳтиёж деб, шахснинг воқеликни эстетик жиҳатдан билиб олишга ундовчи субъектив омилларига айтилади. Эстетик эҳтиёжлар эстетик ахборотга қизиқишни кучайтиради. Эстетик қизиқиш — шахсни эстетик фаолиятига, воқелик ва санъат асарларини эстетик жиҳатдан ўзлаштиришга киришишида ифодала нади. Эстетик қизиқишнинг асосий белгиси ўқувчида эстетик фао лиятга интилиши, ўзи ёқтирган санъат асарларини йиғиб тўп лаб бориши, такрор- такрор ўқиб идрок этиши, ўша асарлар ҳа қида фикр билдиришга интилиши, бошқаларнинг шу масалага доир фикрини билишга қизиқиши, муайян санъаткор, жанр, йў налиш кабиларни афзал кўришида намоён бўлувчи танлаш хусу сиятининг мавжудлиги билан ифодаланади. Масалан, ўқувчи лар ўзларини қизиқтирган санъат устасининг расмларини, асар ларини тўплайдилар, қайта-қайта ўқиб чиқадилар. Эстетик дид — шахсда унинг шахсий ва ижтимоий хусусият ларининг қўшилиши натижасида ҳосил бўладиган мураккаб ҳо дисадир. Дид ўз табиатига кўра фақат шахсга оид категория дир. Аммо шахс ижтимоий муносабатлар мажмуи бўлганлиги учун, у эстетик баҳолаш мезони бўлиб хизмат қилувчи ҳам субъектив, ҳам объектив нормаларни ўзида

бирлаштиради. Эс тетик дид — объектив эстетик ўлчовдир, гўзаллик ва хунуклик ка, кўтаринкилик ва тубанликка баҳо беришда субъектив эгал лаганликда ифодаланади. Баҳо — буюм ёки ҳодисанинг эстетик моҳиятини эгаллаш жараёнига тааллуқлидир. Дид эса шахс нинг буюм ёки ҳодисага нисбатан эстетик муносабат билдириш турида ифодаланади. Эстетик дид эстетик ахборотлар оқими, эстетик ва ахлоқий нормалар йиғиндиси орқали шаклланади ва шахснинг буюм, ҳодисаларга эстетик баҳо беришида яққол на моён бўлади 1 . «Эстетик тарбия» билан бир қаторда «бадиий тарбия» ту шунчаси ҳам мавжуд. Бадиий тарбия деб шахс онгини санъат воситалари ёрдамида ривожлантиришига, шахснинг санъатни маълум турида қатнашиб ижодий фаолият учун зарур бўлган бадиий дид ҳамда қобилиятларни шакллантиришига айтила ди. Санъатда турли эстетик категориялар шахсга ҳиссий-эсте тик таъсир этади ва уни бадиий фаолиятнинг ҳар хил турлари билан таништиради. Эстетик тарбия ўқувчи ёшларда эстетик билим, кўникма ва ма лакаларни шакллантиришни ҳамда, эстетик ҳис-туйғу, қизиқиш, эҳтиёж, баҳо бериш каби хислатларни тарбиялаш масаласини ўз ичига олади. Ўқувчиларда гўзаллик ҳақидаги билимлар ҳаёт воқелиги, буюмлар, уларнинг ранг-баранглиги, турларини, ҳам да санъат асарларини эстетик ўзлаштириши жараёнида таркиб топади. Ўқувчилар теварак-атроф, ҳаёт, табиат манзаралари ва ҳар хил жанрдаги санъат асарлари: графика, ранг тасвир, ҳайкалтарошлик, амалий санъат, адабиёт, мусиқа асарлари билан танишиб борадилар ва шу баробарида билимларни ўзлаштириб оладилар. Ўқувчилар гўзаллик ва хунуклик, кўтаринкилик ва тубанлик, фожиалилик ва кулгилиликнинг асосий мезонларини англаб етишлари, эстетик малака ва кўникмаларидан ҳаётда фойдалана олишга ўрганишлари лозим. Ёшлар асосий эстетик категория — гўзаллик тўғрисида ги билимларини ўзларини ўраб турган теварак атрофдаги тур муш ашёлари: кийим-кечак, ўйинчоқлар, оила аъзоларининг ўз аро маданий самимий муносабатлари, 1 А.Қ.Мунавваров. Педагогика. – Т.: “Ўқитувчи”, 196. 165-бет.

саранжом ҳовли, гулзор, санъат асарлари: мусиқа, ашула, чиройли сурат воситасида эгаллайдилар. Гўзаллик тўғрисидаги билим ва тушунчаларидан ёшлар ўз хатти-ҳаракатларини, кишилар фаолиятини ва та биат ҳодисаларини баҳолашда фойдаланадилар. Педагог ўқувчиларга санъат турлари ҳақидаги билимларни бериш билан бирга уларнинг эстетик ҳиссиётини бир жойга тўплайди ҳамда мазмунли эстетик мулоҳаза юритишга ўргатади. Ўқувчилар эстетик тарбия жараёнида эстетик малака ва кўникмаларни ҳам эгаллашлари лозим. Мусиқа фаолиятига доир ижрочилик, қўшиқ айтиш, мусиқа асбобларини чалиш кабиларни эгаллаб олишлари кўзда тутилади. Улар тасвирий фаолиятга доир тасвирий санъат асарларини диққат билан кузата билиш, уларнинг мазмуни ва ифода воситаларини, яъни композиция кабиларни таҳлил қилишни, жанрларни бир- биридан фарқлаш малакаларини эгаллайдилар. Эстетик тарбия воситалари — ўқувчиларнинг эстетик ривож ланишларини таъминлаш мақсадида теварак-атрофдан танлаб олинган турмуш, табиат, санъат эстетикаси ва болаларнинг ба диий фаолияти, таълим жараёни ҳисобланади. Умуман олганда, табиат — энг муҳим эстетик тарбия воситасидир. Табиат турлича эстетик кечинмаларнинг асоси бўлиб, бу асос табиат дан таъсирланишга, уни кўра билишга, эшита олиш қобилияти га боғлиқдир. Ўқувчиларнинг табиат қўйнига экскурсиялари улар диққатини табиат гўзаллигига қаратиш имконини беради. Улар йилиинг тўрт фаслидан табиат ўзига хос ранг оли шини, ўзгаришини билиб оладилар, уларда табиат ҳодисалари га қизиқиш кучаяди ва улар табиатни асраб-авайлаш керакли гини чуқурроқ англаб етадилар. Ўқув даргоҳларини кўкаламзорлаштириш, гулзор яратиш, .кўчат ўткизиш ва шу каби тадбирлар болалар дидига кучли таъсир этади ва эстетик кўникма ва малакаларини шакллантиради. Жисмоний тарбиянинг мақсади, вазифалари ва аҳамияти Жисмоний тарбия шахсни ҳар томонлама ривожлантириш тизимидаги ўз вазифасини бажариш билан бирга, у қуйидаги асосий

вазифаларни ҳал қилишга қаратилган: саломатликни мустаҳкамлаш, инсон оранизмини чиниқтириш ва талабаларнинг жисмоний ривожланишига ёрдам бериш; ҳаракат кўникмаларини ва малакаларини шакллантириш ҳамда такомиллаштириш; ўғил болаларни армия сафарига тайёрлаш; физкультура ва спортнинг моҳияти ҳамда ижтимоий роли ҳақидаги маълумотлардан хабардор қилиш. Талабаларнинг соғлигини ҳимоя этиш ва бошқариш жисмоний тарбияга айниқса, Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини қўлга киритгандан буён давлат даражасида аҳамият бермоқда. Жисмоний тарбия ва спорт ишларига ҳукуматимиз томонидан катта ғамхўрлик қилмоқда. Бунинг далили сифатида Тошкент шаҳри ва барча вилоятлар, Қорақалпоғистон Республикаси ва туманларда бунёд этилаётган спорт иншоотлари, спорт комплексларини келтириш мумкин. Жисмоний тарбиянинг асосий мақсади — ўқувчи ёшлар танаси даги барча аъзоларни соғлом ўсишини таъминлаш баробарида уларни ақлий ва жисмоний меҳнатга, шунингдек, Ватан мудофаасига тайёрлашдир. Бу ғоя азал-азалдан ота-боболаримиз маънавиятида акс этиб келмоқда. Жумладан халқ ижодида, “Алпомиш”, “Гўрўғли” каби достонларда ҳам ўз ифодасини топган. «Алпомиш» достонида Ҳакимбекнинг (Алпомишнинг) жисмоний машқ қилиши, табиат қўйнида вояга етгани қуйидагича тасвирланади: «Алпинбой бобосидан қолган ўн тўрт ботмон биричдан бўлган парли ёйи бор эди. Ана шунда етти яшар бола Ҳакимбек шул ўн тўрт ботмон ёйини қўли га ушла6 кўтариб тортди, тортиб қўйиб юборди. Ёйнинг ўқи яшиндай бўлиб кетди. Асқар тоғининг катта чўққиларини юлиб кетди, овозаси оламга ёйилди. Шунда барча халойиқлар йиғи либ келиб айтди: «Дунёда бир кам тўқсон алп ўтди, алпларн инг бошлиғи Рустам достон, охири бу Алпомиш алп бўлсин». Шарқ Аристотели номини олган Абу Али Ибн Сино ҳам инсон фазилатларидан қуйидагиларни санаб кўрсатган, чунончи: жа сурлик—бирор ишни бажаришда кишининг жасурлиги, чидам лилиги, инсон бошига тушган ёмонликни тўхтатиб турувчи қув ват. Ақллилик—бирор ишини бажаришда шошма-шошарлик қилишдан сақловчи қувват. Зийраклик—сезги берган

нарса ларнинг ҳақиқий маъносини тезлик билан тушунишга ёрдам бе рувчи қувват. Дарҳақиқат жасурликда ҳикмат кўпдир 1 . Абдулла Авлонийнинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ ва илм- маърифатга эга бўлмоқ учун баданни тарбия қилиш зарур. «Баданнинг саломат ва қувватли бўлмоғи инсонга энг керакли нарсадур. Чунки ўқимоқ, ўқитмоқ, ўрганмоқ ва ўргат моқ учун инсонга кучлик, касалсиз вужуд лозимдур. Соғ бадан га эга бўлмаган инсонлар амалларида, ишларида камчиликка йўл қўюрлар... Бадан тарбиясининг фикр тарбиясига хам ёрдам и бордир. Жисм ила руҳ иккиси бир чопоннинг ўнгила териси кабидур. Агар жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулқлар дан сақланмаса, чопонни устини қўйиб астарини ювиб овора бўлмак кабидурки, ҳар вақт устидаги кири ичига урадир. Фикр тарбияси учун меҳнат ва соғлом бир вужуд керакдур» 2 . Юқоридаги мисоллардан ҳам кўриниб турибдики, инсоннинг ақлий, ахлоқий ва жисмоний камолоти кишилик тарихи тараққиётининг барча жабҳаларида улуғланган, қадрланган. Жисмоний тарбия кишиларга катта таъсир кўрсатиб, сало матлирини мустаҳкамлайди, ишлаш қобилиятини оширади, узоқ .умр кўришига ёрдам беради. Спорт — ҳар қандай ёшда ҳам қа,дди-қоматни тарбия қилиш, куч- қувватни сақлаб туришнинг ажойиб воситасидир. Спорт дам олиш билан меҳнатни алмаштириб туриш маибаи бўлиб ҳам хизмат қилади. Шу сабабли ҳам кишилик жамиятининг энг ибтидоий ҳолатидан ҳозирги кун имизга қадар жисмоний тарбия авлодлар камолотини таъминловчи восита деб ҳисобланган. Демак, ўсиб келаётган ёш авдоднинг жиомоний баркамоллигини таъминлаш фақат ота-она мактабининг ишигина бўлиб қолмасдан, балки давлат аҳамия тига молик иш ҳамдир. Ўқувчи ёшларнинг жисмоний камолотлари учун шароит яратиш ва педагогик бошқариш жисмоний тарбиянинг вазифасидир. Жисмоний тарбия тизимида жараёний камолот диагностикаси муҳим ўрин тутади. Жисмоний 1 А.Қ.Мунавваров. Педагогика. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. 169-бет. 2 А.Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Ғ Т.: 1996. 26-бет.

камолот жисмоний тарбия савияси, ф а н тили билан айтилганда, жисмоний тарбия самара дорлиги кўрсаткичидир. Жисмоний маданият жисмоний тарбиянинг таркибий қисми дир. Шу билан биргаликда, жисмоний маданият инсон ва жами ят умумий маданиятининг ҳам ажралмас қисми. Жисмоний маданият мазмунига қуйидагилар киради: 1. Инсон аъзоларининг тузилиши ва уларнинг функционал камолоти. Ички аъзолар, нерв ва ҳаракат, суякн, мускул тизими, баданнинг уйғунлиги ва уларнинг фуккционал фаолиятини бошқариш. 2. Ўқувчиларнинг соғлигини мустаҳкамлаш. 3. Гигиена қоидаларига кўникиш. 4. Ўқувчиларнинг ҳар томонлама моҳирлигини ўстириш. 5. Бўлажак ишчи—меҳнаткашларнинг жисмоний ва физио логик сифатларини касб аҳамияти жиҳатидан шакллантириш, иш қобилиятларини ошириш. 6. Ўқувчиларнинг жинсий ва ёш хусусиятлари учун шароит яратиш. 7. Ўқувчиларнинг ирода, чидамлилик, қатъиян интизом, дўст лик ҳиссини камол топтириш. 8. Шахсий жисмоний қобилиятларини тарбиялаш. Кўриниб турибдики, жисмоний тарбия мазмуни бениҳоя кенг дир. Бу восита ёшларимизнинг турмуш тарзини, жисмоний маданият ва спорт асосида мазмунли шаклланишини таъминлайди. Илғор педагоглар тажрибаларининг кўрсатишича, жисмоний тарбия ўқувчи ва ўқувчилар жамоаларининг турмуш тарзи ва дастурига айлангандир. Айниқса жисмоний тарбия дарслари, спорт ва жисмоний тарбия тарғиботи, ишлаб чиқариш таълими технологияси ва ишлаб чиқариш амалиёти борасидаги ютуқ ларни рағбатлантиришда, ўқувчиларнинг узоқ вақтгача иш қо билиятларини сақлаб туришда, ёшларимизнинг жисмоний ва физиологик сифатларини касб мазмунига боғлаш борасидаги жараёнларда беқиёс аҳамиятга эгадир. Ақлий тарбия

Бозор иқтисодиёти шароитида келиб чиқаётган янгидан-янги муаммоларни илмий асосда ҳал қила оладиган шахсни тарбиялаш бош масала ҳисобланади. Бунинг учун эса ақлий қобилиятларни ривожлантириш, ақлий меҳнат қилиш маданиятига ўргатиш зарур. Ақлий тарбияни шакллантиришда фақат тушунча ва фактлардан фойдаланишнинг ўзи етарли эмас, бунинг учун фикрлаш, исботлаш, хулоса чиқариш, умумлаштириш, системалаштириш, таққослаш, асосий маълумотни ажратиб олиш каби жараёнларни ҳам фаол қўллаш лозим бўлади. Буларнинг ҳаммаси дарс вақтида амалга ошириб бориши ақлий меҳнатни тўғри ташкил қилиш малакасини шакллантириш керак. Ақлий меҳнатни тўғри ташкил қилиш, талабаларга мустақил билим олишда энг муҳим элемент бўлиб ҳисобланади. Ақлий тарбия ўқувчиларда ақлий меҳнатни тўғри ташкил этиш, ўз-ўзини бошқариш, ўз-ўзини назорат қилиш, малакасини ҳосил бўлишига кўмаклашади. Ақлий тарбия талабаларда дидактикани жамлаб олиш хусусияти, хотирасини мустаҳкамлаш, фикрлаш операцияларини рационал ўтказиш каби малакаларни ўстиради. Ақлий тарбияси етук, ўткир зеҳнли, зукко ва заковатли инсонларни халқимиз донишманд кишилар деб атайдилар. Донишмандлик - бу донолик. Донолик - бу инсоннинг энг буюк ва олийжаноб фазилатидир. Донолик шундай бир ноёб неъматдирки, у ҳ ар кимга ҳ ам насиб этавермайди. Шунинг учун б ў лса керак, хал қ донолигида «А қ л тожи олтиндан, олтин ҳ ар кимда ҳ ам б ў лмас», - дейилади. Ўзбекистон мустақиллиги туфайли мамлакатимиз ҳаётида катта ўзгаришлар рўй бермоқда. Мустақиллик шарофати билан миллий қадриятларимиз қайта тикланиб, буюк алломаларимиз Аҳмад Яссавий, Нақшбандий, ал-Бухорий, Амир Темур, Улуғбек каби ақл-заковатли, буюк сиймоларнинг ҳаёти ва фао лиятига бўлган қизиқиш ортиб бормоқда. Мустақиллик туфайли ўзбек халқининг ақл-идроки, миллий урф-одатлари, айниқса маънавиятимизнинг асоси бўлган инсоний фазилатлар қайта тикланмоқда. Янги адолатли жамият қуриш учун таълим-тарбия соҳаси ҳақидаги билимлар чуқурлаштирилмоқда.

Бу ҳақда Президентимиз И.А.Каримов "Фидокор" газетаси мухбирининг саволларига "Донишманд халқимизнинг мус таҳкам иродасига ишонаман" мавзусидаги жавобларида: "Биз барпо этаётган янги жамият юксак маънавий ва ахлоқий қадриятларга таянади ва уларни ривожлантиришга катга эътибор қаратади. Бу жараён миллий истиқлол ғояси ва мафкура сига, ўсиб келаётган ёш авлодни ватанпарварлик руҳида тар биялашга асосланади",- деган эдилар (июн, 2000). Инсонни улуғлаш, унинг қадрига етиш, айниқса ўсиб кела ётган ёш авлодни ақл-идрокли, одобли қилиб тарбиялаш, уларни камолотга етказиш соҳасида Республикамизда бир қанча ишлар амалга оширилмоқда. Дунё, инсон, ақл заковат, маънавият- булар бир-бири би лан чамбарчас боғлиқдир. Дунё бунёд бўлибдики, инсон дунё юзиии кўрибдики, ўзини инсон сифатида англабдики, у ўзини борлиқнинг энг мукаммал мавжудоти сифатида ақл-заковати билан таниб келади. Инсон онги, тафаккури ва маънавияти туф айли шундай устунликка эгадир. Инсон дунёга маълум бир мақсад билан келмайди.У ўзлигини идрок этгандан сўнг ҳаётда яшашдан маъно излайди ва бу нарса унинг ҳаёти мазмунини ташкил этади. Инсонлар бор, дунёга келадилару кетадилар, Улардан ном-нишон қолмайди, ҳаётнинг маъносига, қадрига етмайдилар. Инсонлар бор - мана шу келиши билан ўртасидаги "умр" деб аталмиш вақтга чақмоқдай чақнаб, ўзларининг ёрқин изини қолдирадилар. Бу из ўчмасдир. Мана шундай ақл-заковати билан ўзидан кейин яхши от қолдирувчилар маънавий юксак инсонлардир. Маънавий комил инсонгина шундай юксакликка, авлод-аждодлар қалбида за монлар оша, асрлар оша яшашдай шарафга сазовордир. Демак, инсон ўз ҳаёти ва фаолиятини мазмунли ўтказиш учун аввало ўзини ўраб турган борлиқни билиши, юксак ақл ва тажриба эгаси бўлиши лозим. Чунки инсон ақли ва унинг ҳаётида муҳим ўрин тутиши, ақл-идрок туфайлигина инсон до нолик, теран фикр, ростгўйлик, тўғрилик, узоқни кўра билиш, нафснинг куйига тушмаслик каби хусусиятларни амалга оши риши мумкин. Халқимизнинг "Ақл инсоннинг кўрки", “Ақл сувдан тиниқ, ойнадай равшан” каби нақллар

бежиз айтилма ган. Шунинг учун ҳам ақл инсон учун ғоят олий неъматдир. Ақл билан илм-маърифат эгалланади, касб ҳосил қилинади, дунё сирлари ўрганилади. "Ақл- юрак ичидаги нур, бу нур билан ҳақ ёки ноҳақ билиб олинади", "Ақл ўз соҳибини дунё маломатла ридан қутқаради", "Ақл - жоннинг ҳаёти, жон эса жасаднинг ҳаёти, тан эса жасаднинг ҳаёти!", "Кишининг нафси ақлдан устун бўлса, ундай одамнинг ҳайвондан фарқи йўқ". Ақл кишининг ўз иродаси, қалби ва фикри асосида дунё вий, ҳаётий ҳақиқатларни англаш ва уларга ўз фаолиятида маънавий-инсоний нуқтаи- назардан амал қилишдир. Ақл инсонларнинг пири комили, муршиди, ягонасидир. Руҳ ишлови, ақл бошловчидир. Инсон ақли ила дин ва эътиқодни маҳкам қилади, шариат ҳукмларига бўйсунади. Инсонларнинг дўсти унинг ақлидир. Душмани эса унинг нодонлигидир. «Оллоҳ энг ғазаб қилган киши аҳмоқдир. Чунки у энг азиз нарсадан маҳрумдир». Инсон ақли туфайли яхшилик билан ёмонликни ажратади. Олимларнинг фикрича, ақл икки турли бўлади.. Ин сонни ҳайвондан ажратиб турадиган туғма ақли табиий ва кас бий бу табиийдир. Инсон табиатдаги ақлни ўткирлаш ва ўстириш фаолияти бу касбийдир. Бу эса ақлни ишлатиш, таж риба ва илм олиш билан ҳосил бўлади.У ақлни ривожлантириш учун ҳам ҳар бир киши ҳаётдан тажриба орттириши ва илм- маърифат ўрганиши зарур, ҳар кимки, ақлга ошно бўлса, у жамики айблардан покланади, ҳақиқатни англаб, камолотга етади. Болаларнинг ақлли бўлишида оила, мактаб, кенг жамоатчиликнинг таъсири каттадир. Ақлли болалар қаерда бўлмасинлар доимо эҳтиёткорлик билан билим ва тарбияни эканлигини намойиш этадилар. Уларни кўрган, суҳбатида бўлган кишилар ақлига таҳсин қилиб раҳмат айтадилар. Шу ўринда 1447 йили Тафт шаҳрида 5-6 ёшли Алишернинг машҳур олим, тарихчи Шарафиддин Али Яздий билан бўлган учрашувини мисол си фатида келтириш мақсадга мувофиқдир. Бола мўйсафиднинг саволларига бурро жавоб берар эди. Унинг ўзини тутиши, одоби мўйсафидга ёқиб тушди. - Мен чақирганимда ўртоқларинг

қочиб кетди. Сен эса ҳузуримга келдинг, сўроқларимга яхши жавоб бердинг. Шунинг учун сенга раҳмат, умринг узоқ бўлсин, бошинг омон бўлсин. Олим, фозил, бўлиб, яхши обрўга эришгайсан, - мўйсафид уни дуо қилди. Бундан кўриниб турибдики, ақлли болалар ҳамма жойда камолу- таъзим билан салом берадилар. Одоб билан муносабатда бўладилар. Ҳақиқатдан ҳам, ақлни ишлатган киши ҳаётида фақат эзгу ликлар қилади ва эзгулик кўради. Лекин шуни айтиш жоизки, ақл, заковат жиҳатдан етук бўлмаган инсон ҳеч қачон ўз Ватанини, ўз халқини, ўз динини, энг асосийси ўзлигини англай олмайди, ўзлигини англамаган инсон эса манқуртга айланиб қолади.Бу эса эртанги порлоқ келажагимизнинг ҳалокатидир. Бизнинг бу борадаги энг асосий вазифамиз ёшларни маънавий баркамол, элим деб, юртим деб ёниб яшайдиган, юрт истиқболи учун қайғурадиган комил инсонларни тарбиялашимиз, уларни камол топтиришимиз зарур. Комил инсон деганда, биз аввало онги юксак, мустақил фикрлай оладиган, хулқ-атвори билан ўзгаларга ибрат бўладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз.Онгли, билимли одамни олди-қочди гаплар билан алдаб бўлмайди.У ҳар бир нарсани ақл, мантиқ тарозусига солиб кўради, ўз фик ри, ўйи, хулосасини мантиқ асосида қурган киши етук одам бўлади 1 . Бизга маълумки, инсон ҳаёти учун муҳим бўлган илм ҳикматларини ўрганишда ота-боболаримизнинг фаолияти ва уларнинг ёшларга кўрсатган ғамхўрликлари беқиёсдир. Халқимиз орасидаги қуйидаги ўгитлар инсонларни илм- маърифатга даъват этувчи буюк кучдир. Инсон учун ақл, эшик очувчи, ахлоқий йўл кўрсатувчидир, Етук ахлоқ ва одоб инсоннинг зийнати, доноларнинг фазила тидир. Ақлли киши ахлоқли бўлсагина, халқига, мамлакатига, ёру дўстларига наф келтиради. Алишер Навоий ўзининг ақли, ибратли ахлоқи, одоби билан мамлакатига, халқига ҳеч қачон сўнмайдиган буюк мерос қолдирди. У ўзи ҳаёт бўлган даврлар даёқ, ақли ва 1 Н.Ғайбуллаев ва бошқ. Педагогика (Маърузалар матни). – Т.: 2000. 76-бет.

ахлоқи билан халқига, мамлакатига кўп фойда келтирди, дўсти Султон Ҳусайн Бойқарога давлатни адолат ме зонлари асосида бошқаришга ёрдамлашишга интил ди. Навоийнинг доно маслаҳатлари туфайли у кўп фалокатларни олдини олди, ҳалокатлардан қутулиб қолди. Инсонда нима асосий роль ўйнайди, ақлми ёки одоб деган савол ҳам қўйилиши мумкин. Уларнинг иккаласи ҳам муҳим. Иккаласини ўзида жамул-жам қилган кишини баркамол инсон, деб айта оламиз. Ҳаётда билимли, ақли ҳам жойида азиз, ақлли ва одобли кишиларни қалбан бир-бири билан боғлайдиган руҳий замин десак ҳам хато бўлмайди. Донолар айтганидек: "Кишида одоб бўлса, илм ҳам бўлиши мумкин. Одоб ақлга боғлиқ нарса. дея устига одоб қўшилса, нур устига нур бўлади. Улуғлик-ақлу одоб билан, бойлик қадри саховат билан, қувват қадри баҳодирлик билан ошади". Инсонларнинг билими қанчалик кенг ва чуқур бўлса, шунчалик камтар бўлади. Камтарлик-доноликнинг белгисидир. Доно кишилар билганларидан кўра билмаганлари кўп эканини тасаввур эта оладилар. Буюк файласуф Суқротнинг: "Мен бир нарсани биламан, у ҳам бўлса ҳеч нарсани билмаслигимдир",-деган фикрларида ҳам шу маъно бор. Фақат нодон кишиларга-ўзлари билган билим ҳақиқатнинг сўнгги чегарасидек кўринади. Маърифатпарвар аллома А.Авлоний инсон ақл-заковати ва маънавий камолотининг йўллари устида тўхталиб, шундай деб ёзадики: "Илм дунёнинг иззати, охиратнинг шарофатидир. Илм инсон учун ғоят муқадддас бир фазилатдур, зероки, илм бизга ўз аҳволимизни, ҳаракатимизни ойна каби кўрсатур, зеҳнимизни, фикримизни қилич каби ўткир қилур, илмсиз ме васиз дарахт кабидур" 1 . Авлоний илмнинг аҳамиятини назарий томонини кўрсатибгина қолмай, балки амалий фаолият учун ҳаётий зарурат эканлигини ҳам таъкидлаб ўтади: "Илм бизни жаҳолат қаронғусидан қутқарар, маданият, инсониятни маърифат дунёсига чиқарур, ёмон феъллардан, бузуқ ишлардан қайтарур. Яхши хулқ одоб 1 А.Авлоний. “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ”. – Т.: “Ўқитувчи”, 1992. 76-бет.

соҳиби қилур. Бутун ҳаётимиз, саломатлигимиз, саодати миз, сароватимиз, майишатимиз, ҳимматимиз, ғайратимиз, ду нё ва охиратимиз илмга боғлиқдур". Ақл-заковат, эҳтиёж ҳам объектив заруриятни онгли ниш билан боғлиқ бўлган маънавиятдир, яъни англаган мақсадлар тизимидир. Бинобарин, ҳар бир даврнинг эҳтиёжлари ҳам, ижгимоий, иқгисодий тараққиёти ҳам илмий тафаккури салоҳияти даражаси билан белгиланади. Бирор муаммони ҳал этиш имкониятларини инсон ўз ақл-заковати, би лими, кучи ва иродаси билан аниқлайди. Жамоа ва тарбия Жамоа назарияси қоидаларига мувофиқ, уни яратиш методикаси ишлаб чиқилган. Унинг умумий асослари қуйидагилардан иборат: талаблар қўйиш, фаолларни тарбиялаш, ўқув, меҳнат, ижтимоий-сиёсий ва оммавий-маданий фаолиятдаги истиқболларни ташкил этиш, соғлом жамоатчилик фикрини шакллантириш, ижобий анъаналарни яратиш ва кўпайтириш. Таърифланган бу қоидалар ҳар қандай жамоа (таълим муассасаси, гуруҳ жамоаси, таълим муассасасидан ташқари талабалар бирлашмаси ва хоказолар)ни шакллантириш ва ривожлантариш учун қўлланма ҳисобланади. Мазкур бобда гaп гуруҳ жамоасини барпо этиш ва ривожлантириш, гурух раҳбарининг шу йўналишдаги иши ҳақида боради. Тарбия методларини танлашда уларнинг жамоанинг ривожланиш даражасига мослиги муваффақиятнинг муҳим шарти ҳисобланади. Шунинг учун ҳар бир педагог тарбиявий ишни гуруҳдаги жамоа муносабатларининг ривожланиши даражаси (босқичи, даври)ни аниқлашдан бошлайди. Педагогнинг эса янги гуруҳ билан кўп марта иш бошлашига тўғри келади: ўз меҳнат фаолиятининг дастлабки йилида, гуруҳни навбатдаги битириб чиқиш мавсумидан кейин, баъзан эса таълим муассасасида вужудга келган вазият тақозоси билан. Гуруҳ раҳбари ўзининг методлари жамоанинг ривожланишига тўсқинлик қилмаслиги учун шундай кейинги ишлари давомида вақти- вақти билан жамоанинг ривожланиш даражасини англаб туради.

Назарияда жамоа ривожланишининг уч ёки тўртта даражаси ажратиб кўрсатилади («Педагогика» дарслиги нинг тегишли бобига қ аранг) . Бошланғич даража педагогнинг куч-ғайрати натижасида гуруҳда ўрнатилган муайян даражадаги тартиб, интизом билан, тарбияланувчиларнинг унча катта бўлмаган қисми гуруҳ раҳбарининг ҳаракатларини қўллаб-қувватлаши билан изоҳланади. Тарбия жараёни ўз – ўзини тарбиялаш жараёнига ўтганда юксак даражага эришилади. Айрим талабалар ва умуман жамоа ўз фаолиятини мустақил режалаштиради ва ташкил этади, ўзига ва бир-бирига талаблар қўяди ва ўз-ўзини назорат қилади. Гуруҳ раҳбари ва талабалар жамоаси ўй- ниятлари ва ишларида биргадирлар. 1 Паст даражадан юқори даражагача борадиган йўл узоқ бўлиб, муайян қийинчиликларни бартараф этиш билан кечади. Айни пайтда жамоани шакллантириш юзасидан олиб бориладиган ишлар жуда қизиқарлидир. Бу гуруҳ раҳбарининг асосий ишидир. Умуман таълим муассасаси тарбиячисининг асосий натижалари бу иш қ ан чалик муваффақиятли ўтишига борлиқ бўлади. Агар талабалар жамоаси барпо этилмаган бўлса, талаба таълим муассасасини ҳеч афсусланмай тарк этади, ҳ атто кейинчалик ўқиган йилларини эсламайди хам. Талабалар жамоасини иноқ жамоага бирлаштнрган мохир гуруҳ рахбари қўлида тарбияланган одам бахтлидир. Улғаяётган киши, фуқаронинг ҳаётдаги мавқеини шакллантиришда, унинг хаёт йўлини белгилашда ўз вазифасини англаш гуруҳ раҳба рининг тарбияланувчилар жамоасини барпо этиш юзасидан олиб борадиган фаол ва қатъий фаолиятининг зарур шарти ҳисобланади. Жамоанинг шаклланиш босқичлари Жамоанинг ривожлаииш даражасини белгилаш методикаси кўп. Унинг моҳияти у ёки бу ривожланиш даражасидаги жамоа норматив таърифини аниқ жамоа таърифи билан таққослашдан иборатдир ижтимоий аҳамиятга эга бўлган мақсаднинг, педагоглар билан талабаларнинг биргаликдаги ҳар 1 Рувинский Л.И. Тарбиявий ишлар методикаси. Т.:Ўқитувчи.-191.-187 б.

томонлама собитқадам фаолиятининг, ўзаро масъулиятли муносабатларнинг мавжудлиги; ўз-ўзини бошқариш органларининг фаолияти ва ҳоказо. Талабаларнинг жамоа турмуш нормалари ва қоидаларининг, интизомнинг бузилишига муносабатларини кузатиб, жамоанинг ташкилий тузилиши таъсирчанлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Жамоа ривожланишининг дастлабки босқичида талабалар тарқоқ бўлиб, уларда якдил фикр ва гуруҳ рахбари таяниши мумкин бўлган таъсирчан фаоллар бўлмайди. Шунинг учун бундай жамоада салбий ходисалар очик муҳокама қилинмайди, мустақил жамоа қарори қабул қилинмайди ва ҳоказо. Агар жамоа ривожлашишнинг иккинчи босқичида бўлса, номигагина эмас, балки педагогнинг ҳаракатларни қўллаб-қувватлайдиган ҳақиқий ҳаракат қилувчн фаоллар бўл са, унинг айрим талабалар ва жамоа олдига муайян талаблар қўйишини кузатиш мумкин. Жамоанинг ривожланиш даражасидан далолат берадиган муҳим белгилардан бири — талабаларнинг бир галикдаги фаолиятга иштиёқи чиқинди қоғоз ёки метал лом тўплаш, кечага тайёргарлик кўриш каби таълим муассасалари тажрибасида мунтазам учраб турадиган ишларда кўзга ташланади. Гуруҳ раҳбари жамоанинг ривожланиш даражасини белгилаш учун талабаларда уларнинг ҳозирги ва бўлажак ҳаётларида ижтимоий аҳамиятга молик мақсадлари мавжудлигиии билиши муҳим, яъни жамоа нинг ҳаётий фаолияти истиқболларини барча ёки айрим талабалар қабул қилишини ва бу истиқболларнинг хусусияти қандайлигини билиб олиш зарур. Агар бўлажак шанбалик ёки байрам кечаси талабалар учун фаолиятга ундовчи воқеа бўлса ва бу яқин истиқбол фақат айрим талабалар ва фаоллар учун аҳамиятли бўлса, жамоа ривожланишининг иккинчи босқичи ҳақида гапириш мумкин. 1 Жамоанинг ривожланиш даражасини аниқлашда талабаларнинг фақат гуруҳдан ташқари фаолиятида намоён бўладиган муносабатларни таҳлил 1 Ражабова С. «Касб - ҳунар коллежи ўқитувчисининг касбий маҳоратини оширишнинг ташкилий педагогик асослари» номзодлик диссертацияси.Т., 2004.

этиш билангина чекланиб бўлмайди. Гуруҳ раҳбари ишининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у оддий талабалар жамоасини эмас, балки талабалар жамоасини шакллантиради. талабаларнинг асосий вазифаси ўқишдан иборат. Шунинг учун гуруҳ раҳбари даставвал талабаларнинг ўқишга қандай муносабатда эканликларини, ўзларини дарсда қандай тутишларини, уй вазифаларини сидқидилдан бажаришлари ёки бажармасликларини аниқлайди. Ва, ниҳоят, энг муҳими — уларнинг ўқишдаги мўлжаллари нималардан иборат, бу мўлжаллар ижтимоий моҳиятга молик ёки молик эмаслиги ҳисобланади. Жамоанинг тарбиявий таъсири Педагог гуруҳ билан ишлашнинг дастлабки босқичида турли вазиятларга дуч келиши мумкин. Гуруҳда ҳақиқий жамоа муносабатлари бўлмаслиги мумкин, бунда педагог ишни бошидан бошлашига тўғри келади. Кўпинча бундай ҳолат янги шаклланган, «йиғма» гуруҳларда, янги қурилган таълим муассасаларида бўлиши мумкин. Тўғри, бошқа ҳолларда ҳам шундай бўлиши, аввалги гуруҳ рахбарининг куч-ғайрати муваффақият келтирмаган бўли ши, таркиби ўзгармаган жамоа юқори курсдаги гуруҳларда ҳам шаклланмаслиги мумкин. Иккинчи томондан, гуруҳ раҳбари гуруҳ билан иш бошлар экан, хар доим жамоа ривожланишининг бошланғич даври билан иш кўради, деб мўлжаллаб бўлмайди. Бошланғич ўқиш дарвларида кўпинча яхши гуруҳ жамоалари шаклланади. Педагог бундай ҳолда жамоа фаолиятининг аввалги тажрибасини таҳлил этади ва унинг анча юқори ривожланиш даражасига мос келадиган тарбия методларини қўллайди. Қуйидагиларни таъкидлаш зарур. Жамоанинг ривожланиш даражасини аниқлашнинг энг ишончли усули — талабаларни улар билан дарсда, дарсдан ташқарида, таълим муассасаларида, таълим муассасаларидан ташқарида ўзаро фаол хамкорлик қилиш жараёнида кузатишдан иборатдир. Махсус диаг ностик усуллар, масалан, анкета

тарқатиш, педагогик вазиятларни вужудга келтириш ва бошқалардан ҳам фойдаланиш мумкин. Лекин бу усуллар гуруҳини жуда эҳтиёткорлик билан, катта педагоглик одоби билан қўллаш лозим. Талабаларни ўрганишнинг хар бир усули айни вақтда тарбия усули ҳам эканлиги педагоглар учун қонун бўлиб қолиши керак. Эҳтиётсизлик билан ўтказилган анкета тарқатиш, айниқса унинг натижаларини муҳокама қилиш талабаларни жипслаштириш ўрнига уларнинг ораси бузилиб кетишига олиб келиши мумкин. Келтирилган мисолда анкеталарни муҳокама қилиш педагог томонидан пухта тайёрланган, «портлаш» усули сифатида фойдаланилди ва бошқа чоралар билан мустаҳкамландики, улар ҳақида қуйироқда сўз юритилади. шахслар, айниқса катта ўсмирлар ўзларини «ўрганишларини» хуш кўрмайдилар. Шунинг учун турли хил анкеталарни ошкора ва самимий жавоблар олишга умид қилгандагина қўллаш тавсия этилади. Педагог жамоанинг кучли ва заиф томонларини англаш учун педагогик вазиятлар вужудга келтиришни қўллайди. Лекин бунда шуни эсда тутиш керакки, талаба камчиликларини ҳамманинг ўртасида ёрқин намойиш этиш уни маънавий халок этиши, қалбини жарохатлаши мумкин. Шундай вазиятларни вужудга келти риш керакки, улар салбий томонларни эмас, хар бир шахсда одатдаги шароитда бошқалардан яширинган ижобий томонларни ҳам очиб берсин. 12 Гуруҳ рахбари жамоа ривожланишининг аниқланган даражасига қараб тарбия усулларини танлайди. Бунда педагогларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш қўшимча шарт ҳисобланади. Бу ҳақда гапирмаса ҳам бўларди, чунки бу шарт педагогик принциплардан биридир. Шу билан бирга, ишни энди бошлаган педагог, айниқса гуруҳ рахбари тарбия усулларини эмас, балки шаклларини танлашда ўз тарбияланувчилари ёшини ҳисобга олиши муҳимдир. Бунда бир хил усуллар — талаблар, топшириқлар ва хоказолар турлича изохланади. Қуйи гуруҳларда кўпгина талаблар, қоидаларни 12 А.Б.Исимова “Дарсдан ташқари таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг педагогик шарт шароитлари” номзодлик диссертацияси. Т., 2004.

тушунтириш, хатто айрим «зерикарли» вазифаларни бажаришга ўргатиш кўпинча ўйин шаклида ўтказилади. Кичик гуруҳларда тарбия шакллари анча жиддий, амалий тус олади, лекин имкони борича уларга ўсмирларда иштиёқ уйғотишга қодир бўлган романтик тус бериладн. Юқори гуруҳларда чуқур тушунтириш ишлари олиб бориш, хатто маънавий талабларни фалсафий асослаб бериш талаб этилади. Жамоани шакллантнришнинг дастлабки босқичида гуруҳ рахбаридан айииқса кўп шахсий куч-ғайрат сарф этиш талаб этилади. Бунда, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, вазият шундай бўлиши ҳам мумкин, яъни гуруҳ янги эмас, талабалар бир неча йилдан буён бирга ўқишлари, жамоа эса таркиб топмаган ёки «сочилиб кетган» бўлиши мумкин. Педагог хар қандай ҳолда ҳам ўз ўтмишдошларининг хатоларини такрорламаслик учун вужудга келган вазиятни таҳлил этади ва бунинг педагогик сабабларини аниқлайди. Қўйилган вазифаларни хал этиш истиқболларни олға суришдан бошланади. Жамоа қандай босқичда турмасин, унинг олдида бир вақтнинг ўзида я қ ин, ўрта ва узо қ истиқболлар бўлиши керак. Тажрибанинг кўрсатишича, талабаларнинг шахслараро муносабатлари жамоа тусини олмаган бошланғич босқичларда гуруҳ ра ҳ бари талабаларнинг шахсий манфаатларига дахл қиладиган яқин истиқболларни ўртага қўйиш ва руёбга чиқариш тўғрисида ўйлашига тўғри келади. Я қ ин истиқбол сифатида одатда кўп тайёргарликни талаб қилмайдиган, лекин шу билан бирга қисқа муддатли амалий муомала: экскурсия, маданий юриш, шахар ташкарисига сайрдан хурсандчилик етказадиган қизикарли ишлар танланади. Бу кичик тадбирларни тайёрлаш талабаларнинг фаол педагогик ёрдам остида муайяи куч-ғайрат сарфлашларини ва ташкилотчилик фазилатларини намоён этишларини талаб қилади. Бундай жамоа тадбирларини ўтказиш чоғида фаол талабалар аниқланади. Шуни ёдда тутиш муҳимки, истиқболлар (яқин, ўр та, узоқ истиқболлар) жамоа ҳаёт фаолиятининг барча: ўқув, ижтнмоий-сиёсий, меҳнат ва оммавий-маданий сохаларини қамраб олган бўлиши керак. Бундай ёндашув

фақат «кўнгилочар» истиқболларни олға суриш йўлидан бориш хавфидан халос бўлишга ёрдам беради. Жамоада шахсни тарбиялаш шакл ва усуллари Жамоа қандай босқичда турмасин, унинг олдида бир вақтнинг ўзида яқин, ўрта ва узоқ истиқболлар бўлиши керак. Тажрибанинг кўрсатишича, талабаларнинг шахслараро муносабатлари жамоа тусини олмаган бошланғич босқичларда гуруҳ рахбари талабаларнинг шахсий манфаатларига дахл қиладиган яқин истиқболларни ўртага қўйиш ва руёбга чиқариш тўғрисида ўйлашига тўғри келади. Педагогикада ривожланиш ва тарбияиинг ўзаро боғлиқлиги муҳим муаммолардан бўлиб, у кўп мунозараларга сабаб бўлади шахснинг ривожланиши қийин, мураккаб жараён, у кўплаб ички ва ташки таъсирлар ва омиллар орқали рўёбга чиқади. Инсон ҳаёт экан, бутун умри давомида ўсиб, ривожааниб, ўзгариб боради. Болалик, ўсмирлик ва ўспиринлик йилларида шахснинг камол топиши яққол кўзга ташланади. Ривожланиш деганда биз шахснинг ҳам жисмоний, ҳам ва маънавий камол топиш жараёнини тушунамиз. Педагог ика ва психология фани ривожланишни биологик ва социал хусусиятлари ўзаро чамбарчас боғлик; бўлган бир бутун нарса деб ҳисоблайди. Одам боласининг шахс сифатида ривожланиши ҳар тамонлама камол топишининг самарали бўлишига эришиш мақсадида педагогика фани ривожланишнинг қонуниятларини унга таъсир этувчи омилларни шунингдск, шахс камолотида таълимм ва тарбия ҳмда фаолиятининг таъсири ва аҳамиятини аниқлайди ва таҳлил қилади. Маълумки, одам шахс сифатида дунёга келмайди, балки унинг шаклланиши аввало ҳаёт шаро итларига боғлиқдир. Шахс ҳаёт давомида мураккаб ривожланиш жараёнини бошдан кечиради, натижада шахсга айланади. Шу сабабди шахсни маълум ижтимоий тузумнинг маҳсули деб ту шуншиимиз лозим. Президент И. Каримовнинг 2000 йил "Соғлом авлод йили" деб эьлон қилишда сўзлаган нутқида: "Бизнинг эзгу ниятимиз - келажаги буюк давлат ва

эркин жамият қуриш. Бизнинг та раққиёг, стратегиямиз соғлом авлод тарбиясига таянади ва уни ривожлантиришга қаратилган", деб таъкидлайди. Шахснинг ривожланиш жараёни бир қанча омиллар таъсирида содир бўлади: ирсият, муҳит, таълим – тарбия, шахс фаоллиги. Инсоннинг жисмоний ривожи асосан биологик омилга боғлиқ . Муҳит- бу шахсни ўраб турган шарт-шароитлар йиғиндисидир. Буларга табиий муҳит, экологик муҳит, ижтимоий муҳит, оила муҳитини киритиш мумкин. Буларнинг барчаси тарбиявий муҳитни ташкил этади. Шахснинг шаклланишида уни ўраб турган муҳитнинг таъсири жуда катта. Тарбия энг асосий ривожлантирувчи омилдир. Тарбия шахснинг ривожланишини таъминлаш учун тарбияланувчидаги ривожланишнинг моҳиятини тушуниш, билиш фаолиятининг ўзгариш сабабларини аниқлаш зарур.Тарбия ҳақиқатдан ривожлантирувчи омил бўлмоғи учун тарбияланувчи жамиятнинг тарбия олдига қўйган талабаларини, шахснинг ўзига хос хусусиятларини билиши зарур. Демак шахс ривожланишида тарбиянинг етакчилик ролини эътироф этиш керак. Шахс, унинг характери, хулқ- атвори, умуман жисмоний ва маънавий тараққиётини ўрганиш шуни кўрастдики, бу жараён мураккаб ва зиддиятлидир. Шу сабабали ривожланиш жараёни бир текисда бормайди, балки бунда сакрашлар, нотекисликлар ҳам содир бўлади. Жамоада ва жамоа орқали тарбиялаш тарбиянинг энг муҳим принципларидан биридир. Соғлом жамоа ҳар бир шахснинг қизиқишлари ва талабларни, унинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олади. Жамоанинг тарбиявий кучи ҳар бир кишида бўлган хислатлардан, ҳар бир шахс жамоага қўшадиган ҳиссасидан бошланади. Тарбиялаовчи жамоалар таълим – тарбия муассасаларида (гуруҳ жамоалари), қизиқишлари бўйича жамоалар, ишлаб чиқариш бригадалари жамоаларида ўз аксини топади. 13 Жамоа – бу одамларнинг бирор бир муайян ижтимоий аҳамияти бўлган фаолият асосида бирлашувларининг ташкилий формасидир. Тарбияловчи жамоада педагогик раҳбарлик ёрдамида ўзаро маъсулият (ишчанлик) 13 Рувинский Л.И. Тарбиявий ишлар методикаси.Т.:Ўқитувчи.-191.-189 б.

муносабатлари вазиятигина эмас, билки инсонпарварлик муносабатлари ҳам вужудга келтирилади. Тарбияловчи жамоада инсонпарварлик муносабатлари ўртоқларча манфаатдорлик, бир – бирига эътибор билан муносабатда бўлиш, каби белгилар билан характерланади. жамоада инсонпарварлик муносабатларининг мавжудлиги жамоанинг маънавий етуклигини ифодалайди. Тарбияловчи жамоа педагоглар учун тарбия объекти бўлиб, педагогик ишларнинг бутун моҳияти жамоаларнинг ташкилий жихатдан шакллантириш, тарбияланувчиларни тегишли интизом доирасида сақлашдан иборат бўлмай, балки талабаларнинг мазмунли ҳаётини ташкил этишдан, чинакам бой ижтимоий ва жамоа муносабатларини шакллантиришдан иборатдир. Ўзини – ўзи бошқариш органлари орқали жамоанинг пухта, бир мақсадга қаратилганлиги ва сермазмун ҳаёти тишкил этилиш керак. Жамоа аъзолари ўртасида ўзаро боғлиқлик, ўзаро назорат, ўзаро маъсулиятдан иборат муайян муносабатлар таркиб топади. Педагогнинг вазифаси ўзини бошқара оладиган жамоани вужудга келтиришдир. Бундай жамоанинг ҳар бир аъзоси ижорчигина бўлиб қолмасдан, балки хилма – хил фаолиятнинг бунёдкори бўлиши лозимдир. Жамоа ҳар бир шахсни шакллантиришга жидий таъсир кўрсатади. Ҳар бир шахс жамоанинг муайян талабларини, юриш – туриш нормаларини қабул қилибгина қолмасдан, балки ўзи томонидан ҳам турли талаблар қўйиши керак деб ўйлайман. Натижада шахснинг ривожланиши жамоанинг шаклланишига олиб келади. Жамоанинг таъсири кўпроқ фаолият жараёнида амалга оширилади. Трабияловчи жамоанинг шахсга таъсир кўрсатиш шакллари хилма – хилдир: сборлар, талаблар йиғилишлари, деворий газета, мусобақа ва бошқалардир. Талаба шахси доимо такомиллашиб боргандек, жамоа ҳам такомиллашиб боради шунинг учун шахсга таъсир таъсир усуллари ҳам доимо ўзгариб туриши лозим.

Жамоада нолегал лидернинг таъсири ҳам беқиёс шунинг учун педагог доимо нолегал лидернинг таъсирини кузатиб бориши ва уни ижобий бўлса қўллаб – қувватлаш, агар салбий бўлса уни тўғирлашга ҳаракат қилиши керак. жамоада тарбия фронтал ва индивидуал шаклларда олиб борилади. Ижобий характерга эга бўлган чора тадбирлар оммавий олиб борилиш ва танқидий чора – тадбирлар индивидуал холда олиб борилиш олтин қоида ҳисобланади. Жамоа фаолияти асосида муомала қилишга бўлган эҳтиёж ётади. Дарсларда бу эҳтиёж кам қондирилади. Педагоглар кўпгина ҳолларда талаба ларнинг ўзаро ҳамкорликларида фақ а тгина кўчириб олиш, ўзи ўйламаслик каби салбий томонларини кўрадилар. Шунинг учун агар биргаликда ишлаш махсус режалаштирлмаган бўлса, тарбиячилар дарсда талабалар ўртасидаги алоқани асосан рағбатлантирмайдилар. н атижада талабалар дарсда ҳам уйда ҳам биргаликда ишлашни ўрганмайдилар. Агар дарсдаги муомалага бўлган эҳтиёж тўғри тушинилса, унинг негизида талабаларнинг ўзаро ёрдами, дарсларга биргаликда фойдали тайёргарлик кўриш, қизиқишлар бўйича машғулотлар ташкил этилади. Биргаликдаги меҳнати талабаларда катта қониқиш ҳосил қилади. Таълим жараёнидаги жамоатчилик туйғуси ана шу ижобий кечинмадан бошланади. Шу тариқа ўзаро ёрдам ташкил эитш гуруҳдаги жамоа муносабатларини шакллантиришнинг йўлларидан биридир. Ўзаро ёрдам кўрсатишнинг тўғри, энг мақсадга мувофиқ шаклларини топиш осон эмас. Педагог яна талабаларнинг ёш хусусиятларни, унинг шаклланганлик даражасини ҳисобга олади, ўз талабаларида жамоа фикрининг қўллаб қувватланишига таянади. Ўқув – билиш фаолияти билан боғлиқ истиқболлар жамоа ривожланишининг барча даражаларида муҳимдир. Ривожланишнинг юқори даражасида гуруҳда обрули фаоллар, соғлом ижтимоий фикр мавжуд бўлганида бундай истиқболлар талабаларнинг дарсдаги ва дарсдан ташқари фаолиятини қамраб олиши, хилма – хил, баъзан мураккаб шаклларга эга бўлиши мумкин. Бу истиқболларни амалга ошириш талабалар кўз ўнгида

ҳам, бошқа гуруҳ талабалари, педагоглар, ота – оналар кўз ўнгида ҳам жамоа обрусини оширади. Кўпгина ўқув масканларида гуруҳ жамоалари ҳар йили билиш ва кўнгил очар дастурлари бўлган мавзули кечалари, фан ҳафталиклари тайёрлайдилар. Бу фақат бақувват жамоанигина қўлидан келади. Бу тадбирларни тайёрлашда одатда жамоанинг ҳар бир аъзоси банд бўлади. Бундай истиқболнинг тарбияловчи таъсири шундан иборатки, гуруҳ жамоаси унинг ёрдамида бошқа жамоалар билан ҳам боғланади. Гуруҳ раҳбарининг шахсни шаклланишидаги ўрни Гуруҳ раҳбари аввал бошданоқ шакллантирилаётган талабалар жамоаси фақат гуруҳ доирасида қолиб кетмасин. Ўй – ниятлари ва ишлари билан таълим муассасаси, шаҳар ҳаёти билан ҳам боғланиши учун чоралар кўради. У металл парчалари тўплаш, территорияларини йиғиштириш, дарахт кўчатлари ўтқазиш каби мусобақаларда талабалар шахсий қувончи ёки ўз мағлубияти аламини бошдан кечирмасдан, умумий хулосани ва умумий ишга ўзлари қўшган ҳиссани таҳлил этишлари тўғрисида ғамхўрлик қилади. Афсуски ҳамма педагоглар ҳам бу қоидага риоя этишмайди. Улар асосий эътиборни гуруҳнинг ички ишларига қаратадилар. Мусобақа, агар ундан жамоанинг ривожланиш даражаси ва талабаларнинг ёш ҳисобга олинган тарзда фойдаланилса, жамоани шакллантиришнинг самарали воситаси ҳисобланади. Гуруҳ ўз навбатида умутаълим муассасаси мусобақасига қўшилиши мумкин. Бу анча маъсулияти иш. Унинг муваффақияти кўп жиҳатдан фаолларнинг уюшқоқлиги, ташаббускорлиги ва мустақиллигига боғлиқ бўлади. Гуруҳ раҳбарлари талабаларнинг ота-оналари билан ҳам хилма-хил машғулотларни бирга кушиб олиб боришса янада мақсадга мувофиқ бўлади. Бунинг учун ўқиш мобайнида иккита умумтаълим машғулотини ва ҳар бир гуруҳ ота-оналари учун 6 тадан 9 тагача машғулот ўтказиш кўзда тутилган. Машғулотлар шундай тарзда кўриладики, ота-оналар педагогика, психология

ва физиология асослари изчил курсини ўзлаштириб, фарзандлари билан курсдан -курсга ўтгандек бўлишади. Курс талабаларнинг ёш хусусиятларига мувофиқ ва таълимнинг ҳар бир йилидаги таълим-тарбия вазифаларини ҳисобга олиб кўрилган. Ота-оналарга педагогик билим беришни амалга оширишда фақат билим бериб қолмасдан, уларни тарбия сохасидаги амалий малака ва кўникмалар билан қуроллантириш, уларнинг педагогик фикрини уйғотиш, мустақил шуғулланишга ундаш, мақсадга мувофиқ (тарбия нуктаи назаридан) оила ички муносабатларини йўлга қўйиш ғоят муҳимдир. 14 Педагогик, маъруза — педагогик билим беришнинг энг машхур шаклларидан бири. Кейинги пайтларда ота-оналарга педагогик билим бериш кенг миқёс касб этиб, корхоналардаги, клублар, маданият уйлари ҳузуридаги, турар жойлардаги ва хоказолардаги ота-оналар педаго гика университетлари ва лекторийлари орқали турли шаклларда амалга оширилмоқда. Ота-оналар учун маърузаларни аниқ материал, ижобий намуналар асосида, адабий манбалар, диапозитивлар ва бошқа кўргазмали қўлланмалардан фойдаланиб ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Ота-оналарнинг оилавий тарбия тажрибалари ҳақидаги шикоялари ғоят Қ изиқарли ва тушунарли бўлади. Ота-оналарга педагогик билимларни маълум қилибгина қолмасдан, уларни ўз фарзандлари шахсини мулжаллай олишларига, ота-оналар ундан нима чиқишини олдиндан билишлари ва уни тарбиялаш режасини туза олишларига ўргатиш яхши натижа беради. Ота-оналаримизнинг юксак таълимий ва маданий даражаси педагогик ва психологик таъсир этиш сифатинн оширишни талаб этади. Хўш, буни каерда ўрганиш мумкин? Энг яхшиси — ота-оналар билан бевосита муомалада, педагогларнинг бу йўналишдаги ижодий жамоа ишида ўрганиш мумкин. Ўқилаётган маъруза самарадорлигини ошириш мақсадида ҳар бир маърузада камида уч мақсад: қизиқтириш, тушунтириш, ишонтириш 14 Рахимжонов Н. “Ёшлар иқтисодий тафаккурини шакллантиришда оиланинг роли” Т., 2005 (Б.М.И.)

мақсадининг амалга оширилишига эришиш муҳимдир. Агар бу мақсадларнинг биронтаси бажарилмаса, маъруза ни муваффақиятли деб бўлмайди. Айтиб ўтилган ҳар бир мақсадга ўзига хос усуллар билан эришилади. Масалан, тингловчиларни сийқаси чикмаган му қ аддима билан қ изикарли ҳ икоя, парча ва ҳ оказо), маъруза га янгилик жи ҳ атини киритиш бунда маълум б ў лган ҳ одисада тингловчилар эътибор бермаган қ андайдир янги нарса очилади), тингловчиларнинг қ изи қ ишларини қа ноатлантириш ва ҳоказолар билан қизиқтириб олиш мумкин. Лекторнинг э ҳ тирослилиги, унинг ота-оналар кечинмаларига шерик бўлиши, уларнинг ҳис-туйғуларига таъсир кўрсатиши, ёркин, ҳаётий мисоллар ва ҳ оказолар тингловчини ишонтиришга ёрдам беради. Ота-оналарда педагогик билимларни т ў лдириш, эгалланган билимларни фаол англаб етиш, улардан оилавий тарбияда фойдаланиш э ҳ тиёжининг кучайиши ўтказилган маъруза самарадорлигининг муҳим мезони бўлади. Биринчи ҳолда конференция анча аниқ тусда булади, шундан кейинги ҳолларда умумий тусда бўлиб, кўпроқ ота-оналарни қамраб олади. Уларнинг қайсинисини танлашни гуруҳ раҳбарининг ўзи етилган муаммоларни, унинг бундай конференцияларни ўтказиш юзасидан шахсий тажрибасини, ўқув муассасасида қарор топган анъаналарни, ота-оналарнинг фаоллигини ва ҳоказоларни эътиборга олиб танлайди. Одатда конференция мавзуи гуруҳда, таълим муассасасида, микрорайонда, республикада, мамлакатда етилган муаммолар билан белгиланади. Шу муносабат билан конференция мавзуини ота-оналарнинг ўзлари, гуруҳ раҳбари, таълим муассасаси, туман раҳбарияти ва ҳоказолар таклиф этишлари мумкин. Ҳам назарий жиҳатдан, ҳам оилавий тажрибани танлаш ва умумлаштириш жиҳатидан пухта тайёрлаш ҳар қандай конференцияни ўтказишнинг сўзсиз шартидир. Асосий тайёргарлик ишлари гуруҳ раҳбари раҳбарлигида амалга оширилади, у ота-оналар комитети билан биргаликда конференцияни тайёрлаш ва ташкил этиш режасини тузади.

Гуруҳ билан ишлаш ва унга раҳбарлик қилиш Гуруҳ раҳбари ўз гуруҳидаги талабаларнинг бевосита таълим тарбия жараёни, яъни дарслар давомида ҳамда дарсдан кейинги фаолиятини назорат қилишга масъулдирлар. Гуруҳдаги барча талабаларни қобилиятига қараб тугаракларга жалб этиш керак. Гуруҳдаги талабаларнинг сони нечта бўлишидан қатъий назар уларга маънавият дафтарини туттириш керак. Ҳафтада бир марта ўтказиладиган маънавият соатларини тўғри ташкил этиб, унга ҳаққоний ёндошиш шартдир. Тарбиячи қандай шароитда ишламасин, у қандай гуруҳда ишлашидан қатъий назар, талаба шахсини камол топтириши керак. Гуруҳ раҳбарлиги одатда гуруҳни ва алоҳида ҳар қайси талабани ўрганишда бошланади. Маънавияти бой бўлган гуруҳ раҳбари талабалар билан алоҳида – алоҳида ишлашни амалга ошириши, талабаларга ўз таъсири, методларини моҳирлик билан қўллаш керак. Агар гуруҳ раҳбари талабалар фаоллигини янада оширишга ҳаракат қилса ота – оналар билан алоқани мустаҳкамлаши лозим бўлади. Қайсики гуруҳ раҳбари ота – она билан яқиндан алоқада бўлса, унинг гуруҳидаги талабаларининг фаоллиги ошади. Ўзбекистонимизнинг «Таълим тўғрисида» ги Қонунини талабалар, ота – оналар ўртасида ўрганиб ишлаб чиқиши керак. Ўқув масканида таълим мазмунини такомиллаштириш, таълим методларини ягилаш борасида кўп ишлар қилинди ва қилинмоқда. Трабиячи талабаларда билим олишга бўлган иштиёқ ва эҳтиёжини уйғотишга ҳаракат қилади. Агар гуруҳ раҳбари ўз гуруҳидаги талабалар ўртасида ҳурмат қозона олса, талабани фикрлашга ўргатсин. Ўқув масканида олиб бориладиган тарбиявий ишлар системасини тўғри ва бевосита гуруҳда ўзлаштиршни кўтаришга таъсир этади. Гуруҳ раҳбари талабалар билан ҳамкорликда тарбияланувчиларни ўқишга онгли муносабатда бўлишга ўргатади., талабаларнинг ўқишга назорат қилади. Дарсларга киради, кузатади ва ўз гуруҳидаги талабалар билан биргаликда гуруҳда ўқув ишлари сифатини ошириш чора – тадбирларини

белгилайди. Гуруҳ хонасининг жихози ва кўриниши талабаларнинг эстетик тарбиясига жиддий таъсир кўрсатади. Шунинг учун талабаларга гуруҳ бурчагини қандай жихозлаш кераклигини айтиб бериш керак. Гуруҳ раҳбари кўргазмали қуроллардан самарали фойдаланиш, талабаларнинг дарсдан бўш вақтларидан фойдаланиш тарбияланувчилар ижодий қобилиятларини ўстришда, уларни ҳар томонлама камол топтиришга ёрдам беради. Дарсдан бўш вақтларида талабаларнинг жамоат топшириқларни, тугаракларда иштирок этишини назорат қилиш керак. Тарбияланувчиларни севиш ва ҳурмат қилиш тарбиявий иш самарадорлигини оширишнинг зарур шартидир. Агар педагог тарбияланувчиларни севмаса у тарбияланувчиларнинг ҳақиқий тарбиячиси, мураббийи бўла олмайди. Ҳозирги кунда тарбиявий ишлар усулубиёти фанининг энг му ҳим вазифаси бу – келажагимиз пойдеворини қурувчи ва юксалтирувчи, бозор иқтисодиёти шароитида мустақил ишлаш – маънавий кадриятларимизни ва умумбашарий қадриятларни узида мужассамлаштирган мутахассис кадрларни тайёрлашдир. Бунинг учун эса замонавий ва жаҳоннинг илғор таълим технологиялари билан таъминланган ўқув – услубий адабиётлар мажмуаларини яратиш, таълим тизимини тубдан узгартириш унинг мазмунига миллий руҳ сингдириш, самарали анъанавий услубларни саклаб колган ҳолда илгор услубларни яратиш ва уларни амалиётда қўллаш лозим. Шу мақсадда сўнгги йилларда пед а гогик олим ва амалиётчилар томонидан илмий асосланган ҳ амда Ўзбекистоннинг ижтимоий-пед а гогик шароитига мослашган таълим технологияларини яратиш ва уларни таълим – тарбия амалиётида қ ўллаш йўлга қўйилмоқда . Ўқитишнинг замонавий методларини қўллаш ўқитиш жараёнида юқори самарадорликка эришишга олиб келади. Дарс жараёнида юқори самардорликка эришиш учун қуйидаги метод ва услуллардан фойдаланиш мумкин: баҳслар, тадқиқот, музёрар, ишбилармонлик ўйинлари, лойиҳалаш, китоб билан ишлаш, суҳбатлар, пинборд, бошқаларни ўқитиш, давра суҳбатларидир. Ушбу методларни дарс

жараёнига қўллаш учун эса таълимнинг кичик гуруҳлар билан ишлаш шаклидан фойдаланилса мақсадга мувофиқ бўлади. Бу эса ўз навбатида «Таълим берувчи – таълим олувчи” диалогидан воз кечишни ва “таълим берувчи – гуруҳ – таълим олувчи” кўринишидаги уч томонлама ўзаро муносабатга ўтишни тақозо этади. Шу туфайли педагог билан талаба ўртасида мустаҳкам контакт ўрнатилади, шахсий ва бир вақтнинг ўзида таълим жараёнида жамоавий руҳий ҳолат кучаяди. Маънавий- тарбиявий ишлар тизимининг мазмуни Давлатимиз мустақилликка эришган дастлабки йиллардаёқ, ёш авлодни тарбиялаш ишига алоҳида эътибор билан қараб келинмоқда. Ҳозирги замон мактаби тубдан янгиланмоқда. Мамлакатимизда «Таълим тўғрисида»ги Қонуннинг қайтадан кўриб чиқилганлиги мактабнинг бугуни ва келажагига умид билан қарашга ундайди. Президентимиз И.А.Каримовнинг Республика Олий Мажлиси IX сессиясида сўзлаган «Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» номли нутқида бошқа таълим турлари қатори умумий ўрта таълим мактаблари фаолияти ҳам жиддий танқид остига олинган эди. Жумладан, нутқда бошланғич таълимга иккинчи даражали иш деб қараб келинаётганлиги, ўқувчиларда мустақил эркин фикр юритиш кўникмалари ҳосил қилинмаётганлиги 11 йиллик ўқув тизими илмий жиҳатдан асосланмаганлиги ва бошқа камчиликлар айтилганди. Ўзбекистон Республикаси XXI асрга қадам қўяр экан, асосий вазифаларимиздан бири мустақиллигимизни мустаҳкамлашдир. Бу эса мамлакатимиз ёшлари олидига каттадан-катта масъулият юклайди. Ҳозирги кунга келиб, ёшларда ватанпарварлик туйғусини кучайтириш, уларнинг сиёсий билимларини ошириш ҳамда жамият ҳаётида фаол бўлиши учун талай ишлар амалга ошириши лозим. Аввалом бор ёшларимиз эртанги истиқболини ўз қўллари ва ақл-идроклари билан яратишлари керак. Демак, ҳаммаси таълимга ёш авлоднинг нечоғли тафаккурига эга эканлигига боғлиқ.

Шу маънода ҳозир республикамизда очилаётган янги коллежлар, лицейлар, махсус соҳага йўналтирилган мактаблар ҳамда талабаларнинг ривожланган давлатларга ўқишга юборилиши, таълим тизимида амалга оширилаётган ислоҳатлар ёшларимизнинг малакали мутахассислар бўлиб чиқишини таъминлайди. Ёш авлодга тарбия беришдек мураккаб вазифани ҳал этишда мактаб жуда катта аҳамият касб этади. Айни шу жойда ёшларимиз ижтимоий жамият ва илмий техника тараққиёти талабларига жавоб бера оладиган мукаммал маълумотларни оладилар. Мактаб ёшларнинг дунёқарашларига пойдевор ҳамда ғоявий эътиқодлари учун негиз яратади, уларнинг иродаларини шакллантиради, халқимиз бахт-саодати йўлида сидқидилдан меҳнат қилишга тайёрлайди. Ўқувчиларга тарбия бериш уларга таълим бериш билан мустаҳкам ва яхлит бирликда амалга оширилади. Аммо, тарбиянинг ўз вазифаси, мазмуни, шакл ҳамда услублари бор. Ўқув-тарбиявий жараённинг узвийлиги мактаб олдига қўйилган энг муҳим педагогик қоидалардан бири ҳисобланади, шунинг учун ҳам синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар бевосита ўқув жараёни билан боғлангандир. Дарсдан ташқари машғулотлар ўқувчиларда асосий вазифалари бўлмиш илм олишга иштиёқ уйғотиш, қобилияти ва истеъдодларини рўёбга чиқаришга имконият яратишдан, мактабни муваффақиятли тугатиш, касб-корга интилиш ҳиссини тарбиялашдан иборатдир. Бугунги кунда ёшларнинг кундалик эҳтиёжлари, интилишлари, талаб ва қизиқишларини фақат дарс жараёни билан қондириб бўлмайди. Синфдан ва мактабдан ташқари машғулотлар ўқувчилар фаолиятининг барча қирраларини қамраб олмоғи лозим. Ҳар бир ўқувчи билан яккама якка ишлаш, уни ижтимоий – руҳий жиҳатдан ўрганиш ўқитувчи-мураббий фаолиятига янгича мазмун олиб киради.

Бугунги мактаб олдига шахснинг ҳар томонлама ривожланишини шакллантириш вазифаси қўйилган. Мазкур ишни амалга ошириш дарс жараёнида ва дарсдан ташқари тарбиявий ишларни қатъий бир мақсадли тизимга айлантиришни тақоза этади. Сўнгги йилларда болаларнинг жисмоний ва ақлий ривожланиши ўзгаришлари кўзга ташланади. Бу ҳол ижтимоий ҳаётдаги улуғвор ўзгаришлар илмий-техника тараққиёти, оммавий-ахборот воситаларининг таъсир доираси ошганлиги билан изоҳланади. «Кишилик жамияти эл-юртига, ватанига садоқатли, иймон- эътиқоди бутун, мард ва жасур, малакаси етук, маънавияти юксак инсонлар билан ҳақли равишда фахрланади» - деган эди Президентимиз. Бу улуғвор бетимсол бойлик ҳар қайси давлатнинг қудратли салоҳият манбаидир. Ана шундай ноёб фазилатларга эга авлодни тарбиялаб вояга етказадиган халқ келажакка очиқ кўз, катта ишонч билан қараши мумкин. Ўқувчиларнинг маънавиятини шакллантиришда ўтмиш ахлоқий меросини, айниқса улуғ мутафаккирларнинг илғор фикрларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки уларнинг илм-маърифат, таълим-тарбия соҳасидаги беназир фикрлари ахлоқий қарашлари бугунги тараққиёт учун ҳам, ёш авлод камолоти учун ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Уларнинг ҳаёт маъноси, жамиятда инсоннинг тутган ўрни, ахлоқ ҳақидаги пур-маъно фикрлари ҳар бир ўқувчининг маънавиятини шаклланишида муҳим ўринни эгаллайди. Шу жиҳатдан олганда Ўрта Осиё мутафаккирларининг ёш авлодни ахлоқий маданиятини шакллантиришга бағишланган асарларини ҳамда уларнинг жамият маънавий ҳаётидаги аҳамиятини ўрганиш ва кўрсатиб бериш муҳим аҳамият касб этади. Чунки Ўрта Осиё мутафаккирларининг ахлоқ-одоб ҳақидаги фикрлари – ўгитлари шундай кучга эгаки, улар ўқувчилар қалбида инсонийлик уруғларини униб чиқишига катта ҳаёт йўлига олиб чиқишга ёрдам беради. Шунинг учун ҳам мустақил Ўзбекистоннинг умумтаълим мактабларида халқимизнинг миллий

қадриятларини машҳур аллома ва мутафаккирларнинг ахлоқ-одобга доир ўгитларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Президентимиз И.А.Каримов «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» асарида мустақил Ўзбекистонни ривожлантиришнинг маънавий-ахлоқий негизлари – бу халқимизнинг «маънавий меросини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, инсоннинг ўз имкониятларини эркин намоён қилиши, ватанпарварлик» кабиларни кўрсатиш билан бирга, унинг «куч-қудрати, манбаи-халқимизнинг умуминсоний қадриятларга содиқлигидир» – деб таъкидлаган эди 1 . Президентимиз И.А.Каримовнинг умуминсоний, миллий ва маънавий қадриятлари ҳақидаги кўрсатмалари халқимиз, мактаб ва маориф ҳаётидан кенг ўрин олмоқда. Ота- боболаримизнинг меросига, миллий урф-одатларига, ахлоқ-одоб қоидаларига бўлган қизиқиш кундан-кунга ўсиб бормоқда. Чунки миллий қадриятлар халқ ҳаёти кишиларнинг мақсадлари, орзу-истаклари, интилишлари, ҳаётий тажрибаларини ифода этишда, маънавий эҳтиёжларини қондиришда, ахлоқий онгини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда. Шарқ мамлакатлари олимлари инсон камолотидаги асосий йўналишларида асрлар давомида вужудга келган ўтмиш бойликларидан, халқнинг ўз тарихини, унинг мустақиллик учун кураши муҳим аҳамиятга эга бўлган. Бутун ақл заковатини, шуурини ишга солган ал-Хоразмий, Беруний, Ибн-Сино, Форобий, Имом Бухорий, ат-Термизий, Аҳмад Яссавий, Улуғбек каби буюк шахслар Мовароуннаҳрни оламга танитган. Шундай экан, бугунги кунда мактаб ва маориф, таълим-тарбия миллий негизга қурилиши ва мамлакат истиқлоли вазифаларидан келиб чиқиб белгиланиши, миллий маданий тараққиёт ва миллий тарбияда уйғунлик бўлиши, мактабларда ўқувчиларнинг ахлоқий маданиятини шакллантиришга аҳамият бериш мақсадга мувофиқдир. 1 И.А.Каримов. Ызбекистоннинг ыз исти=лол ва тара==иёт йыли. – Т.: “Ўзбекистон”, 192. 65-бет.

Маънавий қадриятларни ўрганиш, ҳар бир ўқувчи шахсини ҳурматлаш, уларга ишониш, уларнинг қобилиятларини ривожлантиришга имкон берадиган шароитларни яратади. Ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги муносабатларни демократик асосда тиклашга, бир-бирларини тўғри тушунишга имконият туғдиради. Чунки, миллий қадриятларимиз, халқимизнинг ўзига хос удумлари ва унинг юксак ахлоқий фазилатлари маънавиятимизнинг ўзагини ташкил этади. Бугунги кунда Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёт йўлида мактабларда таълим олаётган ўқувчининг маънавиятини шакллантириш бозор иқтисодиёти талаблари асосида амалга оширишни талаб этади. Шахс ахлоқий маданиятини шакллантиришнинг мақсади, мазмуни ҳам жамиятимизда рўй бераётган чуқур ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларга қараб ўзгариб боради. Таълимининг асосий вазифаси жамиятимизда рўй бераётган моддий ва жиддий ўзгаришларни ўз вақтида ўқувчиларга етказиш ана шу асосда ўқувчи шахсининг ахлоқий маданиятини шакллантиришдир. Бу жараённи муваффақиятли амалга ошириш ўқувчи шахсини ахлоқий маданиятини шакллантиришда янги босқичга олиб чиқади. Натижада жамиятимиз учун иймон-эътиқодли собит-қадам ёшлар камолотга етади. Ёшлар маънавиятини шакллантиришнинг мақсади ёш авлодни миллий ва умуминсоний қадриятларни идрок эта оладиган ва вояга етказишдан, ахлоқи-одобини ривожлантиришдан иборатдир. Ўзбекистон таълим муассасаларида ўқувчи-ёшларнинг маънавиятини шакллантириш ва уни такомиллаштиришда қуйидагиларга амал қилиш мақсадга мувофиқдир. Биринчидан, таълим-тарбия жараёнининг бир бутунлигини таъминлашга эскириб, қотиб қолган дарс усулларидан воз кечишга, янгича усулларга кенг йўл очишга; иккинчидан, ўқитувчининг ўз устида ишлашга бўлган эътиборини кучайтиришга, таълим-тарбия жараёнини юксак савияга кўтаришга; учинчидан, дарслик ва қўлланмаларда миллий маданиятимизнинг ўзига хос хусусиятини, ўзбек халқининг фан ва маданиятини юксалтиришга

ҳисса қўшган алломаларнинг ҳаёти ва фаолияти, табиий шароити, тарих, ўзбек тилининг жозибаси ўз аксини топиш; тўртинчидан , жаҳон ва ҳамдўстлик мамлакатларининг ўқувчилар маънавиятини шакллантиришдаги илғор иш тажрибаларидан фойдаланиш; олтинчидан, ўқувчи ёшларни чет элларга ўқишга жўнатиш мақсадида Оврупа, Осиё мамлакатлари халқларининг миллий урф-одатларини ўрганишини кенг йўлга қўйиш зарур. Оила маънавияти қанчалик бой, теран ва чуқур бўлса - жамият ҳам шу қадар бой бўлади, оила маънавиятида жамият маънавий олами таркиб топган бўлади. Оиланинг миллий руҳи - халқнинг миллий руҳиятини белгилайди. Шу маънода оила ҳар бир аъзосида миллий психологияни шакллантирувчи муқаддас ижтимоий институтдир. Бу институт неча минг йилликлар давомида жаҳон халқларининг бир-бирларига ўхшамайдиган турфа миллий-маънавий қиёфаларини тарбиялаб келаётир. Инсоният оламининг бойлиги ҳ ам аслида худди шу миллий-маънавий бетакрорлигида. Бинобарин, ў збек оиласида маънавият асосларини ҳар томонлама мукаммал ў рганиш ҳ ам хал қ имизда миллий ў злигини англаш ва миллий ифтихор туй ғ уларини тарбиялашда бе қ иёс а ҳ амият касб этади.

Хулоса Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигига эришу ви таълим ва тарбиянинг миллий шаклларини ривожланишига кенг имкониятлар очиб берди. Тарбия назарияси Марказий Осиё файласуфларининг ва халқ педагогикасининг тарбия борасидаги бой тажрибаларига таянади. Тарбия жараёни тўхтовсиз ва системали давом этадиган жараён бўлиб, унга педагог, тарбиячи раҳномалик қилади ва тарбиянинг айни вақт учун зарур бўлган мақсадини, шу мақсадни ҳал этишга хизмат этадиган фаолиятни белгилайди. Тарбияланувчиларнинг ушбу фаолиятга актив иштирок этишини таъминлаб, улар ўртасида ижтимоий, жамоа, ўртоқлик алоқалари ва муносабатлари учун шароит яратади. Тарбияни яхши йўлга қўйиш учун унинг ҳаракатлантирувчи кучини, тарбия жараёни манбаини яхши билиш ва ҳисобга олиш муҳимдир. Ўзбек халқи кўп асрлик тарихий тараққиётида катта маданиятни яратди. У яратган бойликлар ёшлар тарбиясида муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Исмоил-ал Бухорий, ал-Хоразмий, Беруний, Форобий, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Аҳ мад Югнакий, Саъдий Шерозий, Аҳмад Яссавий, Низомий Ган жавий, Фариддин Аттор, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий ва бошқа буюк мутафаккирларнинг асарлари орқали ўқувчи лар гўзал ахлоқ, бахт, инсоф, поклик, иффат, сабр-матонат, меҳр-шафқат, сиҳат- саломатлик, ота-онани ҳурмат қилиш қоидалари ҳақида кенг тасаввурга эга бўладилар. Инсонийлик ўз таркибига инсоннинг энг яхши ахлоқий хусусиятларини, яъни одамлар ўртасида ўзаро яхши муносабатда бўлиш, дўстлик, ота- онага садоқатлик, меҳнатсеварлик, диёнатлилик каби фазилат ларни қамраб олади. Ота-боболаримиз болаларда ёшликдан ана шу гўзал фазилатларни қарор топтиришга аҳамият берган лар. Шундай экан, таълим муассасаларида ўқувчи-талаба ёшларга таълим беришда тарбияга кўпроқ эътиборни қарат моқ лозим. Айниқса ҳозирги шароитда Ўзбекистон тарихи, миллий истиқлол ғояси, педагогика ва

психология, маънавият асослари каби фанлар ни ўқитиш жараёнида бевосита тарбияга оид бўлган мил лий маънавиятга, миллий руҳ, урф-одат ва умум башарий қадриятларга алоҳида урғу бериш зарур.

Адабиётлар 1. Азизхужаева Н.Н. Педагог мутахассислигига тайёрлаш технологияси. – Т.: ТДПУ, 2000. 2. Азизхужаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик махорат. – Т.:ТДПУ, 2003. 3. Ишмухамедов Р.Ж. “ Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йуллари ” . – Т.: ТДПУ, 2004. 4. Очилова Г. “Педагогик махорат” Тошкент,, 2005 йил. 5. Фарберман Б.Л., Мусина Р.Т., Жумабоева Ф.А. “Олий укув юртларида укитишнинг замонавий усуллари”. – Т.: 2002. 6. Хужаев Н.Х., Ходиев Б.Ю., “ Янги педагогик технологиялар. Укув кулланма. – Т.: «Фан», 2002. 7. Психология и педагогика. Под.ред. А.А.Радугина. Москва 2003. 8 . Педагогика профессионального образования. Под. ред. В.А.Сластенина. Москва «Академiа». 2004

Похожие

Тарбия назарияси 2

Тарбия назарияси ва амалиёти асослари

Жисмоний тарбия назарияси ва усулияти предмети

Тарбия назарияси ва методикаси - укув фан сифатида

Таълим назарияси, дидактика ва амалиёт асослари, гигеник тарбия