Talabalar bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash - Педагогиka - Рефераты

Talabalar bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

296 KB

Talabalar bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash Reja: 1. Baholash va uning ahamiyati. 2. Baholash me’zonlari, shakllari va turlari. 3. Baholashning asosiy tamoyillari. 4. Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi.

Tayanch so’z va iboralar: Baholash. baholashning vazifasi, funktsiyalari, turlari, funktsiyalari, baholashga qo’yiladigan pedagogik talablar, baholashning besh ballik tizimi, baholashning reyting tizimi. Baholash va uning ahamiyati. Ta’lim oluvchilar tomonidan o’quv materiallari o’zlashtirilganligini, ko’nikma va malakalar hosil bo’lganligini tekshirish va baholash ta’lim jarayonining zarur tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faqat o’qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki o’quv jarayonining turli bosqichlarida ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qilish hamdir. Baholash - ta’lim jarayonining ma’lum bosqichida o‘quv maqsadlariga erishilganlik darajasini oldindan belgilangan me’zonlar asosida o‘lchash, nati jalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir. Bilimlarni tekshirish va baholashning ta’limiy ahamiyati shundan iboratki, bunda o’quv materialining o’zlashtirilganligi ta’lim beruvchi ham, ta’lim oluvchi ham muayyan ma’lumotga ega bo’ladi. Baholash natijasida, ta’lim beruvchi uchun ta’lim oluvchilarning nimani bilishi va nimani tushunmasligi, qaysi material yaxshi o’zlashtirilganu, qaysi biri yetarli darajada o’zlashtirilmaganligi yoki umuman o’zlashtirilmaganligi ma’lum bo’ladi. Bu ta’lim oluvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun asos bo’lib hisoblandi. Ta’lim beruvchi o’z ishining afzalliklariga va kamchiliklariga tanqidiy baho beradi. O’z ish metodlariga tuzatishlar kiritadi. Shuningdek, baholash natijalari ta’lim beruvchining o’quv dasturidagi materiallarni ta’lim oluvchilarning bilish imkoniyatlari nuqtai nazaridan qayta ko’rib chiqishi va baholashi uchun ham juda muhimdir.

1- rasm . Baholash qirralari . Baholash natijasida tushuncha va qonun - qoidalarning qaysi birlari qiyin , qaysi birlari esa oson o ’ zlashtirilishi aniq - ravshan bo ’ ladi . Bu ta’lim oluvchining darsga ijodiy tarzda tayyorgarlik ko’rishi va o’quv mashg’ulotini o’tkazish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Xuddi shuningdek, ta’lim oluvchiga ham ta’lim jarayonida qaysi o’quv materialini yaxshi, qaysinisini qoniqarli va nimani yomon o’zlashtirgani ma’lum bo’ladi. Bilimlarni tekshirmasdan ta’lim oluvchi o’z bilimlarini chuqur, har tomonlama va to’g’ri baholashga qodir emas. Ba’zan unga go’yo u o’quv materialini yaxshi egallab olganday tuyuladi, tekshirish chog’ida esa materialni yaxshi bilmasligi, yaxshi tushunmasligi ma’lum bo’lib qoladi. Baholash natijasida ta’lim oluvchilarning o’rganilayotgan materiallarni bilish, tushunish, esda saqlab qolish, anglab olish, amalda qo’llay olish, tahlil qilish va o’z bilimlariga tanqidiy baho berish darajalari aniqlanadi. Ta’lim oluvchi o’z bilimlarining ijobiy tavsifi asosida ta’lim muassasasidagi va uydagi ishining uslubini takomillashtirish, bilimidagi, malaka va ko’nikmalaridagi ijobiy tomonlarni rivojlantirish, kamchiliklarni tuzatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bilimlarni, ko’nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, bunda ta’lim oluvchilarning o’qishga, o’z yutuqlari va

muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni yengish istagi tug’iladi. Baholash hamisha ta’lim oluvchining shaxs sifatida o’ziga nisbatan muayyan bir munosabatini hosil qiladi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining o’ziga nisbatan munosabatini, tuyg’ularini, uning xarakteridagi irodalilik, hamkorlik, o’zaro bir-biriga yordam berish kabi sifatlarini shakllantirishga qaratishi lozim bo’ladi. Ba’zan baholash jarayonida ta’lim oluvchi qo’shimcha bilim, ko’nikma va malakalarga ham erishadi. Ta’lim jarayonida o’zlashtirmagan tushunchalarning mohiyatiga tushunib yetadi. Shu bois, baholashni ta’lim olish jarayonining davomi deb ham aytish mumkin. Ta’lim oluvchi o’rtoqlarining, ota-onasuning unga, uning ta’lim muassasasidagi yutuqlariga va muvaffaqiyatsizliklariga munosabatiga hech qachon befarq bo’lib qolmaydi. Uning bilimlariga berilgan baholar ushbu munosabatni belgilaydi. Mana shuning uchun ham maqtov, ma’qullash, tanbeh berish, yaxshi yoki yomon baho qo’yish ta’lim oluvchi shaxsining fazilatlarini, uning tengdoshlari jamoasidagi va katta yoshdagilar orasidagi mavqeini shakllantiradi. Bu ayniqsa, o’smirlar orasida katta ahamiyatga egadir. Bilimlarni nazorat qilish va baholash davlat ahamiyatiga egadir. Baholash natijalarini umumlashtirib, ta’lim muassasasi jamoasining ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyatiga, talabalarning umumiy o’zlashtirish darajasiga baho beriladi va tegishli xulosalar chiqariladi. Davlat ta’lim standartlarida davlat tomonidan qo’yilgan talablar nechog’lik bajarilayottanligi aniqlanadi. Natijalarni baholash orqali bir paytning o’zida butun ta’lim tizimi va uning komponentlari tekshirilib ko’rilishi kerak. Bu bilan ta’lim tizimidA kutilayotgan natijaga erishilayotganlik darajasi tekshirilib o’lchanadi. Bilimlarni muntazam baholab borish ta’lim rejasi, uning katta-kichik Bo’limlari asosida amalga oshiriladi. Ta’lim tizimi natijalari muayyan standart me’yori orqali ifodalanadi. Baholash natijasida nafaqat ta’lim oluvchining, balki ta’lim beruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari, shuningdek, o’quv jarayonidagi kamchiliklar ham

aniqlanadi. Ta’lim vositalari, rejalar, ta’lim jarayonini tashkil etish sifatiga ham baho beriladi. Ta’lim dasturining qism va bo’laklari bo’yicha muntazam baholab borish oxir-oqibat aniq va adolatli baholanishning shakllanishiga olib keladi. Kichik bo’limlar bo’yicha baholash, jamlash va umumlashtirish yakuniy baholashning aniq bo’lishiga yordam beradi. Ta’lim oluvchini muntazam ravishda o’z natijalari to’g’risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishi va istaklarini ro’yobga chiqarishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim berish davomidagi nazorat natijalarini o’lchab borish bilim, ko’nikma va malakalarni baholash ta’lim oluvchichining o’zligini anglashi uchun bir imkoniyatdir. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, baholashning mohiyati haqida quyidagi xulosalarni aytish mumkin: 2-rasm. Baholash mohiyati • Baholashga qo’yiladigan pedagogik talablar: • ta’lim maqsadiga yo’nalganlik; • muntazam o’tkazib borish; • pedagogik , psixologik va huquqiy tamoyillarga asoslanganlik ; • umumiy

qabul qilingan natija standartlariga asoslanganlik . Baholash me’zonlari, shakllari va turlari. Yuqorida ta’kidlanganidek, nazariy bilimlar baholanilayotganda faoliyatning kognitiv sohasiga tegishli o’quv maqsadlariga erishilganlik darajalari aniqlanadi. Amaliy ko’nikma va malakalar baholanilayotganda faoliyatning psixomotorik sohasiga, xulq-atvor va shaxsiy fazilatlar baholanilayotganda esa - faoliyatning affektiv sohasiga tegishli o’quv maqsadlariga erishilganlik darajalari aniqlanadi. Baholash mezonlari. Har qanday baholash natijalari o’zaro taqqoslanishi, ya’ni o’lchanishi lozim bo’ladi. Ularni taqqoslash baholashdan oldin yoki keyin ishlab chiqilgan mezonlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Baholash mezonlari o’quv maqsadlariga qay darajada erishilganlikni anglatuvchi ko’rsatkichdir. Bu ko’rsatkichlar (“besh”, “to’rt”, “uch” va “ikki”) kabi sonlar yoki (“a’lo”, “yaxshi”, “qoniqarli” va “qoniarsiz”) kabi so’zlar yordamida tavsiflanishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, baholash mezonlari ta’lim oluvchining qaysi o’zlashtirish darajasini namoyish qilishiga qarab mos qo’yiladigan baho ko’rsatkichining tavsifidan iborat. Baholash shakllari. Baholash uning mohiyatidan kelib chiqib, ikki xil shaklda o’tkazilishi mumkin: 1. Mezonga asoslangan baholash 2. Me’yorga asoslangan baholash. Mezonga asoslangan baholash - baholanuvchining ta ’ lim jarayonida qo ’ lga kiritgan natijalarini , bilim , malaka va ko ’ nikmalarini oldindan belgilangan o ’ quv maqsadlari asosida ishlab chiqilgan hamma uchun umumiy va bir xil mezonlarga ko ’ ra taqqoslash va o ’ lchashdan iborat bo ’ lgan baholash shaklidir . Bunday baholash mezonlarni aniq belgilab beruvchi o ’ quv maqsadlari bo ’ yicha natijalarga baho berish imkoniyatini yaratadi . Bu orqali natijalar to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri va xolis baholanadi , shuningdek , kuchli guruhlarni kuchsiz guruhlardan yaxshiroq farqlash imkonini beradi . Bu baholash shakli ikki bosqichdan iborat bo ’ lib , birinchi

bosqichda baholanuvchining erishgan natijalari aniqlanadi , ikkinchi bosqichda esa , natijalar mezonlarga taqqoslanadi va o ’ lchanadi . Mezonga asoslangan (yoki maqsadli) baholashning afzalliklari: • o’quv maqsadiga muvofiq baholanadi; • ta ’ lim oluvchining o ’ zlashtirish darajasini ob ’ ektiv baholaydi ; • ta ’ lim oluvchi olgan bahosida yo ’ l qo ’ ygan xatolarini yaqqol ko ’ rsatib beradi ; • baholanuvchini ta’lim olishga yo’naltiradi; • baholanuvchilarning baholanayotgan sohadagi kuchli va kuchsiz tomonlarini xolisona aniqlab beradi , ularning o ’ z bilimi va malakalariga bo ’ lgan ishochini oshiradi ; • hamma uchun bir xil bilim va malaka talablarni o’rnatadi; • ta’lim mazmunini aniqlab beradi; • baholanuvchilarning o’z faoliyati natijalariga bo’lgan mas’uliyatini oshiradi. Mezonga asoslangan baholashning kamchiliklarlari: • mezonlarni ishlab chiqish ko ’ p vaqt talab qiladi ; • mezonlarning ob ’ ektivligi , haqqoniyligi va aniqligini aniqlashtirishga nisbatan talablar sonining ko ’ pligi ; • ijtimoiy fan yo ’ nalishlari bo ’ yicha mezoilar ishlab chiqishda qiyinchiliklarga duch kslinadi . Me ’ yorga asoslangan baholash - nisbiy baholash shakli bo ’ lib , u baholashda so ’ ng baholanuvchilarning ta ’ lim jarayonida qo ’ lga kiritgan natijadarini o ’ zaro taqqoslash orqali o ’ lchashdan iborat . Me ’ yorga asoslangan baholash ham ikki bosqichdan iborat bo ’ lib , birinchi bosqichda baholanuvchining erishgan natijalari aniqlanadi , ikkinchi bosqichda esa , bu natijalar o ’ zaro taqqoslash orqali o ’ lchanadi . Me ’- yorlangan ( normaga asoslangan ) baholashda baho bir necha ko ’ rsatkich - larga va ta ’ lim olish shart - sharoitiga ko ’ ra o ’ zgarishi mumkin bo ’ la - di . Masalan , o ’ qituvchida xayrihohlikning paydo bo ’ lishi , o ’ qituv - chining o ’ ta qat ’ iyligi sababli ham baho o ’ zgarishi mumkin (1- rasm ).

Me’yoriy (normaga asoslangan) baholashning afzalliklari: •o’qituvchi ortiqcha vaqt sarflamaydi; •turli shart-sharoitga oson moslashtirish mumkin; •baho bo’yicha ko’rsatkichlar umumiy tarzda olinadi; •muayyan baholanuvchilar guruhi ichida ularni o’zlashtirish darajasiga qarab tabaqalashtirish imkonini beradi. •baholash natijasida guruh ichidan ma’lum sondagilarini ajratib olish imkonini beradi (masalan, imtihonlari natijasida, boshqalarga nisbatan eng yuqori ko’rsatkich ko’rsatgan 25 kishini ajratib olish mumkin. Me’yoriy (normaga asoslangan) baholashning kamchiliklari: • baholashda bilim bilan xulqni baholash aralashtirib yuboriladi; • ba’zan xulqni baholash bilimni baholashni belgilab qo’yadi; • baholar o’qituvchi tomonidan sub’ektiv tarzda belgilanishi mumkin; • ta’lim oluvchiga nisbatan simpatiya ham bahoni yuqori qo’yib yuborishga olib keladi. Bilimlarni ob’ektiv va haqqoniy tarzda baholashning pasayishiga yo’l ochib beradi. Baholash turlari. Baholash o’tkazilish vaqtiga ko’ra uch turga ajratiladi: • boshlang’ich baholash; • joriy (shakllantiruvchi) baholash; • yakuniy (umumlashtiruvchi) baholash. Bos hlang ’ ich baholash ta ’ lim jarayoni boshida ta ’ lim oluvchilarning dastlabki bilim , ko ’ nikma va malakalarini aniqlash uchun o ’ tkaziladi . Bunday baholash natijalari ta’lim jarayonining mazmuni, usullari va shakllarini tanlash imkonini beradi. Jori y (shakllantiruvchi) baholash - ta ’lim jarayonida muntazam ravishda o’ tkazib boriladi. Bunda ta’lim jarayonidagi yutuq va kamchiliklarni, ta’lim jarayoni samarasini tezkor(operativ) aniqlab borish, o’quv jarayonini muvofiqlashtirish va ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasidagi qaytar aloqani ta’minlash imkoiini beradi.

Yakukiy (umumlashtiruvchi) baholash ta’lim oluvchining ta’lim jarayoniniig ma ’lum davridagi o ’zlashtirish natijalarini belgilangan mezon va standartlarga javob berishini aniqlaydi. Yakuniy baholash ta’lim jarayonining ma’lum bosqichi yakunida o’tkazilib, u joriy baholash natijalarini jamlaydi. Umumlashtiruvchi baholashni o’tkazishda quyidagilarga e’tibor berish lozim: • ta’lim oluvchi umumlashtiruvchi baholash nima uchun o’tkazilishi haqida ma’lumotga ega bo’lishi lozim. Bu uni baholashga tayyorgarlik ko’rishga olib keladi; • baholashni o ’ tkazish shartlari unga jiddiy yondashishiga , diqqatni chalg ’ itadigan yoki tasodifiy uzilishlardan o ’ zini chetga olishga hamda ta ’ lim oluvchiga o ’ z qobiliyatini namoyish qilishiga imkon beradi ; • baholash o ’ tkazish sharoitida ta ’ lim oluvchi o ’ zini erkin tutishi va noxushlik his qilmasligiga imkoniyat yaratish kerak ; • baholovchi va ta ’ lim oluvchi baholash nima berishi , u qachon , kim tomonidan va qanday o ’ tkazilishini bilishlari muhim ahamiyatga ega ; • qo ’ yilgan baho o ’ quv natijasi tushunish va uni mujassamlashtirish uchun ahamiyatlidir ; • ta’lim oluvchi oldindan belgilangan natijalar mezoni yordamida baholanishi lozim; • rejalashtirilmagan baholashni o’gkazish maqsadga muvofiq emas. Baholashning asosiy tamoyillari. Bilimlarni tekshirish va baholash muayyan didaktik talablarga javob berishi kerak. Tekshirish va nazorat qilish tizimli, doimiy tarzda bo’lishi shart. Bu talabga rioya etilmasa, ta’lim oluvchilarning o’qishga nisbatan munosabati yomonlashadi, bilimlarning sifatiga salbiy ta’sir qiladi.

Bilimlarni baholash individual xarakterga egadir. Har bir ta’lim oluvchi uiing qaysi bilimlari, ko’nikma va malakalari baholanayotganini bilishi kerak. Ta’lim beruvchining savollariga va vazifalariga javob berishga tayyorlik holati bilimlarni tekshirish va baholash o’quv jarayonining muhim bir bo’lagiga, uning tarkibiy qis- miga aylangan taqdirdagina ro’y beradi. Ta’lim oluvchining bilimlari, ko’nikma va malakalari davlat o’quv rejalarining bajarilishi nuqtai nazaridan tekshiriladi va baholanadi. Ta’lim oluvchilarning bilimlari, ko’nikma va malakalarini tekshirish shakllari turlichadir. Ba’zan ta’lim beruvchi bilimlarni tekshirishning uzoq vaqt mobaynida bir xildagi usullarini qo’llaydi. Unda so’rash, savol berish, bahoni izohlash sohasida muayyan odat paydo bo’ladi. Ta’lim oluvchilar bunday tekshirishga moslashib ketadilar, o’qituvchining qay tarzda so’rashi ularga oldindan ma’lum bo’ladi. Ular faqat ta’lim beruvchi uchun, uni qanoatlantirish uchun javob bera boshlaydilar. Quyidagi beshta asosiy tamoyil baholash tizimi samaradordigining poydevori hisoblanadi: • o’quv maqsadlariga asoslanganlik; • haqiqiylik; • haqqoniylik; • ishonchlilik; • qulaylik. O ’ quv maqsadlariga asoslanganlik . Samarali baholashning asosiy tamoyili o ’ quv maqsadlariga asoslanganlik hisoblanadi . Baholashning sifati o ’ quv maqsadlariga to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri bog ’ liqdir . O ’ quv maqsadlari baholash mazmunini aniqlab beradi . O’quv maqsadlarining qo’yilish darajasiga qarab, baholashning shakl va usullari tanlanadi. Shuningdek, o’quv maqsadlariga erishish uchun bajarilgan faoliyat natijasi baholash mezonlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Har qanday baholash tizimini loyihalashtirishda, baholash topshiriqlarining berilgan ta’lim mazmuni doirasida bo’lishi talab etiladi. Baholashni loyihalashtirishda, har doim quyidagi ikkita savolni e’tibordan qochirmaslik lozim:

1) Baholash topshiriqlari ta’lim jarayonidan ko’zlangan o’quv maqsadlarini to’la aks ettiradimi? 2) O’quv maqsadining darajasi uchun baholash shakli, usuli va mezoni to’g’ri tanlandimi? Masalan, yo’l harakati qoidalari bo’yicha olgan bilimlarni baholashda yozma test olish usuli mos kelishi mumkin. Lekin undan mashinani boshqarish malakalarini baholashda foydalanib bo’lmaydi. Bu malakalar og’zaki yoki yozma emas, balki amaliy faoliyatga asoslangan baholash usuli yordamida baholanishi maqsadga muvofiqdir. Haqiqiylik. O’quv maqsadida ko’zda tutilgan natijanigina baholashga qaratilgan topshiriq yoki test haqiqiy hisoblanadi. U baholanishi lozim bo’lgan bilim va ko’nikmalar sohasidagi natijalarga qaratilgan bo’lishi lozim. Ta’lim oluvchi erishgan natijalar to’g’risida asoslangan va ishonchli axborot berish kerak. O’lchanishi talab etiladigan narsalargina o’lchanishi kerak. Ta’lim oluvchi tomonidan egallagan bilim, malaka va ko’nikmalar hamda shaxsiy fazilatlarni o’lchash imkonini beradigan metodlardan foydalanish zarur. Haqqoniylik (ob’ektivlilik). Bir xildagi ta’lim oluvchilarga berilgan bir xil topshiriq va testlar bo’yicha har xil ta’lim beruvchilar tomonidan bir xil baho berilgan hollardagina bunday topshiriq va test haqqoniy hisoblanadi. Bu haqqoniylik har xil vaqtlarda berilgan baholar uchun ham taalluqlidir. Ushbu mezonlar ko’pincha markazlashgan holatda, o’tkaziladigan yalpi «rasmiy testlar» paytida amalga oshiriladi, xolos. Ta’lim beruvchi tomonidan tuzilgan testlar esa odatda mazkur talablarni bajarmaydi. Baholash tizimi o’quv maqsadlariga mos bo’lishi, shuningdek, baholash shart- sharoitlari va maqsadlari bilan talabalar oldindan tanishgan bo’lishlari lozim. Ta’lim oluvchilarga bir xil murakkablikdagi va hajmdagi topshiriqlar berilishi kerak. Ishonchlilik. Natijalarni baholash mobayiida har xil usullardan foydalanish mumkin. Lekin, bu usullarni tanlashga qo’yiladigan asosiy shart ishonchlilik hisoblanadi. Uslub ishonchli bo’lishi uchun baholash asosli va aniq ma’lumotlarga

asoslangan bo’lishi zarur. Bunda topshiriq yoki testning o’rganish maqsadlarini nazorat qilishga yo’naltirilganligi qanchalik ishonchli ekanliligi nazarda tutiladi. Baholash ishonchli bo’lishi uchui ta’lim oluvchilarda bir-biriga o’xshash, ammo har xil sharoitlarda baholash o’tkazilganda, natijalari bir xil bo’lishi kerak. Baholash metodining ishonchliligi turli metodlarning iatijalari bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Baholash tizimi ishonchli bo’lishi uchun – turli ekspertlar yordamida turli vaqtlarda, baholash o’tkazilganda, uning natijalari bir-biriga o’xshash bo’lishi kerak. Qulaylik. Baholash tizimi o’quv maqsadlaridan kelib chiqqan holda o’quv va ishlab chiqarish standartlariga mos bo’lishi, murakkab bo’lmasligi, nazorat o’tkazuvchi va ta’lim oluvchi uchun qulay bo’lishi lozim. Baholashni o’tkazishda imkon qadar kompyuter texnologiyalaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Topshiriq yoki test paytida ball beriladigan bo’lsa, ball berish o’rganish maqsadlarini nazorat qilishga moslashtirilgan bo’lishi lozim. Bunda mavzuning muhimroq bo’lgan qismlariga unchalik muhim bo’lmagan qismlariga nisbatan ko’proq ball berish kerak bo’ladi. Baholash jarayonida uchraydigan ba’zi xatoliklar. Ta’lim beruvchining shaxsiy qarashlari bilan bog’liq ravishda baholashda bir qator xatolar uchrab turadiki, ularni quyidagilar tashkil qiladi. Xayrixohlik xatosi . Agar ta’lim beruvchi biror ta’lim oluvchiga nisbatan hayrixohlik bilan qarasa, bu bahoning biroz yuqoriroq bo’lishiga olib kelishi mumkin. Yuqori talab qo’yish xatosi . Agar ta’lim beruvchi o’ziga nisbatan yuqori talablar qo’ysa va xuddi shunday yuqori darajadagi talablarni ta’lim oluvchilarga nisbatan qo’llasa, bunday hol bahoning biroz pastroq bo’lishiga olib kelishi mumkin. O’rtacha baho berish xatosi . Bu xato ta’lim oluvchilarning natijalari o’rtacha baholanishini bildiradi. Buning sabablari ta’lim beruvchining o’ta yaxshi yoki o’ta yomon baho berishdan qo’rqishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin.

O’z fikrini o’zgartirmaslik xatosi . Ta’lim beruvchi o’zining birinchi fikrini o’zgartirishni xohlamasligi tufayli u o’z nazoratining natijalarini o’zgarishsiz qoldiradi. Bir marta sodir bo’lgan voqea tufayli ta’lim beruvchida biror ta’lim oluvchi to’g’risida qolgan ijobiy yoki salbiy taassurot, keyinchalik bu ta’lim oluvchining shaxsiyatiga oid barcha boshqa xususiyatlariga e’tibor bermasligiga olib keladi. Yoqtirmaslik xatosi . Biror ta’lim oluvchini yoqtirmaslik yoki unga nisbatan salbiy fikrda bo’lishi tufayli ta’lim beruvchi ta’lim oluvchiga yomon baho qo’yadi. Bu xato “Hayrixohlik xatosi” ning aksidir. Ta’lim beruvchining baholashdagi xatolari oldini olish uchun quyidagilarga amal qilish kerak: Baholash mezonlarini aniq ishlab chiqish va ularni to’g’ri tanlash bo’yicha: • nazorat varag’ini ishlab chiqish; • baholovchining bir emas, balki ikkita bo’lishi; • baholash usullarini to’g’ri tanlash; • samarali baholash tizimini qo’llash; • baholash topshiriqlarini va ularga javoblarni imkoni boricha yozma ravishda o ’ tkazish va rasmiylashtirish . Baholashda uchraydigan xatolarning oldini olish uchun rioya qilinishi maqsadga muvofiq bo ’ lgan qoidalar : • baholashdan oldin ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda baholash mezonlarini muhokama qilib olishlari lozim; • baholash mezonlarga muvofiq qo’yilgach, u ta’lim oluvchilarga ma’lum qilinishi lozim. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi bilan birgalikda olingan baholarning natijalarini va yo’l qo’yilgan xatolarni muhokama qilishlari hamda ularning sabablarini aniqlashlari lozim. Ular xatolarning takrorlanmasligi chora-tadbirlarini belgilab olishlari lozim.

Baholash tizimlari . Hozirda Respublikamizning oliy ta`lim muassasalarida quyidagi ikkita baholash tizimi qo’llanilib kelinmoqda: 1. Baholashning “besh ballik” tizimi. 2. Baholashning reyting tizimi. Baholashning besh ballik tizimida baholashga quyidagi didaktik talablar qo’yiladi: S tekshirish va nazorat qilish tizimli, doimiy tarzda bo’lishi shart. Bu talabga rioya etilmasa, ta’lim oluvchilarning o’qishga nisbatan munosabati yomonlashadi, bilimlarning sifatiga salbiy ta`sir qiladi. Ta`lim oluvchilar darsga har kuni tayyorlanib borishlari kerak (ta`lim beruvchining doimiy ravishda nazorat qilib turishi shunga majbur etadi); Bilimlarni baholash individual xarakterga egadir. Har bir ta`lim oluvchi uning bilimlari, ko’nikma va malakalari baholanayotganini tushunishi kerak. Davlat talim standartlariga asoslanganlik . Ta`lim ouvchilarning bilimlari, malaka va ko’nikmalari davlat o’quv dasturlarining bajarilishi nuqtai nazaridan tekshiriladi. Baholashning besh ballik tizimi Afzalligi Kamchiligi ^ ta’lim oluvchi ragbatlantiriladi; ^ baholash nisbiyligi; ^ ta’lim oluvchining faoliyatini tezkor • yozma nutqda xatolarni to’g’irlash nazorat qilish imkoniytini beradi; imkoniyatining kamayishi; ^ ta’lim beruvchining vaqti tejaladi; ^ baholashning sub’ektivligi. S ta’lim oluvchining yakuniy bilimi baholarining soniga qarab emas, sifatiga qarab baholanadi; S baholash qulay boladi; ^ rasmiylashtirish xujjatlari kam bo’ladi. Baholashning reyting tizimi Afzalligi Kamchiligi

S xaqqoniy baholanishi; • yozma nutqning o’sishi; • yozma nutqda xato va kamchiliklarni aniqlash imkoniyatlarining mavjudligi; S ta’lim oluvchining bilimga bo’lgan ishtiyoqining sezilarli darajaa oshishi. S ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi bilan ishlanganda ko’p vaqt sarv qiladi; • ballarni hisoblash ko’p vaqtni talab qiluvchi murakkab jarayonligi; ^ baholash usullariga qarab ta’lim oluvchi og’zaki nutqning pasayishi; S ajratilgan vaqtning yetarli emasligi; ^ ta’lim oluvchi baholash nazoratining murakkabligi va noqulayligi. Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi. Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini baholash O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirining 2009 yil 11 iyundagi 204-son buyrug`i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to`g`risida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi. Talabalar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baholashdan maqsad ta’lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, talabalarning fanlarni o`zlashtirishida bo`shliqlar hosil bo`lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat. Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: a) talabalarda Davlat ta’lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko`nikma va malakalar shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish; b) talabalar bilimi, ko`nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari: Davlat ta’lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, haqqoniylik, ishonchlilik va qulay shaklda baholashni ta’minlash; v) fanlarning talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o`zlashtirilishini tashkil etish va tahlil qilish;

g) talabalarda mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari manbalaridan samarali foydalanishni tashkil etish; d) talabalar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma’lum qilish; e) talabalarning fanlar bo`yicha kompleks hamda uzluksiz tayyorgarligini ta’minlash; j) o`quv jarayonining tashkiliy ishlarini kompyuterlashtirishga sharoit yaratish. Fanlar bo`yicha talabalar bilimini semestrda baholab borish reyting nazorati jadvallari va baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi. Nazorat turlari, uni o`tkazish tartibi va mezonlari kafedra mudiri tavsiyasi bilan oliy ta’lim muassasasining (fakultet) o`quv-uslubiy kengashida muhokama qilinadi va tasdiqlanadi hamda har bir fanning ishchi o`quv dasturida mashg`ulot turlari bilan birgalikda ko`rsatiladi. Reyting nazorati jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek, joriy va oraliq nazoratlarning saralash ballari haqidagi ma’lumotlar fan bo`yicha birinchi mashg`ulotda talabalarga e’lon qilinadi. Talabalarning bilim saviyasi va o`zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o`tkazish nazarda tutiladi: joriy nazorat (JN) — talabaning fan mavzulari bo`yicha bilim va amaliy ko`nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda, seminar, laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarida og`zaki so`rov, test o`tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollokvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o`tkazilishi mumkin; oraliq nazorat (ON) — semestr davomida o`quv dasturining tegishli (fanning bir necha mavzularini o`z ichiga olgan) bo`limi tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy ko`nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazoratining soni (bir semestrda ikki martadan ko`p o`tkazilmasligi lozim) va shakli (yozma, og`zaki, test va hokazo) o`quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

yakuniy nazorat (YAN) — semestr yakunida muayyan fan bo`yicha nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarni talabalar tomonidan o`zlashtirish darajasini baholash usuli. YAkuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan «YOzma ish» shaklida o`tkaziladi. Oraliq nazoratni o`tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida davriy ravishda o`rganib boriladi va uni o`tkazish tartiblari buzilgan hollarda, oraliq nazorat natijalari bekor qilinadi hamda oraliq nazorat qayta o`tkaziladi. Oliy ta’lim muassasasi rahbarining buyrug`i bilan ichki nazorat va monitoring bo`limi yoki o`quv-uslubiy boshqarma rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida yakuniy nazoratni o`tkazish jarayoni davriy ravishda o`rganib boriladi va uni o`tkazish tartiblari buzilgan hollarda, yakuniy nazorat natijalari bekor qilinadi hamda yakuniy nazorat qayta o`tkaziladi. Talabalarning bilim saviyasi, ko`nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning har bir fan bo`yicha o`zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. Har bir fan bo`yicha talabaning semestr davomidagi o`zlashtirish ko`rsatkichi 100 ballik tizimda butun sonlar bilan baholanadi. Ushbu 100 ball nazorat turlari bo`yicha quyidagicha taqsimlanadi: yakuniy nazoratga — 30 ball; joriy va oraliq nazoratlarga — 70 ball (fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda 70 ball kafedra tomonidan joriy va oraliq nazoratlarga taqsimlanadi). Talabaning reyting daftarchasi yoki talabalar reytingini hisobga olish elektron tizimiga alohida qayd qilinadigan kurs ishi (loyihasi, hisob-grafik ishlari), malakaviy amaliyot, fan (fanlararo) bo`yicha yakuniy davlat attestatsiyasi, bitiruv malakaviy ishi va magistratura talabalarining ilmiy-tadqiqot va ilmiy-pedagogik ishlari, magistrlik dissertatsiyasi bo`yicha o`zlashtirish darajasi — 100 ballik tizimda baholanadi.

Talabaning fan bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichini nazorat qilishda quyidagi namunaviy mezonlar (keyingi o`rinlarda namunaviy mezonlar deb yuritiladi) tavsiya etiladi:

Namunaviy mezonlar asosida muayyan fandan joriy va oraliq nazoratlar bo`yicha aniq mezonlar ishlab chiqilib, kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi va talabalarga e’lon qilinadi. Talabalarning o`quv fani bo`yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi. Talabaning fan bo`yicha bir semestrdagi reytingi quyidagicha aniqlanadi: V — semestrda fanga ajratilgan umumiy o`quv yuklamasi (soatlarda); 0 1 — fan bo`yicha o`zlashtirish darajasi (ballarda). Fan bo`yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to`plagan talabalar yakuniy nazoratga kiritilmaydi. Joriy va oraliq nazorat turlari bo`yicha 55 va undan yuqori ballni to`plagan talaba fanni o`zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo`yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo`l qo`yiladi. Oraliq va yakuniy nazorat turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat yoki fakultet tuzilmasi bo`lmagan oliy ta’lim muassasalarida o`quv bo`limi (o`quv- uslubiy boshqarma) tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o`tkaziladi. YAkuniy nazorat semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o`tkaziladi. Talaba fan bo`yicha kurs loyihasi (ishi)ni ushbu fan bo`yicha to`plagan ballari umumlashtirilishiga qadar topshirishi shart. Joriy va oraliq nazoratlarda saralash balidan kam ball to`plagan va uzrli sabablarga ko`ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so`nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun yakuniy nazoratgacha bo`lgan muddat beriladi. Kasalligi sababli darslarga qatnashmagan hamda belgilangan muddatlarda joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarni topshira olmagan talabalarga fakultet dekani farmoyishi yoki fakultet tuzilmasi bo`lmagan oliy ta’lim muassasalarida o`quv

bo`limi (o`quv-uslubiy boshqarma) yoki o`quv ishlari bo`yicha prorektorning ruxsatnomasi asosida, o`qishni boshlaganidan so`ng ikki hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi. Talabaning semestrda joriy va oraliq nazorat turlari bo`yicha to`plangan ballari ushbu nazorat turlari umumiy ballining 55 foizidan kam bo`lsa yoki semestr yakunida joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo`yicha to`plangan ballari yig`indisi 55 balldan kam bo`lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi. Akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin (bahorgi semestr natijalari bo`yicha esa, talabalarning yozgi ta’tili hamda professor-o`qituvchilarning mehnat ta’tilidan so`ng) qayta o`zlashtirish uchun bir oy muddat beriladi. SHu muddat davomida fanni o`zlashtira olmagan talaba fakultet dekani yoki fakultet tuzilmasi bo`lmagan oliy ta’lim muassasalarida o`quv bo`limi (o`quv-uslubiy boshqarma) boshlig`ining tavsiyasiga ko`ra belgilangan tartibda rektorning buyrug`i bilan kursdan qoldiriladi. Talaba nazorat natijalaridan norozi bo`lsa, fan bo`yicha nazorat turi natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekani yoki fakultet tuzilmasi bo`lmagan oliy ta’lim muassasalarida o`quv bo`limi (o`quv-uslubiy boshqarma) boshlig`iga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet dekani yoki fakultet tuzilmasi bo`lmagan oliy ta’lim muassasalarida o`quv bo`limi (o`quv-uslubiy boshqarma) boshlig`ining taqdimnomasiga ko`ra rektor buyrug`i bilan 3 (uch) a’zodan kam bo`lmagan tarkibda apellyasiya komissiyasi tashkil etiladi. Apellyasiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko`rib chiqib, shu kunning o`zida xulosasini bildiradi. Baholashning o`rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o`tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra mudiri, o`quv bo`limi hamda ichki nazorat va monitoring bo`limi tomonidan nazorat qilinadi. Talabaning fan bo`yicha nazorat turlarida to`plagan ballari semestr yakunida reyting qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasi yoki talabalar reytingini hisobga olish elektron tizimining «O`quv rejasida ajratilgan

soat» ustuniga semestr uchun fanga ajratilgan umumiy o`quv yuklama soatlari, «Fandan olingan baho» ustuniga esa 100 ballik tizimdagi o`zlashtirishi qo`yiladi. Talabaning saralash balidan past bo`lgan o`zlashtirishi reyting daftarchasiga qayd etilmaydi. Har bir fan bo`yicha o`tkaziladigan nazorat turlarining natijalari guruh jurnali hamda qaydnomada qayd etiladi va shu kunning o`zida (nazorat turi yozma ish shaklida o`tkazilgan bo`lsa, 2 (ikki) kun muddat ichida) talabalar e’tiboriga etkaziladi. Yakuniy nazorat natijalariga ko`ra fan o`qituvchisi talabalarning fan bo`yicha reytingini aniqlaydi hamda reyting daftarcha va qaydnomaning tegishli qismini to`ldiradi. Talabalar reytingini hisobga olish elektron tizimi joriy etilgan oliy ta’lim muassasalarida talabalarning fan bo`yicha reytingi reyting qaydnomasi va ushbu tizimga qayd etiladi. Talabaning reytingi uning bilimi, ko`nikmasi va malakalari darajasini belgilaydi. Talabaning semestr (kurs) bo`yicha umumiy reytingi barcha fanlardan to`plangan reyting ballari yig`indisi orqali aniqlanadi. Talabalar umumiy reytingi har bir semestr va o`quv yili yakunlangandan so`ng e’lon qilinadi. Diplom ilovasi yoki akademik ma’lumotnomani dekanat yoki fakultet tuzilmasi bo`lmagan oliy ta’lim muassasalarida o`quv bo`limi (o`quv-uslubiy boshqarma) tomonidan rasmiylashtirishda fan bir necha semestr davom etgan bo`lsa, reytinglar yig`indisi olinadi. Talabaga imtiyozli diplom belgilashda uning har bir semestr yakunidagi fanlar bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichi hisobga olinadi. Joriy, oraliq va yakuniy nazorat natijalari kafedra yig`ilishlari, fakultet va oliy ta’lim muassasasi Ilmiy kengashlarida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va tegishli qarorlar qabul qilinadi. Mutaxassislarning fikricha bugungi kunda talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi sohasidagi muammolar quyidagilardan iborat:

• semestr davomida o`qitilayotgan fanlarni talaba tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o`zlashtirishi ko`zda tutilgan bo`lsa-da, lekin aksariyat holatlarda ayrim talabalar JN va ON nazorat turlarini o`z vaqtida topshirmaydilar; • ta’lim yo`nalishlari va mutaxassisliklari bo`yicha semestrdagi fanlardan yakuniy nazoratlarni o`tkazish shakli (yozma yoki og`zaki) fakultet Kengashi tomonidan fan xususiyatlaridan kelib chiqib belgilanadi. YAN o`tkazilgach, yozma ishlarni baholash uchun 2 kun, og`zaki baholashga 1 kun muddat berilishi ma’lum muammolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Jumladan, katta potoklarda dars o`tgan professor-o`qituvchilar bu muddatda talabalar o`zlashtirishini haqqoniy baholab, natijalarini ularga ma’lum qilishga va qaydnomalarni rasmiylashtirishga ulgurmaydi; • o`qitilayotgan fanlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, yakuniy nazoratlarni o`tkazish bo`yicha talablarni professor-o`qituvchilar tomonidan ishlab chiqilishi hamda tegishli kengashlarda muhokama qilinishi maqsadga muvofiq bo`lar edi; • amaliyotda professor-o`qituvchilar tomonidan reyting qaydnomalarini rasmiylashtirishda qaydnomalardagi ballarning ustidan bo`yab yozish, reyting ballarini noto`g`ri hisoblab chiqarish, ballarni butun sonlar bilan qayd qilmaslik va hokazolar kabi ko`plab xatoliklarga yo`l qo`yilmoqda; • talabalarning nazorat turlari bo`yicha erishgan natijalari kafedralar, dekanatlar va o`quv-uslubiy boshqarmasida kompyuter xotirasiga kiritilsa-da, ammo muntazam ravishda mutasaddi xodimlar va kafedralar tomonidan tahlil qilib borish imkoniyatlari cheklangan. Bu muammo talabalar va fanlar sonining ko`pligidan kelib chiqmoqda; ^ ayrim dekanatlar va kafedralarda talabalar bilimini fanlar bo`yicha reyting nazorati rejasi, fanlardan joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar bo`yicha fakultet kengashi tomonidan tasdiqlangan savollar ro`yxati, joriy va oraliq nazorat natijalari Reyting oynasida muntazam ravishda yoritib borilmayapti.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. - Toshkent, 2008. 2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida”gi Farmoni. - Toshkent, 2017 y, 16-fevral 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga oid chora–tadbirlar to`g`risida”gi PQ-2909 qarori.- Toshkent, 2017 y, 20-aprel. 4. Oliy ta’lim. Me’yoriy – huquqiy va uslubiy xujjatlar to’plami. Toshkent, “Istiqlol”, 2013. 5. Mavlonova R., To’raeva O., Holiqberdiev K. Pedagogika.- Toshkent: “O’qituvchi”, 2001. 6. Azizxo ’ jaeva N . N . Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat .- Toshkent: TDPU, 2003. 7. Xodjabaev A.R., Xusanov I. Kasb ta’limi metodologiyasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent, “Aloqachi”, 2007. 8. Tojiboeva D., Yo’ldoshev A. Mutaxassislik fanlarini o’qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent, “Aloqachi”, 2009. 9. Sharipov SH.S., Vorobev N.A., Muslimov N.A., Ismoilova M. Kasbiy ta’lim pedagogikasi. - Toshkent, TDPU, 2005.

Похожие

O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarni nazоrat qilish va bahоlash

Talabalar o'quv mashg'ulotlarini nazorat qilish va tartibga keltirish

O’quvchilarning bilim, o’quv va ko’nikmalarini tekshirish va baholash

O'quvchilarning bilim, ko'nikma, malakalarini tashxis etish

Ta’lim olganlikni tashhis etish