Савод ургатиш методикаси - Педагогиka - Рефераты

Савод ургатиш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

188 KB

Савод ўргатиш методикаси Режа: 1. Савод ургатиш методикасининг илмий асослари 2. Савод ўргатиш методларининг қиёсий – танқидий тахлили. 3. Савод ўргатишда аналитик-синтетик товуш методи 4. Савод ўргатиш жараёни 5. Савод ўргатиш машқларининг асосий турлари 6. Савод ўргатиш даврида ўқувчилар нутқини ўстириш 7. Савод ўргатиш жараёнида ёзувга ўргатиш. 8. Савод ўргатиш даврида ўқиш ва ёзув дарслар

Ўқиш ва ёзиш – нутқ фаолиятининг тури . Мактабда ўқитиш элементар ўқиш ва ёзишга ўргатишдан бошланади. "Алифбе" га асосланган ҳолда қисқа муддатда ўқувчилар ўқишга, ёзишга ўргатилади, сўнг ўқиш ва ёзиш кўникмаси такомиллаштирилади, бора— бора малакага айлантирилади . Малака мустаҳкамланади, автоматлаштирила борилади. Мактабда ўқитишнинг муваффақияти савод ўргатишнинг қандай ташкил этилганлигига боглиқ. Ўқиш ва ёзиш малакаси - нутқга оид малака. Ўқиш ва ёзиш малакаси нутқ фаолиятининг- бошқа турлари билан ҳам боглиқ. Малаканинг шаклланиши учун бир фаолият бир неча марта такрорланиши лозим. Шундай экан, савод ўргатиш жараёнида бола жуда кўп ўқиши ва ёзиши зарур. Ўқиш учун ҳам, ёзиш учун ҳам янги матн олинади, чунки бир матнни бир неча бор қайта ўқиш билан мақсадга эришиш қийин. Бу кўпинча ўқилган матнни юзаки ёдлашга олиб келади. Бу иш турнинг алмашиниб туриши малакани мустаҳкамлашга ёрдам беради, қобиллиятни ўстиради. Ўзбек тили ёзуви – товуш ёзуви. Ёзувда ўқувчи товушни ҳарфга, ўқишда эса товушга айлантиришдек мураккаб ақлий фаолиятни бажаради. Бу фаолият доимий равишда юз беришини назарда тутиб, ўқиш ва ёзиш параллел олиб борилади. Ўзбек тилининг товуш тузилиши ва графикаси . Ўзбек тили ёзуви – фонематик ёзув. Ўзбек тили ёзуви учун 1993 йил лотин графикаси асос қилиб олинди. Нутқнинг ҳар бир товуши учун унга мос шакл қабул қилинди. Ўқитувчи савод ўргатиш жараёнида ўқувчиларга товушлар ҳақида маълумот беришда ўзбек тилининг фонетик хусусиятларини ҳисобга олиши зарур. Савод ўргатиш аналитик – синтетик товуш методида олиб борилади. Сўз бўгинга ажратилади , бўгиндан керакли- ўрганилаётган товуш ажратилиб олинади, таҳлил қилинади, ўрганиладиган ҳарф билан синтезланади. Ҳозирги ўзбек тилида 6та унлилар системаси : а, о, ў, у, и, э. Савод ўргатишда товуш – ҳарф билан таништириш унлилардан бошланади. е- ҳарфи сўз ва бўгин бошида ўрта кенг лабланмаган унли ўрнида ва ундошдан кейин ёзилади. Савод ўргатишда олдин сўз бошида келадиган –е (е) сўнг ундошдан кейин келадиган –е ўргатилади. -о ҳарфи ўзбекча , умуртқий сўзларда қуйи кенг , лабланган о товишини ифодалайди, русча интернасинал сўзларда ургусиз бўгинда –а тарзида (ботаника) - ў товуши каби (тўнна )қисқа –и тарзида ( ректир ) талаффуз қилинади. Шунинг учун бу унлили сўзлар савод ўргатиш давридан сўнг ўқув жараёнига киритилади . Ўзбек тилида 24 ундош товуш бор. Шулардан 3 таси ҳарф бирикмаси, 24 ундош товуш 23 ҳарф билан белгиланади. Ундошларни ўргатишда ҳам муайян тартибга, талабга асосланилади. Алифбо даври сонор- овозли (овоздор) товушларни ўргатишдан бошланади. Лекин -нг сонор ундоши н ва г ундоши товуш ҳарфи билан таништирилгач ўргатилади. Ҳарф бирикмаларини ўргатишдаги қийинчилик ҳисобга олинган ҳолда улар алифбе даврининг охиррогида ўрганилади.

Ж ҳарфи икки товушни ифодалайди, шуни хисобга олиб, унга алоҳида дарслар ажратилади. Савод ўргатиш жараёнидаёқ ҳарфнинг 4 хил шаклда (босма, ёзма, бош ва кичик) ишлатилиши ўргатилади. Ўқувчиларни ўқишга ўргатиш бўгин асосида олиб борилади.Ўқишнинг дастлабки босқичида орфография ўқишдан фойдаланилса секин- аста орфоепик ўқитиш кўникмалари шакллантирилади. Бўгинлаб ўқишга ўргатиш учун сўзни бўгинга бўлиш, бўгин ҳосил қилувчи товушни аниқлаш, очиқ-ёпиқ бўгинларни фарқлашга ўргатиш муҳим саналади. Ўқиш ҳам, ёзиш ҳам мураккаб нутқ фаолияти. У кичик ёшдаги ўқувчидан ирода, ақл, ҳатто жисмоний харакатни ҳам талаб қилади. Кичик ёшдаги ўқувчини ўқишга ўргатишда қуйидагилар кузатилади: 1.Бола ўқиш пайтида битта ҳарфни кўради, уни билиш учун расмларни кўз олдига келтирилади расмларни ёки бошқа ҳарфларни эсланди, эсга туширгач, уни айтишга ошиқади, бироқ ўқитувчи айтишга йул қўймайди, ўқитувчи ундан бўгинни айтишни талаб қилади. Ўқувчи иккинчи ҳарфни эслаб кўргунча биринчиси эсдан кўтарилади, ёки уларни қўшиб бўгин, бўгиндан сўз ҳосил қилгунча ўқиш жараёни сустлашади. 2. Кўпинча бола ўқиётган қаторни йуқотиб қўяди, ҳарфни, бўгинни, сўзни қайта ўқишига тўгри келади. Ўқувчининг диққати кенгайган сари бўгин ва сўзни бутунлигича идрок эта бошлайди. 3. Ўқишни энди ўрганаётган бола ўқиётган матн мазмунини ўзлаштирмайди, чунки сўзни қандай ўқишга куч беради-да, сўз маъносига эътибор бермайди. Дарсликдаги расмлар, ўқитувчининг саволлари, кўргазмали қуроллар онгли ўқишларини таъминлайди. 4. Тажрибасиз китобхон сўзни биринчи бўгинига ёки расмга қараб топади. Бу ҳато ўқишга олиб келади. Бу ҳатонинг олдини олиш учун сўз бўгинлаб ўқитилади, сўзни бўгин-товуш томондан таҳлил қилишга, товуш -ҳарф томондан анализ ва синтез қилишга диққат қаратилади. Ўқишни муваффақиятли эгаллашлари учун ўқувчиларнинг идроки, хотираси, тафаккури ва нутқини ўстиришга катта эътибор бериш керак. Савод ўргатишда фонематик эшитиш қобилиятларини ўстириш, товуш аниқ талаффуз қилишга ўргатиш, товушни ажратиш кўникмасини ўстириш муҳим саналади. Ёзув ўқувчилар ручкани тўгри ушлаш, дафтарни тўгри қўйиш, ҳарфни ёзишда ёзув чизиқлари, улар бўйлаб қўлни харакатлантиришни эсда сақлаш, ҳарфни ҳарфга улаши, қаторга сигиш-сигмаслигини мўлжаллаши лозим. Булар ўқувчини ақлий ва жисмонан чарчатади, айниқса, бармоқ ва елка мускуллари чарчайди, булар дарсда икки-уч марта физкултура машқларини ўтказишни тақозо этади. Савод ўргатиш методларининг қиёсий – танқидий тахлили. Ески мактабда ўқиш билан ёзиш бир вақтда ўргатилмаган, аввал фақат ўқиш ўргатилган. Ўқиш хижо (бўгин) усули билан ўргатилган. Ўқишга ўргатишнинг "хижжаи қадимий" деб аталган усули асрлар давомида хеч қандай ўзгаришсиз давом этиб келган.

Ҳижо усулида ўқишга ўргатишни 3 босқичга бўлиш мумкин: 1-босқич. Ҳарфларнинг номини ёдлатиш ("ҳарфий метод") Бу методнинг моҳияти асосан қуйидагилардан иборат: бир неча йилдан бери ўқиётган болалар мактаб хонага янги келган болага бир неча кичик — кичик сурани огзаки ёдлатган. Бола айтаётган сурадаги сўзларининг маъносини тушунмай, ураларни бирин-кетин ёдлаб олган, бу орада тахминан бир йилга яқин вақт ўтган. Шундан кейин араб алфавити ёдлатила бошлаган; бола уйидан хар икки томони рандаланиб силлиқланган махсус тахта олиб келган. Мактабдор тахтанинг бир томонига қора сиёх билан 28 та арабча ҳарфнинг ёлгиз шаклини алфавит тартибида бандларга бўлиб ёзиб берган. Мактабдор биринчи банддаги ҳарфларнинг номини алиф, бе, те, се деб айтган; бола домлага эргашиб такрорлаган; айта олмаса, домла яна айтган ва шуни яхшилаб ўрганишни вазифа қилиб топширган. Бола биринчи бандни ёдлаб олгач, иккинчи бандни шу тариқа ёдлаган ва х. Болалар 28 ҳарф номини 5-6 ойда зўрга билиб олганлар. Улар ҳарфларнинг номини ёдлаб олсалар ҳам, қайсиси бе, қайсиси се эканини кўрсатиб бера олмаганлар. Айрим домлалар, отинойилар ёш болаларнинг эслаб қолишига ёрдам бериш мақсадида ҳар бир ҳарф учун шартли иборалар ўйлаб топганлар ( — узунчоққина алиф, биттагина бе, - иккитагина те, учтагина се каби ). 2-босқич. Бўгин ҳосил қилиш. Ҳарфлар номи ёдлаб бўлингач, бўгин ҳосил қилишга, яъни "зеру-забар" ни ўргатишга ўтилган. Эски мактабда "зеру-забар" (забар, зер, пеш) ҳар ҳил ўргатилган. Масалан, баъзи домлалар (бег забар-ба) ( бе-зер- би), (бе-пеш- бу); ( те-забар-та), х. каби ўргатсалар, бошқа баъзилари бе ба, те забар та,. . . каби; яна бошқалари: бе—забар—а; зер— и,пеш—у; те—-забар—а, зер—и, пеш—у . . . деб ўргатадилар ва ҳокозо. Мактабхонада "зеру забар" қуруқ, ёдлатилган, нимага хизмат қилишни айтилмаган. Аслида эса бу белгиларнинг маълум хизмати бор: забар (фатха)-ундош ҳарф устидаги ургу белгисига ўхшаш чизиқча бўлиб, ундошга а унли товушини қўшиб айтиш зарурлигини кўрсатади. зер (касра) ундош ҳарф остидаги чизиқча бўлиб, шу ундошга и унли товушини қўшиб айтиш кераклигини билдиради.пеш (замма) эса ундош ҳарф устига қўйиладиган белги бўлиб, шу ундош товушга у унлисини қўшиб айтиш зарурлигини кўрсатади. Демак, арабча матнларни ўқиш учун "зеру забар"ни билиш жуда зарур бўлган, аммо ўқишга ўргатиш англаб ўқишга асосланмагани учун, болалар мим забар ма мим зер ми, мим пеш му деб ёдлаганлар, "зеру забар"нинг моҳиятини англамаганлар. 3-босқич. Бўгинларни қўшиш. Эски мактабда бўгинларни қўшиш "абжад" билан бошланган. Мактабдор тахтанинг иккинчи томонига араб тили алфавитидаги 28 та ҳарф жамланган 8 сўзни "зеру забар" билан ёзиб берган. Болалар бу 8 та сўзни бирин-кетин хижо усулида ўқиб ёдлаб олганлар. Масалан, абжад сўзи алифга забар қўйиб, бе га уриштирилса, аб; жим га забар қўйиб, долга уриштир қилса, жал; буларнинг иккисидан абжад хосил булган каби. Абжаддан кейин эски мактаб ўқув китоби бўлган "Ҳафтияк"ка ўтилган. "Ҳафтияк"даги суралар ҳам "Абжад"даги каби ҳижо усулида ўқитилган. Болалар "Ҳафтияк"нинг бир бетини ҳижо усулида ўқиш учун жуда кўп вақт ва куч сарфлаганлар.

Сўзни ҳижо усулида ўқишда аввал сўздаги биринчи ундош ҳарфнинг номини, кейин иккинчи ундош ҳарфнинг номини айтиб, унга зарур ҳаракатни қўйиб ҳижо ҳосил қилинган шу усулда навбатдаги ҳарфлардан ҳам ҳижо ҳосил қилиниб, кейин ҳижоларни бир-бирига қўшиб, бу сўз бир бутунича айтилган. Сўзни ҳижо усулида ўқишда товуш эмас, балки шу товушни ифодаловчи ҳарфнинг номи асос қилиб олинган. Сўзни товуш жиҳатидан тахлил қилишга оид ҳеч қандай иш қилинмаган, товушлариинг қўшилиши болаларга тушунарли бўлмаган, болалар сўзидаги ҳар бир ҳарф маълум бир товушни билдиришини мутлақо англамаганлар. Ҳижо усулида ўқишга ўргатиш, биринчидан, механик равишда бўлиб, айни бир нарсани қайта - қайта айтишга мажбур қилинган, иккинчидан, бола ўзи айтган сўзининг маъносини тушунмай, мактабдордан эшитганини такрорлай берган "Ҳафтияк" нинг кейинги айрим суралари сўзни яхлит "ўқиш" усулида олиб борилган, аниқроги бола ўқимаган, эшитганини тўтиқуш каби ёдлаган. Натижада болалар мактабхонада ўқиганларини ўзи ўқиб юрган китобидан "ўқиб берган", аммо уларнинг қўлига мактабда ўқилмаган бошқа бир китоб берилса, уни ўқий олмаган; эски мактабда олти-ў н йил мунтазам ўқиш болаларнинг жуда кун деганда 4-5 % игина ўқиш ва ёзиш кўникмасини хосил қилган. Туркистонда очилган рус-тузем мактаблари савод ўргатишда маълум даражада ижобий рол ўйнади. Рус-тузем мактабларинннг ўзбекча синфларида ўзбекча хат-савод ўргатиш методи 1900 йилдан бошлаб аста-секин изоҳ қилинди. Ҳижо методидан товуш методига ўтилди. 1900 йиллардан рус-тузем мактаби ўзбекча синфларининг пешқадам муаллимлари товуш методи асосида тузилган татарча алифбедан фойдаланганлар. Бу китобнинг тили ва мазмуни ўзбекча синфларга мос келмасди. 1902 йилда Саидрасул Саидазизовнинг товуш методи талабига мувофиқ тузилган она тили алифбеси "Устоди аввал" нашр этилди. "Устоди аввал" нашр қилингандан кейин ўзбекча хат савод ўргатишда янги давр бошланди. Товуш методи савод ўргатишнинг эски усулидан тамомила фарқ қилиб, ўқитишни осонлаштирди, таълимни бола тушунадиган, англайдиган таълимга, актив таълимга айлантирди "Устоди аввал" 3 бўлимдан иборат: 1-бўлим, ҳозирги атама билан атаганимизда, алифбе давридир. Муаллиф бу бўлимда араб алфавитидаги ҳарфларни алфавит тартибида эмас, балки ҳарф орқали ифодаланган товушнинг талаффузи осон-қийинлигини ҳарфларнинг ёзилиши содда ёки мураккаблигини эътиборга олган. Муаллиф ҳар бир ҳарфнинг ёзувда бир неча хил шаклда келиши хат-савод ўргатишни қийинлаштиришини ҳисобга олган; алифбе даврининг бошида деярли ҳар доим бир хил шаклда қўлланадиган ҳарфларни берган. Шакли ёзилиш ўрнига қараб турлича бўладиган ҳарфларнинг сўз бошида, сўз ўртасида, сўз охирида ва алоҳида ёзилиш шаклини бериб, уларга мос мисоллер келтирилган. Масалан, қ ҳарфини танитиш учун қор, уйқу, оқ сўзларни, г ҳарфини танитиш учун гор, уйгоқ, тор сўзларини танлаган. Меаллиф соддадан мураккабга тамойилига амал қилиб, алифбе даврини аста-секин мураккаблаштира борган. Китобнинг алифбе қисмига, асосан, ўзбек тилининг лугат составидаги сўзлардан танлаб олган. "Устоди аввал"нинг 2-бўлими алифбедан кейинги даврдир. Бу бўлимда ҳикоя, масал ва 50 мақола берилган. Уларнинг айримларида билим таргиб қилинса, бошқалари тарбиявий мазмунда.

С. Саидазизов китобининг 3-бўлимини "Алифбои қуръон" деб атаган ва ўз олдига болаларга "қуръон"ни тушуниб олишга ўргатишни мақсад қилиб қўйган. Умуман товуш методи Марказий Осиёга икки манбадан ёйилди: 1.Рус-тузем мактаблари русча синфларида хат-савод товуш методи билан ўргатилар эди. Ўзбекча синф муаллимлари товуш -методи осон ва қулайлигини амалда ўз кўзлари бИлан кўрдилар ва улар рус ўқчитувчиларига тақлид қилиб, аста-секин товуш методини ўз синфларига татбиқ эта бошладаилар 2.Х1Х асрнинг охиридан бошлаб Россиядан Марказий Осиёга келган татар муаллимлари товуш методида хат-савод ўргата бошлаган эдилар, орадан кўп ўтмай, бир қанча маҳаллий муаллимлар ҳам татар муаллимларига тақлид қилиб, янги мактаблар очди-да, болаларга хат саводни товуш методида ўргата бошлади. Шундай қилиб, Ўрта Осиёда товуш методи аста-секин ҳижо методининг ўрнини ола бошлади Маълумки, товуш методн билан хат-савод ўргатишга Россияда К.Д-Ушинский асос солиб, у синтетик товуш методини қатъий ҳимоя қилган эди. Товуш методи билан савод ўргатилганда, сўзнинг энг кичик бўлаги, яъни нутқ товушлари асос қилиб олинади. Сўзнинг ма ъносини ўзгартира олувчи ҳар бир товуш ёзувда ҳарф орқали ифодаланиши: сўзда товушлар алмашиши, ортиши еки камайипш натижасида бошқа бир янги сўз хосил бўлиши мумкинлиги болалар онгига йетқазилади. Кейинги йилларда ҳам хат-савод товуш методида ўргатилмоқда. Атоқли методистлар (С.П.Редазудов, А-И.Воскресенская, К. Қосимова, Й.Абдуллаев, О.Шарафиддинов) товуш методида хат-савод ўргатишни такомиллаштирдилар. Араб алфавитида ёзувни ўргатиш қийин эди. Араб алфавитидаги ҳарфлар сўзда қўллаш ўрнига қараб, ҳар ҳил шаклда ёзилган, бу ёзишни ўрганишни қийнлаштирган. Шунинг учун кўп мактабларда болаларга ўқиш ўргатилиб ёзув ўргатилмаган, чунки домла ва отинойиларнинг кўпчилаги ўқишни билаган-у, ёзишни биламаган. Ески мактабда ёзиш чизиқсиз текис оқ қогозга дастлаб йугонроқ савагич қаламда ўргатилган: болалар ёзишни озроқ ўрганганларидан кейин қамиш қаламда ҳам ёзишган, уларга ручкада ёзишга рухсат этилмаган. Ёзишни ўргатиш алфавит тартибда ҳарфларнинг алоҳида-алоҳида шаклни ёздиришдан бошланган. Аввал алифни ёзиш ўргатилган, кейин ўхшаш шаклли ҳарфлар бандларга бўлиниб, ўхшаш унсурни бўлмаганлари эса айрим-айрим ёздирилган. Айрим домлалар баъзи ҳарфларни элементларини ёзиш бир – икки йилга чўзилган . Шундан кейин –ҳарфларни нушага қараб алфавит тартибида катта-катта қилиб ёзиш, муфродот ( сарҳад ) дейилган: бундай ёзиш бир – икки йилга чўзилган . Шундан кейин ҳарфларни бир-бирига қўшиб ёзиш машқи бошланган. Бу машқни мураккабот дейилган. Ҳарфларни бир-бирига қўшиб ёзиш машқи бир неча босқичга бўлиниб, ҳарф бирикмаларининг маъно англатиш – англатмаслиги умуман эътиборга олинмаган. Қандай қўшилиш машқ қилинаверган. Кўпгина эски мактабларда бундай машқ “абжад ёзиш ” билан тугалланган .

Мураккаботдан кейин байт, қитъа ва рубойиларни кўчириб ёзиш машқи бошланган. Бу машқни муқаддимот дейилган . Бу машққа ҳам жуда кўп вақт сарфлангану маъноли сўзларни ёзиш билан бошланиб, дуойи салом (иншо )ёзиш билан тугалланган . Ёзувни ўргатиш ва ҳуснихат машқ қилдиришда (Муфрадот) китобидан фойдаланилган. Бу китобчада ҳар учала машқ тури баъзи нашрларда эса иншо намуналари берилаган. Ески мактабда ёзувга ўргатишнинг бирдан-бир йули кўчириб ёзув – нуша кўчириш бўлган, натижада болада ёзма нутқ кўникмаси ҳосил қилинмаган. Бу машқ болани жуда зериктирган, ҳеч ўйланмасдан ёзишга одатлантирилган. Мактабхонада ижодий кўчириб ёзув машқларининг, шунингдек, бошқа усулларнинг қўлланмаганлиги орқасида бола чиройли кўчириб ёзиш коникмасини ҳосил қилган бўлса ҳам, аммо ўз фикрини ёзма ифода қила олмаган, энг оддий жумлаларни ҳам жуда кўп хато қилиб зўр - базўр ёзган . Эски мактабларда, мадрасаларда ўзбек тили ўқитилмаган, натижада эски мактаб болаларгина эмас хатто мадрасда бир неча йил умр ўтқазган баъзи болалар ҳам ўз исмини тўгри ёзишни биламаганлар . Арабчада тўгри, чиройли ёзувга ўргатиш учун Хивалик шоир Шермуҳаммад Авазбей ўгли Муниснинг ( 1778-1829) “ Саводи таълим ” китобидан фойдаланилади. Рус – тузем мактабларида ўқиш ва ёзишга ўргатиш, одатда, бир вақтда бошланиб, бир- бирига боглаб олиб борилган, ҳар куни аввал ўқиш, кейин ёзув дарси бўлган; ўқиш ва ёзиш онглилик тамойили асосида ўргатилган; болалар қайси товуш, бўгин, сўз ёки гапни ўқиётган ёки ёзаётганини аниқ тасаввур қилган, маъносига тушунган, арабча ҳарфнинг ёлгиз шаклини, ёҳуд бирор ҳарфнинг элементини ёзаётганлигини онгли равишда билган. Рус-тузем мактабларининг ўзбекча синфида кўчириб ёзишга ва диктантга кўп вақт сарф этилган. 4- бўлимда, улардан ташқари, иншо ( турли тихат, дуои салом ва савдо ишига оид ҳар ҳил хатлар ) ёзишга ҳам ўргатилган Савод ўргатишда аналитик-синтетик товуш методи. Аналитик-синтетик товуш методига К.Д.Ушинский асос солган. Бу метод ҳозирги кунга қадар анча такомиллашди. Шу боис аналитик-синтетик товуш методи анъанавий тамойилларга ва шаклланиш, ташкил топиш жараёнида бўлган тамойилларга эга. Методнинг анъанавий тамойиллари қуйидагилар : 1.Савод ўргатишда аналитик -синтетик товуш методи шахсни шакллантириш мақсадига кўра таълимий ва ўстирувчи характерда бўлади, нутқий машқлар орқали ақлий ўсишини таъминлайди. Ўқишнинг онгли бўлишини талаб этади. 1.Бу метод ташкилий томондан икки даврга; А) Алифбегача тайёрлов даври

Б) Алифбо даврига бўлинади, иккинчидан, ёзувга ўргатиш ўқишга ўргатиш билан параллел ҳолда олиб борилади. Аналитик- синтетик товуш методи психолингвистик нуқтаи назаридан: биринчидан, савод ўргатиш болаларнинг жонли нутқига, улар эгаллаган нутқ малакасига асосланади; иккинчидан, савод ўргатишга товуш асос қилиб олинади, унда товушни ажратишга, анализ ва синтез қилишга, товушлар артикулятсиясига, болаларда фонематик эшитишни ривожлантиришга катта аҳамият берилади, учинчидан, ўқиш бирлиги сифатида бўгин олинади, бўгин устида ишлашга катта аҳамият берилади. Методнинг шаклланиш ва ташкил топиш жараёнида бўлган тамойиллари: 1.Таълим жараёнини ташкил этиш нуқтаи назаридан: савод ўргатиш жараёнида ўқувчиларга дифферинтсиал ва индивидуал ёндашиш; 2.Ўқитишнинг истиқболи нуқтаи назаридан: грамматика, сўз ясалиши, имло, лексикологияга оид билимларни назариясиз амалий асосда мунтазам бериб бориш; 3.Психолого—лингвистик нуқтаи назаридан: товуш ва ҳарфни ўқитишнинг қулай усулнни излаш, товуш ва ярфларнинг мослигини, осонлигини, иккинчидан, таълимнинг тарбиявий ва ўстирувчи характери ҳисобга олинади. Таълим жараёнида ўқувчиларга тарбия ҳам бериб борилади. Тарбиялаш дидактиканинг муҳим принсипларидандир. Мактабда ахлоқий тарбия берилади, илмий дунёқараш элементлари шакллантирилади. Болалар дарсда оммавий сиёсий тушунчаларни эгаллайдилар. "Алифбе" саҳифаларида дўстлик, байналмилал муносабат, болалар меҳнати, табиат, катталар меҳнати, болалар ўйинлари, оила, мактаб ҳаёти каби расмлар берилган. Турли мавзуларда матн берилган. Булар болаларда ўзаро дўстлик, меҳнатсеварлик, меҳнатни қадрлаш, катталарга ҳурмат, кичикларга иззат, табиатни севиш ва асраш, ҳайвонот дунёсига қизиқиш, уларни муҳофаза қилиш, мактаб ва ўқишни севиш- умуман, эстетик тарбияни шакллантиради. Булар болаларни халқнинг қайноқ ҳаётига, унинг бахтига, орзуларига, муваффақиятларига рухлантиради. Демак, болаларга ахлоқий, гоявий- сиёсий, меҳнат ва эстетик тарбия бериш ҳам савод ўргатиш вазифасмга киради. Савод ўргатишни тўгри ташкил этиш учун болаларнинг унга нутқий тайёргарлигини махсус ўрганиш талаб этилади. Махсус ўрганиш августда, ҳатто ундан олдин- баҳордан бошланади. 1— синфга келадиган ўқувчининг оиласига ёки болалар богчасига борилади, суҳбат ўтказилади, болаларнинг умумий билим савияси аниқланади. 1.Ўқиш кўникмасини аниқлаш. а) сўзни сидирга ўқийди, б) бўгинлаб ўқийди, в) ҳарфлаб ўқийди (нотўгри ўқиш) г) анчагина ҳарфларни билади, лекин ўқишни билмайди, д) айрим ҳарфларни билади, 2.Ёзув кўникмаси.

а) ҳамма ҳарфни ёзишни билади, сўз ёзади, (босма ёки ёзма) б) айрим ҳарфларнигина ёзишни билади (босма ёки ёзма) в) ёзишни умуман билмайди 3.Товушни таҳлил қилишга тайёргарлиги. а) сўзни бўгинларга бўлади, б) сўз ёки бўгиндаги товушни ажратади, в) ҳамма товушни тўгри талаффуз қилади, г) айрим товушларни нотўгри талаффуз қилади (қайси товушлар экани хисобга олинади) д) нутқнинг баланд ёки пастлиги 4. Огзаки богланишли нутқ. Шеърни ёддан ўқиш. а) 3 та шеърни билади, уни завқланиб айтади, б) 1-2та шеърни билади, айтишга уялади, в) бирорта шеърни ёддан ўқишни билмайди, 5.Огзаки богланишли нутқ. Эртак айтиш. а) бир ёки бир нечта эртакни айтишни билади, б) эртак айтишга ҳаракат қилади, лекин айта олмайди, в) эртак айтишни билмайди, ўрганишга ҳам ҳаракат қилмайди, б.Огзаки богланишли нутқ. Фикр баён қилиш ("Расмда нималар Кўраётганингни айтиб бер?") а) 20 сўздан ортиқ богланишли ҳикоя, бир неча гап б) 10 тадан 20 тагача сўз, бир неча гап в) 10 тагача сўзли богланишли жавоб г) 3-4 сўзли қисқа жавоб, Шунингдек, бола нутқининг синтактик қурилиши ҳам, фойдаланадиган сўзлар доирасида ҳам ўрганилади, тўпланган материаллар 2 вариантда ёзилади. а) Ҳар бир ўқувчи ҳақида алоҳида маълумот, бу болага якка ёки дифферентсиал ёндашиш учун керак бўлади. б) Синф ўқувчилари учун умумий маълумот, бу маълумотдан дарсда синф ўқувчилари учун умумий ишлар методикасини танлашда фойдаланилади. Савод ўргатиш жараёни. Аналитик синтетик товуш методида савод ўргатиш жараёни 4 ой давом этади. Бу жараён 2 даврга бўлинади: А) алифбегача тайёргарлик даври (2 ҳафта) Б) алифбо (асосий) давр 31 декабргача давом этади. Алифбогача тайёргарлик даври, ўз навбатида, 2 босқичга бўлинади: А) ҳарф ўрганилмайдиган босқич (2 ҳафта) Б) унли товуш ва ҳарф ўрганиладиган босқич (2 ҳафта)

Савод ўргатиш жараёнидаги дарслар предметига кўра икки турли: А) "Алифбе" дарслиги асосидаги ўқиш дарслари Б) "Ёзув дафтари" асосидаги ёзув дарслари 1-босқичнинг асосий вазифаси ўқувчиларни мактаб, синф билан, тартиб-интизом қоидалари билан таништириш. Уларга нутқ, огзаки ва ёзма нутқ ҳақида, гап, нутқнннг гаплардан тузилши, сўз гапларнинг сўзлардан тузилиши; бўгин, сўзларнинг бўгинлардан тузилиши, сўзларнинг бўгинларга бўлиниши; товуш, бўгинларнинг товушлардан тузилишини; товушларнинг унли товуш ва ундош товушларга ажратилишини ўргатиш, улардан амалий фойдалана билиш кўникмаларини ҳосил қилишдан иборат. Бу даврда махсус нушалар асосида ўқувчиларнинг богланишли нутқи устида ишланади. Уларга «Алифбе»да берилган расмлар асосида ҳикоялар туздиришдан ташқари, ўзлари билган шеър, эртак, ҳикоя, тез айтиш, мақол, топишмоқ, халқ ашулалари, алла, қўшиқлар, латифалардан айттириш лозим. Таянч сўзлар асосида гап туздириш, «Алифбе» сахифаларидаги сўзлар, уларнинг маънолари устида ишлаш каби ишлар уюштирилади. (Бу тарздаги ишлар ҳар бир дарсда мавзуларга боглиқ равишда изчил давом эттириб борилади.) Бу босқичдаги ёзув дарсларида ўқувчиларда дафтар билан, ёзув чизиқлари билан таништириш, ҳарф элементларини ёзишга ўргатиш, намунага қараб график хатоларини аниқлаш – ўз-ўзини текшириш, ҳарф ораларининг тенглигига риоя қилиш каби кўникмалар ҳосил қилинади. 2-босқичда унли товуш ва унли ҳарфлар ўргатилади. Бунда уларнинг уч хусусиятини: а) огизда тўсиққа учрамаслиги; б) чўзиб айтилиши; в) таркибида фақат овоз. қатнашиши кабиларни ўқувчиларнинг амалий равишда пухта эгаллашларига эришиш лозим. Шунингдек, бу босқичда товуш билан ҳарфни фарқлашга ўргатиш кўзда тутилади. Бу босқичдаёқ товуш ва ҳарф ўртасидаги чегарага қатъий риоя қилинади. Болаларга товуш ҳақида маълумот китоб очтирилмай берилади. Товушни ифодаловчи ҳарф кўрсатилгач, ҳарф устида ишланади. Товуш ва ҳарфга оид хусусиятлар (товушларни талаффуз қиламиз, эшитамиз, ҳарфларни ёзамиз, кўрамиз, ўқиймиз) ҳам изчил равишда ўқувчиларни ўзлаштиришларини ҳисобга олган ҳолда очила борилади. Алифбо даври. Бу давр 31 декабргача давом этади. Унда асосан ўқувчилар ундош товуш ва ундош ҳарфлар билан таништирилади. Ундошлар осондан қийинга тамойили асосида жойлаштирилади. Олдин сонор товушлар( н, м, л,) кейин эса б, к, д, т, с каби ундошлар сўнгра икки товушни ифодалайдиган ж, ҳарф бирикмалари (нг, ш,ч), товуш билдирмайдиган тутуқ белгиси билан таништирилади. Товуш ва ҳарфни яхши танишлари, элементар ўқишни муваффақиятли эгаллашлари учун бўгинга бўлиш, бўгин чегарасини аниқлаш, бўгиндан товушни ажратиш, товуш ва ҳарф муносабатини аниқлаш, кесма ҳарфлардан бўгин тузиш ва ўқиш, бўгин- товуш, товуш-ҳарф, таҳлили каби машқлардан фойдаланилади. Бу даврда бўгинлаб ўқиш асоси шакллантирилади: икки ҳарф ёпиқ, икки ҳарфли очиқ, уч ҳарфли ёпиқ бўгинлар ( ил, ол, ла, ло, ном, лим) ўқишга ўргатилади.

Алифбо даврини ўрганиладиган товуш-ҳарфнинг мураккаблигини ҳисобга олиб 3 босқичга ажратиш мумкин; 1-босқичда о-на, а-на,ил, ин, би-лан, тузилишидаги сўзлар; 2-босқичда артикулятсияси қийин бўлган р, к, в, ф каби ундошлар ва йул—барс, дўст, расм каби тузилишидаги сўзлар; 2-босқичда ўрганилганлар такрорланиб, ҳарф бирикмалари нг 2 товушни ифодалайдиган ж, тутуқ белгиси ва журнал, жирафа, тонг, сўнг, бодринг, чойнак, шудринг каби сўзлар ўқишга ўргатилади. Алифбе даврининг охирида ўқувчилар қуйидаги билим ва кўникмаларга эга бўлишлари зарур: А) Ҳамма товушларни таниши ва ҳар қандай ҳолатда тўгри талаффуз қилиши Б) сўзни бўгин товуш, товуш—ҳарф таҳлилини билиши, сўздаги товушларнинг изчил тартибини аниқлай олиши, керакли товушни сўз ва бўгинга ажрата олиши В) кесма ҳарф ва бўгинлардан сўз туза олиши ва ўқиши Г) 2-3-4 бўгинли сўзларни бутунлаб ўқиши, адабий-орфоепик талаффуз билан ўқиши Д) гапларни оҳангига риоя қилиб ўқиши Е) ўқиган матнининг мазмунини тушуниб, онгли ўқиши Ж) ўқиган матн мазмунини саволлар асосида соддагина қилиб қайта ҳикоялаб бериши 3) ўқиган матнга сарлавҳа топиши И) тўгри, тез, онгли ва ифодали ўқиш малакалари шакллантирилиши Алифбо даври ёзув дарсларининг вазифаси - кичик ва бош ёзма ҳарфларни тўгри шакллантириш, ҳарфларни тўгри улаш, алифбеда ўқиган бўгин, сўз ва гапларни намунага қараб ёзиш, ҳарф, бўгин, сўз, гап диктантларни ёзиш кўникмасини шакллантириш, изоҳли, сайланма, кўрув, таълимий, диктант ёза олишларига эришиш, умуман график малакани шакллантириш. Савод ўргатиш жараёнининг охирида бир дарсда, агар дарснинг 2г3 қисми ёзувга ажратилса, 20 тагача сўз ёза олишлари талаб қилинади. Маълумки, ўқувчилар 1—синфга ҳар хил тайёргарлик билан келади. Ўқув материаллари 1- синф ўқувчилари савиясига мос, изчил равишда берилади. Шунга қарамай ҳар хил тайёргарлик билан келган ўқувчиларнинг уни ўзлаштиришлари турлича бўлади. Бу савод ўргатиш жараёнида ўқувчиларга дифферентсиал ва индивидуал ёндашишни тақозо этади. Бундай ёндашиш таълимнинг барча босқичларида ҳам яхши натижа беради. Дифферентсиал ёндашишда ўқувчилар гуруҳларга бўлинади, ҳар бир гуруҳнинг савиясига ва имкониятига мос топшириқлар берилади. Синф ўқувчилари 3 гуруҳга бўлиниши мумкин. Топшириқлар ҳам 3 вариантда ишлаб чиқилади. Ўқитувчи синфда фронтал ишлаш жараёнида 3 гуруҳдаги ўқувчилар билан параллел иш олиб боради. 3 гуруҳ учун ҳам ўқув материали алифбе ҳисобланади, унга қўшимча алифбе учун қўшимча тарқатма материаллардан, жадваллардан мустақил ишлардан фойдаланилади.

Алифбедаги ўқув материали ёки ўқилаётган матннинг қийин ўрни олдин тайёргарлиги пухта ўқувчига, сўнг бўш ўқувчига ўқитилади. Баъзи ўқувчилар билан дарсдан ташқари вақтда якка тартибда ишлар олиб боришга ҳам тўгри келади. Янги материал ўрганиладиган ўқиш дарсида ишнинг асосий турлари: ўрганиладиган янги товушни сўзни (шу товуш сўз бошида, ўртасида, охирида келган сўзни) бўгин-товуш томонидан тахлил қилиш билан ажратиш. Янги товуш ажратиладиган сўзни ўқувчилар расм асосида ўзлари тузган гаплари ичидан оладилар. Товушни ажратишда шу сўзнинг шемаси - моделига асосланадилар. Масалан, арча. Товушларни эшитиш, талаффуз қилиш, артикулятсияси (нутқ органларининг товуш чиқаришидага иши) машқ қилинади. Кичик ва бош ҳарфлар билан таништирилади. Бўгинлар ўқитилади. . Сўзларни аввал доскада, кейин «Алифбе»дан ўқиш. Ҳарф бўгинлардан ҳарф териш картонида сўз, сўз бирикмаси, гап тузиш (урш), сўз маъноси устида ишлаш. Текстни ўқиш ва таҳлил қилиш, уни қайта ўқиш, расмни текстга боглиқлигини белгилаш. Нутқ ўстириш: лугатни бойитиш, сўз бирикмаси, гап, богланишли ҳикоя тузиш. Умумлаштириш: янги ҳарфни жадвалга қўйиш, янга ўрганилган товушни унли ва ундошга киритиш, янги ҳарфни илгари ўрганилганлар билан қиёслаш, товуш ва ҳарфнинг аҳамиятини такрорлаш ва ҳоказо. Ўрганилганларни мустаҳкамлаш дарсида янги товушни ажратиш, янги ҳарф билан таништириш, машқидан ташқари барча иш турларидан фойдаланилади, шунингдек, қўшимча сўзлар ва матнлар билан ишланади; матнни ўқиш ва таҳлил қилишга, кўргазма воситалар билан ишлашга (ҳарфни териш картон, магнит доскаси, абак, сирли мато, расмлар ва б.) нутқ ўстиришга, ўйинлар ва қизиқарли материалларга, илгари ўрганилган товушлар ва ҳарфларни такрорлаб мустаҳкамлашга алоҳида аҳамият берилади, Тарқатма материаллардан ҳам фойдаланилади. Биринчи учраган сўзлар билан ишлаш: очиқ бўгин ҳар бир ундош билан тузилади ва ўқилади, ёпиқ бўгин эса унли билан тузилган очиқ бўгинни ўқиб кейинги ундош ўқилади ва сўз тўлиқ ўқилади. Янги сўз ургуси қўйилган ҳолда берилади, бу уни ўқишга, бўгинлаб ўқишдек синтетик ўқишга (сўзни бутунлигича ўқишга) ёрдам беради. Янги сўзни доскада катта босма ҳарфлар билан ёзиш, ўқувчиларга ўқитиш тавсия қилинади. Суз шивирлаш билак ўқилади, кесма ҳарф бўгин билан ёзилади. Сюжетли (расмнинг асосий мазмунини билдирадиган) расмга қараб ўқитувчи ёрдамида, унинг йулловчи сўроқлари асосида ҳикоя тузиш, ундан гапни ажратиш ва анализ қилиш. Янги бўгин, сўз тузишда ҳарф териш матоси, магнит доскаси, сирли мато кабиларнинг ва янги сўзни доскада ва дафтарда «ясаш»нинг аҳамияти жуда катта. Ўқиш учун хилма-хил босма материаллардан қанчалик кўп бўлса, улардан турли хил машқлар тузишда фойдаланилса, ўқиш шунчалик онгли, қизиқарли бўлади, малака пухта шакллантирилади. Бола эндигана ўқий бошлаган босқичда уларни қаторни йуқотмасликка, шунингдек, сўздаги кейинги ҳарфни, кейинги сўзни йуқотмасликка ўргатиш жуда муҳимдир. Бу вазифани савод

ўргатишнинг бошлангич босқичида хатчўп (ўқиётган бетни белгилаб қўйиш учун китоб ичига солиб қўйиладиган қогоз ёки лентача) ва таёқча бажаради. Ўқилаётган қаторни кузатиб бориш кўникмаси синф ўқувчиларидан ўртогининг хатосини тўгрилашни талаб қилиш билан ҳам эришилади. Ўқувчилар бу талабни қизганиб бажарадилар, шу йул билан уларда дарсга, ўқишга эътибори жалб этилади. Савод ўргатишнинг биринчи кунлариданоқ ўқиш онгли бўлиши, болаларни онгли ўқишга ўргатиш жуда муҳим. Сўроқлар ёрдамида ўқилганларни бола қандай тушунгани аниқланади, текширилади. Ўқишдан олдин ўтқазилган тайёрлов суҳбати ҳам, ўқилган матн юзасидан ўтқазилган суҳбат ҳам шу мақсадга — онгли ўқиш учун хизмат қилади. Шароитга қараб, болаларга ниманидир ўқишни талаб қиладиган проблемали ҳолатни яратиш ҳам зарур. Бундай проблемали ҳолатнинг жавобини «Алифбе»дан ёки ҳарф териш матосидан ўқиладиган топишмоқ яратиши мумкин. Бундай мақсадни проблемали саволни келтириб чиқарадиган тахминий сухбат ёрдамида ҳам амалга оширилади. Масалан, «қишда қушлар қаерга учиб кетадилар?» (ҳарф териш матосида: «Иссиқ ўлкаларга учиб кетадилар».) Мана шу каби тайёрлов машгулотлари ўқишнинг юқори даражада онгли бўлишини таъминлайди. Онгли ўқишни ифодали ўқишдан ажратиб бўлмайди. Аммо аналитик ўқишнинг биринчи босқичида ифодали ўқиш мумкин эмас, чунки болалар сўзда ургули бўгинни ажрата олмайдилар, тугалланган интонатсияни, сўроқ интонатсиясини, ҳатто, орфоепик тўгри ўқишни ҳам бера олмайдилар. Шунинг учун аналитик ўқиш босқичида сўзни яхлит, орфоепик қайта ўқиш тавсия қилинади. Бундай қайта ўқиш тўгри интонатсияга, ифодалиликка риоя қилиб ўқишга ўргатибгина қолмай, ўқишнинг онгли бўлишига ҳам ёрдам беради. Савод ўргатишнинг биринчи дарсларидаёқ ўқувчиларга табақалаштириб (дифферентсиал) ёндашиш (бунда ўқвчиларнинг ўқишга тайёргарликларидаги фикрлари ҳисобга олинади) амалга оширилади. Фонетик ишлар соҳасида жарангли ва жарангсиз ундошларни таққослашга, уларнинг сўз маъносини фарқлашдаги фаолиятини аниқлашга оид машқлар ўтказилади. (зийрак-сийрак, дил-тил каби). Артикулятсияси қийин бўлган ундошлар нг (тонг), лаб-тиш ундоши - в, қоришиқ ундош с, ч, жарангли портловчи - ж ва жарангли сиргалувчи - ж кабиларни ўрганишда товуш артикулятсиясйга оид ишлар қийинлашади. Асосий даврнинг охирларида жарангсиз жуфти талаффуз қилинадиган ундошли сўзлар: кўриб (кўрип), қайтдик (қайттик), айтиб (айтип), кетаётиб (кетаётип), тортиб (тортип), териб (терип), олиб (олип), обод (обот), боришди (боришти); қисқа талаффуз қилинадиган и унли бор сўзлар: билан (блан); талаффузда тушиб қоладиган ундошли сўзлар: баланд (балан), дўст (дўс), Тошкент (Тошкен), фарзанд (фарзан), дарахт (дарах). Бундай сўзларни ёзилгандек ўқиш - имлони ўрганишга тайёрлайди. Булар аввал орфографик, сўнг орфоепик ўқитилади. Шу каби сўзларни ўқиш билан бўгинлаб ўқиш малакаси такомиллашади: ўқувчилар талаффузи ва ёзилишида фарқланадиган сўзларни ўқишни ўрганадилар.

Савод ўргатишнинг асосий даврида ўқувчиларни ўқишга ўргатиш. Маълумки, савод ўргатиш, ўқиш дарсларининг асосий вазифаси ўқувчиларга товуш ва ҳарфни таништириш, уларнинг тўгри талаффузини ўргатиш орқали болаларда тўгри, онгли, ифодали ўқиш кўникмаларини шакллантиришдан иборат. Шунингдек, ўқувчилар лугатини бойитиш, богланишли нутқини ўстириш, билимини бойитиш, мавхум тафаккурини шакллантириш, эшитиш, қабул қилиш сезгисини ўстиришда ҳам бу давр масъулиятлилиги билан алоҳида ўрин тутади. Тайёргарлик даври ўқишда ўргатиш учун замин ҳозирлайди. Бу даврда болаларда ўзгалар нутқинг эшитиш, диққатни тўплаш, тил бирикмаларини (товуш, бўгин, сўз, гап) фарқлаш, ажратиш, уларнинг вазифаларини англаш каби хусусиятлар шаклланади. Булар ўқувчиларнииг ўқишни муваффақиятли эгаллашларига ёрдам беради. Ўқишга ўргатиш учун аввало ўқувчи товуш ва ҳарф билан яхши таништирилиши лозим. Товуш ва ҳарф билан таништиришда бўгиндан товушни ажратиш тамойилига риоя қилинади. Ҳарф билан таништириш бир неча хил йуналишда амалга оширилиши мумкин: 1.Мазмунли расм юзасидан савол-жавоб усули билан богланишли ҳикоя туздирилади. Ундан керакли гап, сўнг керакли сўз ажратиб олинади, сўнгра сўз устида юқоридаги каби таҳлил ишлари уюштирилади. 2.Сўз асос қилиб олинади. Аналитик машқлар ёрдамида ўрганиладиган товуш ажратиб олинади: от. Ўқитувчи от расмини кўрсатади, ўқувчилар унинг номини – сўзни айтади. Ўқитувчи о товушини чўзиб (о-о-о-о т) айтади ва қайси товушни чўзиб айтаётганини ўқувчилардан сўрайди. Ўқувчилар о товушини айтгач, унинг хусусиялари ҳақида савол-жавоб ўтказилади. О товушли сўзлар ўйлаб топтирилади. Шундан сўнг о ҳарфи кесма ҳарфдан ёки расмли алифбодан кўрсатилади. Бунда о ҳарфининг шаклини эсда олиб қолишларига алоҳида эътибор берилади. 3.Ўрганилган ҳарфлар ичига бугун ўрганиладиган ҳарф аралаштириб қуйилади болалар унинг ичидан нотаниш ҳарфни ажратадилар, сўнг ўқитувчи бу ҳарф ифодалайдиган товушни айтадилар. Ўқувчилар товушнинг хусусиятларини айтадилар. Шу ҳарфни кесма ҳарфлар ичидан топиб, китоб саҳифасидан, расмли алифбодан кўрсатадилар. Шу тариқа товуш-ҳарф билан таништирилгач, ўқишга ўргатиш устида ишланади. Ўқишга ўргатишда буган асос қилиб олинади. Бунинг учун ўқитувчида бўгин жадвали бўлиши лозим. Бўгин жадвали асосида ўқиш намунаси кўрсатилади, яъни ҳарфлаб эмас, ичида, биринчи ҳарфни кўз билан кўриб, унинг номини дилда сақлаб, иккинчи ҳарфни кўриш ва иккаласини боглаб, унлини мўлжаллаб улаб айтиш тушунтирилади. Бўгин ўқиш ўқитувчининг намунаси асосида доимий равишда ҳар бир дарсда изчил олиб борилади. Бунда қуйидаги каби жадвалдан фойдаланиш мумкин. Бунда «Алифбе» саҳифаларидаги сўзларни олдин бўгинга бўлиш, сўнг ўқишни машқ қилиш яхши самара беради. Ўқитувчининг намунали ўқишидан сўнг хор билан ўқиш, якка— якка ўқишдан, шивирлаб ўқишдан фойдаланилади. Айниқса, секин ўқийдиган ўқувчилар бўлган

синфларда хор билан ўқитиш ўқишни тезлаштиришга ёрдам беради. Синф ўқувчиларининг ўқиш кўникмаларидан келиб чиқиб, матндаги сўзларни ҳарф хаттахтасига бўгинларга бўлиб ёзиш, ўрганилган ҳарфларни хисобга олган ҳолда қўшимча сўз бирикмалари, гаплар тузиб ёзиш ва ўқитиш усулидан ҳам фойдаланилади. Маълумки, «Алифбе» саҳифаларида бўгин тузилиши мураккаблашиб боради. Шунинг учун ўқитувчи ҳар бир бўгин тузилишининг мураккаблигига қараб иш усулларни белгилаб олиши зарур. Масалан, уч товушдан тузилган, тўрт товушдам тузилган бўгинларни ўқишга ўргатиш ҳам ўзига хос қийинчиликларни келтириб чиқаради. Бунда о~лам, Ман—нон, типидаги бўгинларда — о~ла:м, Ма: н~ но: н тарзидаги қўшимча чизиқдан, бодринг, дўст типидаги бўгинда ринг, дўст тарзидага қўшимча чизиқлардан фойдаланилади. Сўзларни ўқишга ўргатишда билиб ўқитишдан ташқари жадваллар ҳам яхши самара беради. ку: к ку: Р ку: ч ку: п са Умуман олганда, ҳар бир ўқиш дарсида албатта бўгин тузилиши мураккаб сўзларни ўқиш машқи ўтказилиши лозим. Бу усул ўқувчиларда ўқиш малакасининг такомиллашувига ёрдам беради. Ўқишга ўргатишда сўзларни ва гапларни тўлдириб ўқиш кўникмаларини ҳосил қилиш ўқувчини гап тузишга, тез фикрлашга йуналтирилади. Ўқувчи тушириб қолдирилган ҳарф ва сўзни расмга қараб топади, унинг гап мазмунига мос ёки мос эмаслигига эътибор беради, ўртоқларига нисбатан тез топиб, ўқитувчининг раҳматига сазовор бўлишга интилади. «Алифбе» дарслигидаги матнларда турли тиниш белгилари ишлатилган. Улар шуларга мос оҳанг танлашни, тўхташ, пауза қилиш ўринларини белгилаб олишни тақозо этади. Бунда ҳам ўқитувчининг тушунтириши (биринчи учраган тиниш белгини изоҳлаши) ва ифодали ўқиш намунасини кўрсатиши катта аҳамият касб этади. Ифодали ўқилган матнгина тушунарли тузилади. Ҳар бир предметда бўлгани каби ўқиш дарсларида ҳам таълим-тарбия бирлигига эътибор берилади. Ўқиш дарсларида тарбия ўқилган матннинг онгли ўзлаштирилишига боглиқ. Ўқувчи матнда фикр нима ҳақида бораётганини англасагина, ўзида шундай хислатларни шакллантиришга ҳаракат қилади. Иккинчидан эса яхши инсон бўлиш учун ўқишнинг зарурлигини англайди. Шунинг учун онгли ўқишни таъминлашда матн билан унга ишланган мазмунли расмлар ўртасидаги богланишларни аниқлаштиришга, матн юзасидан саволлар беришга диққат қаратиш лозим. Масалан, расмни кузатинг, матнда нима ҳақида гап боради? Расмда нима тасвирланган? Улар орасида богланиш борми? Матн мазмунини расмга қараб сўзлаб беринг. Ёки: Болалар қайерга бордилар? Қизнинг исми нима? Боланинг исми-чи? Али, Лола нима қилди? Улар қандай лолалар тердилар?

Демак, ўқиш ўқиганларни ўзлаштиришга йуналтирилган бўлиши лозим, шундагина матндаги асосий фикр, илгари сурилаётган гоя ўқитувчилар томонидан ўзлаштирилади. Сўнг сўз ва матнлар ёд олинган тақдирда ҳам ўқувчиники бўлиб қолади. Ўқишнинг онглилигини ва таъсирчанлигини таъминлаш учун матн мазмунини ўқувчиларнинг кўрган -кечирганларини, таассуротлари билан боглаш лозим. Шунда ўқувчида ўқишга, ўрганишга қизиқиш ортади. Онгли ўзлаштиришни амалга оширишда лугат устида ишлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Масалан, 51-саҳифада увол, ризқ-рўз сўзлари бор. Уларнинг маъноси устида тўхталиш, биринчидан, фикрни ойдинлаштирса, иккинчи томондан тарбиялашга ҳам хизмат қилади. Шеър, тез айтиш, топишмоқ, қўшиқ, мақол, хикматли сўзлардан ўқитиш, ёд олдириш ҳам ўқувчиларни ўқишга қизиқишини оширади, ўқиш малакасини шакллантиради, хотирасини мустаҳкамлайди. Ўқиш дарсларининг учдан икки қисми ўқишни машқ қилишга ажратилиши лозим. Демак, ўқувчиларни ўқишга ўргатиш, уларнинг ўқиш суръатини ошириш, ифодали ва онгли ўқиш элементларини шакллантириш, тарбиялаш ўқиш дарсларининг муҳим вазифалари ҳисобланади. Савод ўргатиш машқларининг асосий турлари . 1.Товуш савод ўргатишнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Савод ўргатиш даврида сўз ва бўгинларни товуш томонидан анализ ва синтез қилиш, товуш ва уларнинг артикулятсиясини анализ қилиш машқлари ўтказилади, диктсия (равшан, бурро гапириш) устида ишланади, логопедик ишлар олиб борилади. Товуш устида ишлаш билан айниқса, кесма ҳарфлардан сўз тузиш каби синтез қилиш усуллари бирлашиб кетади; товуш ва ҳарф ўртасидаги муносабатни доимо аниқлаб бориш ўқиш малакаларини шакллантириш учун ҳам, имло томонидан саводли ёзиш асосини яратиш учун ҳам фойдалидир. С.П.Редозубов товушни анализ ва синтез қилиш усулларини тўлиқ ишлаб чиққан. Шулардан ўзбек тилида савод ўргатишда қуйидаги ууллардан фойдаланилади: Анализ машқлари; 1.Нутқ (гап)дан сўзни ажратиш; сўзни аниқ талаффуз қилиш; бўгинларга бўлиш ва бўгинларни аниқ талаффуз қилиш, ургули бўгинни ажратиш ва уни бошқа бўгинлардан фарқлаб, кучли талаффуз қилиб ўқиш, махсус товушни ажратган ҳолда сўзни бўгинлаб ўқиш (аааа-на, нооон, ииил. Ссса-на, ки-йййик, иииш) 2.Шу дарсда ўрганиладиган янги товушни ажратиш. Янги товушни биринчи марта ажратишнинг бир неча усули бор: а) сўздан товушни узун талаффуз килиб ажратиш: ааа-на, лооо-ла, ииин, бооо-ла; б) ундош товушни ёпик бугандан ажратиш: Уссс-мон, О- лиммм, А-миннн.

в) сиргалувчи ундошни очиқ бўгиндан ажратиш: ссса-на, то-йййи, зззи-рак; г) бўгин ҳосил қилган бир унлини ажратиш: о-на, у-нум, ў- тин, ё-рур, о-нта, ю-туқ, у-зук; д) ўрганилган товушни сўз бошида келган сўзлардан ажратиш (сўзни оқъитувчи айтади, биринчи товушни эса ўқувчи айтади): нок,ток, лола,...; е) расм номини ифодаловчи сўзни айтиш: ўқитувчи нокнинг расмини кўрсатиб, ноа дейди, ўқувчилар к товушини қўшиб айтадилар нок. Асосан, дарсда янги товуш биринчи марта ажратиб, талаффуз қилингандан сўнг, шу товуш сўз бошида, ўртасида, охирида келган ва аниқ талаффуз қилинадиган сўзлар танланиб, ўқувчиларга талаффуз қилдирилади: к товуши учун: куз, тик, ток. О товуши: олма, ош, О-мон; Д товуши: дор. Одил (сўз охирида жарангсизлашадиган озод, ҳисоб каби сўзларни танлаш тавсия қилинмайди). 3. Сўздаги товушларни санаш ва уларнинг номини тартиби билан айтиш, сонини аниқлаш, бўгинларни санаш: Олма - ол~ма - о-л-м-а; тўртта товуш, тўртта ҳарф, икки унли товуш, икки ундош товуш, икки бўгин .... Бу усулдан оқъув йилининг иккинчи ярмида ва кейинги синфларда ҳам фонетик тахлил сифатида фойдаланилади. 4. Жарангли ва жарангсиз ундошли сўзларни таққослаш: дил-тил, олдин-олтин, тор-тош, мой-чой-лой-бой-сой-той каби. Савод ўргатишда анализ синтез бир-биридан ажратилмайди, чунки анализ ўқиш жараёнини эгаллаш учун замин яратади, синтез эса кўпроқ ўқиш малакасини шакллантиради. Синтез машқлари 1.Товуш томонидан анализ қилинган сўзни ёки бўгинни талаффуз қилиш ва уни кесма ҳарфдан тузиш (ёзиш); шу сўз ёки бўгинни ўқиш. 2.Ўрганилган ундош билан (на,но, ла.ло, ни, ли, би, си, ма, мо, ми, та, то, ти, ди, до, со, са, ...) бўгин жадвалини тузиш; бўгин жадвалини китобдан ёки матндан ўқиш; кесма ҳарфлардан бурин жадвалини тузиш. 3.Бола-лола-тола, бой-той-сой-лой, бахт-тахт, она-ота, мош-бош каби бир ундош ҳарф билан фарқланадиган ёки она-опа, укки-икки, ош-иш каби бир ундош ҳарф билан фарқланадиган сўзларни ўқиш (бундай сўзларни ўқувчиларнинг ўзлари топиб ўқишлари мумкин). 4.Сўзнинг бошига ёки охирига бир ҳарф қўшиб, янги сўз ҳосил қилиб ўқиш; ола-лола, ош- бош, ой-той, бой, сой, лой; ўроқ-сўроқ; ол—хол, сол; сава-сават, йелка~йелкан; сон~осон; айиқ ~кайик,- ўлка-йулка; олти-олтин; олди~олдин. 5.Сўз ўртасига ҳарф қўшиб, янги сўз ҳосил қилиб ўқинг; кўмак-кўлмак, зирак-зийрак, тана- ташна, оша-ошна. б.Бўгинларни алмаштириб янги сўз ҳосил қилиш ва ўқинг Гулнор—Норгул. 6. Товушларнинг ўрнини алмаштириб янги сўзни ҳосил қилиш ва ўқиш: сомон-осмон, тилак – калит, қуй - юқ

7. Товушни ёки бўгинни тушириб қолдириб янги сўз ҳосил қилиш ва ўқиш: анор-нор, гулнор—гул, елкан-елка, богла-бола. Бўгин қўши1иб янги сўз: ҳосил қилиш ва ўқиш: бог-богча, гул-гулзор, богбон, дорбоз. Синтетик ишларнинг бу усуллари товуш устида ишлатиб ҳарф устида ишлаш билан бирга қўшиб олиб боришни талаб қилади. Бу иш усуллари қизиқарли бўлиб, дарсда ярим ўйин ҳолатини вужудга келтиришга имкон беради. Хулоса қилганда фақат анализ ёки фақатгина синтез билан кифояланиб бўлмайди, аммо тафаккур фаолиятининг у ёки бу тури йетакчи рол ўйнайди. Сўзни анализ қилиш билан ўқувчи сўзни лексик маънога эга бўлган бир бутун сифатида англайди, бу - синтездир; сўз синтез қилинганда унинг товуш таркибига диққат жалб этилади, бу эса анализдир. Умуман, савод ўргатиш жараёнида аналитик-синтетик ишлар системаси боланинг актив фикрлашини таъминлайди. Аналитик-синтетик ишлар усулигина ўқувчиларнинг билиш мустақиллигини таъминлайди, «муаммоли» вазият яратади, болаларда кузатувчанликни, зийракликни ўстиради. Товуш-ҳарф томонидан анализ ва синтезни йенгиллаштирадиган фойдали воситалар сифатида кесма ҳарфлар, кесма бўгинлар ва ҳарф териш полотноси, шунингдек, ҳарф ёки бўгин абак, кадоскопдан фойдаланилади; товушларнинг талаффузи устида ишлаш учун, шунингдек, ёзиб олинган ифодали нутқни (асосан, бадиий асарни) такрорий эшиттириш учун магнитафон (ёки лингофон) кабинети хизмат қилади. в) товушлар артикулятсияси, диктсия устида ишлаш. Анализ-синтез ишлари системасида товушнинг ўзини анализ ва синтез қилиш, товушни талаффуз қилиш вақтидаги нутқ аппарати органларининг холати ва харакатини кузатиш (анализ) ва харф билан ифодаланган товуш ва товушлар бирикмасини талаффуз қилиш мақсадида нутқ органларини зарур ҳолатга келтириш (синтез) муҳим ўрин тутади. Масалан: у товушнинг анализини олсак: тил танглайга томон баланд кўтарилади, танглай билан тил орасида торгина бўшлиқ қолади, лаблар бир—бирига яқинлашиб юмалоқлашади, овоз ҳосил бўлади; Р товушининг синтезида огиз озрок очиқ тишлар орасида бўшлиқ бўлади, лаблар озгина кенгроқ тортилган, тил озроқ орқага итарилган ва танглай (тепа)га томон баланд кўтарилган ҳолатда; овоз эшитилади, ўтаётган ҳаво кучи билан тилнинг учи титрайди. Синфда барча товушларнинг артикулятсияси (ҳосил бўлиши) ни кўрсатиб бўлмайди. Масалан: африкатлар (ч, ж), чуқур тил орқа (к, р, х), бўриз товуши (х,) артикулятсиясини кўрсатиш қийин. Аммо бундай товушларнинг ҳосил бўлишини тушунтириш учун ўқитувчи, ўқувчилар диққатини жалб қилган ҳолда, товушни талаффуз қилиб кўрсатади, сўнгра ўқувчилар талаффуз қиладилар. Бундай усулни бир неча бор такрорлаган маъқул. Диктсия устида ишлаш ўқувчилар нутқини тушунарли, соф, тиниқ, жарангдор бўлишига эришишдир. у савод ўргатиш учун , ифодали ўқиш, орфоепик ва орфографик малакани, хушовозлик кўникмасини ўстириш учун ҳам жуда муҳимдир. Яхши диктсия товуш ҳосил қилувчи

аппаратнинг эгилувчанлигига боглиқ шунинг учун диктсияни ўстириш машқлари товуш ҳосил қилувчи аппаратнинг эластиклигини ўстиришга қаратилади. Диктсия устида ишлаш машқларига мисоллар: 1.Баланд талаффузни машқ қилиш: Масалан. Сара-шира- сара-шира сўзларини овозни то қичқириққача баландлата бориб, сўнгра овозни то шивирлашгача пастлатиб талаффуз қилиш. 2.Талаффуз темпини машқ қилиш. Шу шира- шира сўзларини секин талаффуз қилиб, темпни аста тезлаштира бориш. 3.Айрим ундош товушларни, айниқса, ўқувчилар нуқсон билан талаффуз қиладиган сўзларни қайта талаффуз қилиш машқи. 4.Мураккаб товуш бирикмаларини талаффуз қилишни машқ қилиш. Бунинг учун тез айтишлардан фойдаланилади. Масалан, гани гилдиракни гизиллатиб гилдиратди. Болаларни сўзлаётганда тўгри нафас олишга, товушларни тўгри талаффуз қилиш ва ўргатиш зарур. Баъзи тортинчоқ болалар товушни талаффуз қилишга уяладилар. Бундай вақтда товушни, сўзни хор билан талаффуз қилдириш, хор билан ўқитиш, тез айтишларни хор билан айттириш фойдалидир. Савод ўргатиш даврида ўқувчилар нутқини ўстириш. Она тилидан олиб бориладиган ишларнинг ҳаммаси, шу жумладан савод ўргатиш ҳам, ўқувчилар нутқи ва тафаккурини ўстириш билан боглиқ ҳолда уюштирилади. Савод ўргатиш давридаги ишларнинг миқёси кенг бўлиб, экскурсиялар, болаларнинг кузатишлари, предмет дарслар, расм юзасидан суҳбат ва бошқалар билан богланади. Бу даврда ўқувчилар нутқини ўстиришнинг вазифалари: 1) болалар нутқидаги камчиликларни тўгирлаш; 2) уларнинг тасаввур ва тушунча доирасини кенгайтириш билан боглик ҳолда лугатини бойитиш; 3) ўқувчилар нутқидаги айрим сўзларнинг маъносига аниқлик киритиш; 4) гап ва уч—тўрт гапли кичик «ҳикояча» (богланишли нутқ)ни огзаки турли тузиш кўникмасини ўстиришдан иборат. Болалар бу даврда, биринчидан, кийим-кечак, иш қуроллари, мевалар каби предметлар билан танишиш ёрдамида сўзни онгли ишлатишга; иккинчидан, турли типдаги содда йирик гап (Болалар югуряптилар), содда ёйиқ гап (Лола магазинга борди), уюшиқ бўлакли гап (Анвар ойисига ёрдамлашади, укасига қарайди), тузадилар. Улар бу кўникмаларни амалий—машқлар ёрдамида эгаллайдилар. Болаларнинг шахсий тажрибалари, кишилар ҳаёти ва табиати, кузатишлари нутқ ўстириш учун асосий манба ҳисобланади. Предметлар, уй—рўзгор асбоблари, ўсимликлар, ҳайвонлар қизиқарли суҳбат учун мавзу бўлиб хизмат қилади. Суҳбат жараёнида болаларда ҳосил қилинган тасаввур асосида аниқ тушунчалар шаклланади.

Биринчи синф ўқувчилари нутқни ўстиришда болаларнинг ўйин ва эртаклари, расм кўриш ва Бу нима? Бу ким? Бу қандай предмет? Ким нима қиляпти? Каби саволлар асосида суҳбатдан ҳам фойдаланилади. Савод ўргатиш даврида нутқ ўстиришга оид иш турларига атрофдаги жонли предметларнинг номини, уларнинг белгиларини айтиш, предметларни маълум белгилари асосида гуруҳлаш каби машқлар киради. Масалан, оқъитувчининг топширигига мувофиқ, маълум бир темада (куз, мевали бор, сила, синф, мактаб ҳақида) икки сўздан иборат гап тузадилар; кейинроқ эса шундай йирик гаплар тузиб, уни саволлар ёрдамида ёйиқ гапга айлантирадилар. Ўрганган ҳарфларидан сўзлар ва кичик гаплар тузиб ёзадилар. Ўқиш дарсларида расмга қараб кичик ҳикояча тузадилар, ўқитувчи саволига тўлиқ жавоб беришга ўрганадилар. Алифбедаги рангли чиройли расмлар теварак-атрофдаги предмет ва ҳодисалар, ҳайвонлар ва ўсимликларнинг номини идрок этишга, билиб олишга ёрдам беради. Савод ўргатиш даврида грамматик-орфографик билимларни амалий узлаштириш . Савод ўргатиш давридаёқ болалар грамматика ва имлодан айрим материалларни амалий асосда ўзлаштира борадилар, яъни уларга мавзу тушунтирилмайди, назарий маълумот берилмайди. Болалар огзаки ва ёзма нутқни ўзлаштириш ва ёзма машқларни бажариш билан ўқув йилининг иккинчи ярмида ёки кейинги синфларда ўрганиладиган мавзуларни ўзлаштиришга тайёрлайдилар. Савод ўргатишнинг биринчи ойларидаёқ болалар Али, Омон, Олям, Найма каби жуда кўп исмларни ўқийдилар ва кишиларнинг исмлари бош ҳарф билан ёзилишини амалий ўзлаштира борадилар. Бу билан улар ўқув йилининг иккинчи ярмида ўрганиладиган кишиларнинг исми бош ҳарфлар билан ёзилишига доир имло қоидасини ўзлаштиришга тайёрланадилар. Тил-дил, олти- олди каби сўзларни ўқишни машқ қилиш жарангли ва жарангсиз ундошларни ўзлаштиришга, сон- сана, гул—гулчи-гулдон—гулзор, бор-богбон-борча каби сўзларни ўқишни машқ қилиш эса болаларни «Ўзакдош сўзлар» мавзусини ўзлаштиришга тайёрлайди. Пропедевтик машқлар системаси бошлангич синфлар грамматика ва имло дастурининг босқичли изчиллик тамойили асосида тузилишига мос келади. Амалий ишлар натижасида болаларда маълум нутқ тажрибаси, тил қоидаларини, сўзни, унинг таркиби ва ясалишини, бошқа сўзлар билан богланганда ўзгаришини кузатиш тажрибаси тўплана боради. Мана шу тажрибалар асосида ўқувчилар назарий умумлашмаларни ўзлаштирадилар, булар асосида эса грамматик тушунча ва орфографик қоидалар шаклланади. Савод ўргатиш жараёнида ёзувга ўргатиш.

Савод ўргатиш жараёнида ўқувчилар ўқишга ўрганиш билан параллел равишда ёзувдан ҳам элементар малака ҳосил қиладилар. Дастурга мувофиқ ўқувчилар ёзувдан қуйидаги малакаларни эгаллашлари лозим: 1. Партада турли ўтириш, дафтарни турли қўйиш, чизиқларни чамалаш, ёзаётганда ручкадан тўгри фойдаланиш, ҳошияга риоя қилиш. 2.Иш дафтари ёки алифбе асосида ўзбек алифбосидаги барча катта ва кичик ҳарфларни ёзиш, шунингдек, ҳарфларни сўзда бир—бирига боглаб ёза олиш: босма матнни ёзма матнга айлантириб ёзиш. 3.Таҳлил қилинган сўз ва икки—уч сўзли гапларни ўқитувчи ёрдамида ёзиш. 4.Талаффузи билан ёзилишида фарқ қилмайдиган сўзларни кўчириб ёзиш ва диктовка билан ёзиш: ёзганларини матнга қараб, шунингдек, изоҳлаб ўқиш билан текшириш. 5.Огзаки тузилган ҳикоядан олинган гапни ёзиш. Аналитик-синтетик товуш методи тамойилига мувофиқ, ўқиш ва ёзув бирлиги сақланади. Ҳарфларни ёзишда ўқишга ўргатишдаги таркиб асос қилиб олинади, яъни ўқиш дарсида ўқувчилар ҳарфни ўзлаштирадилар, матнни ўқийдилар, ёзув дарсида эса шу ҳарфли сўзни ёзадилар. Ёзувга ўргатиш, биринчи навбатда, график малака ҳосил қилишдир. Ҳар бир малака ҳам таълим бериш, кўникмани шаскллантириш ва шу асосда қатор машқларни бажариш натижасида ҳосил қилинади. График малака, биринчидан, қўл-ҳаракат малакасидир, бу ҳаракат биринчи қарашда мускул кучига асосланади. Иккинчидан, ёзув жараёнида нутқнинг ўзлаштирилган бирлиги булган товуш график белгиларга, яъни ҳарфга таржима қилинади. Бу ёзувга онгли фаолият тусини беради. Ёзувнинг онглилиги, биринчидан, товуш ва ҳарфнинг тўгри нисбатини, иккинчидан, бир қанча график ва орфографик қоидаларга риоя қилишни, учинчидан, ўз фикрини, таассуротини ифодалашда ёзув малакаларидан фойдаланишни талаб қилади. Ёзишдан бирдан-бир мақсад фикрни ифодалашда ёзувларидан фойдаланиш ҳисобланади. Бу мақсадни болалар тез англаб йетсалар, уларда ёзма нутқ малакаси шунчалик муваффақиятли ва тўгри шаклланади. Савод ўргатиш жараёнида болалар жуда секин ёзадилар, ўз фикрини, ҳатто бир ёзув билан ёзма ифодалаш учун ҳам ярим ойлар ўтади. Ёзув малакаси ўқиш малакаси билан узвий боглиқдир. Бола ёмон ўқиса, ёзувни эгаллаши қийин бўлади, чунки бўгинлаб ўқиш малакасидан сўнг, бўгинлаб ёзиш малакаси шаклланади. Ёзиш ва ўқиш учун боланинг умумий нутқий ривожланиши катта аҳамиятга эга. Кейинроқ болаларда ўз фикрини ёзма ифодалаш малакаси бир ўз барқарорлашганда, бу малака нутққа, фикрни ифодалаш жараёнига ҳам ижобий таъсир қилади. График малакани шакллантиришда қуйидаги босқичлар 1.Турли шакллар андозаси устидан чизиш. Эркин расмлар чизиш . Ёзув қуролларини тўгри тутиш, турли қия елементлар чизиш, узунликни, оралиқ масофани чамалаш ва ҳоказо.

2.Ҳарф элементларини ёзиш, баравар масофада қисқа ва узун элементлар, ости ва усти илмоқли элементлар чизиш. 3.Бош ва кичик ҳарфларни алоҳида ёзиш ҳарф бирикмаларини, бўгинни ёзиш, ҳарфларни тўгри тушиб ёзиш малакасини ҳосил қилиш учун сўз ёзиш. График малакани ҳосил қилишдан асосий мақсад, ҳарфларни босмасдан бир текисда, элементларга ажратмай боглаб тез, бир маромда ёзиш, сўзларни қаторга тогри жойлаштиришдир. Шуни таъкидлаш керакки, савод ўргатиш даврида бола ҳарфларни ёзишдан олдин уни қандай шакллантиришни кўз олдига келтириб, фикрлаб олади, баъзан ҳарф шаклини завода «чизади», ҳарф намунасини кўчиради, таркибини таҳлил қилади, уни қандай ёзишни ўзича секин гапиради: ўқитувчи ўқувчи ёнига ўтириб, ручкани тўгри ушлатади ва унинг қўли билан ҳарфни ёзишни кўрсатади ёки ўзи ёзиб тушунтиради. Бундан ташқари, бола ёзувнинг техник томонига катта жисмоний куч сарфлайди. Савод ўргатиш охирида бола бир дарсда 20 тача сўзни ёзиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарорига биноан 1993 йил 2 сентябрда «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўгрисида»ги қонун қабул қилинди. 1995 йил 6 майда қонунга ўзгартиришлар киритилди. Бу алифбодаги ҳарфларнинг асосий хусусияти босмасдан, қўлни узмасдан боглаб ёзишга- мўлжалланган. Шунинг учун ёзувга ўргатиш методикасида ҳарфларни қўшишга алоҳида аҳамият берилади. Ўқувчилар барча ҳарфларни бир- бирига қўшиш йулини билишлари лозим. Мактабда асосий ёзув қуроли шарикли ручка, хаттахтада ёзиш учун бўрдан фойдаланилади. Савод ўргатиш даврида болаларни ёзувга ўргатиш учун турли вақтларда турли хил чизиқли дафтарлардан фойдаланилган: дастлаб чизиқсиз силлиқ қогоз ишлатилган бўлса, кейин қуёқ ёпиқ чизиқлар билан кесилган уч чизиқли дафтардан фойдаланилган. ------------------------------- ------------------------------- Бундай дафтарда ёзувга ўргатилган бола болангич синфларни битиргунга қадар беш хил дафтарга ёзишни ўрганиши талаб этилар эди.

----------------------------- ----------------------------- ----------------------------- -------------------------- ----------------------------- -------------------------- ----------------------------- ----------------------------- -------------------------- Ҳозирги вақтда ёзувга ўргатиш учун икки чизиқли дафтар тавсия этилади. Хаттахта ҳам шунга мос бўлиши талаб қилинади; 2-синфдан, баъзан биринчи синфда ўқув йилининг иккинчи ярмидан бошлаб бир чизиқли дафтарга ёзишга ўтилади. Дафтар тутишда болаларни хошия қолдиришга, дафтар чизиқларига риоя қилишга, харфларни бир хил хажмда ёзишга, сарлавҳани аниқ ва тўгри ажратишга, хат бошидан ёзишда жой қолдиришни унутмасликка ўргатиб бориш уларда саранжом-саришталикни тарбиялайди. Ёзув дарсида ўқувчилар «Ёзув дафтари» билан ишлайдилар. Синфда ўрганилган ҳарфни уйда машқ қилиш учун алоҳида дафтар бўлгани маъқул. Ўқитувчи ёзиш вақтида 65о қияликда ёзишни, бунинг учун дафтар парта устига 25о қияликда қўйилишини таъкидлаб туради. Орфография грекча « тў г ри » ва « ёзаман » сўзларидан олинган бўлиб , адабий тилнинг ёзма шакли билан бо г лиқ . Орфография тў г ри ёзиш ҳақидаги қоидалар кўникмасидир . Орфографияни билмай туриб , фикрни адабий тил нормалари асосида ёзма ифодалаб бўлмайди . Ўқувчиларнинг орфографик саводхонлиги ҳақида гамхўрлик қилиш тилнинг аниқлиги , фикрни тўгри ифодалаш , кишилар билан ўзаро хатосиз муомала қилиш учун гамхўрлик демакдир . Савод ўргатишда болаларда график малакани шакллантириш билан бир вақтда имлога оид малакани шакллантиришга ҳам замин яратилади . Савод ўргатиш даврида ўқувчилар : а ) талаффузи ва ёзилишида фарқ қилмайдиган сўзларда товуш билан ҳарфнинг мослигини ; б ) сўзларни алоҳида ёзишни , я ъ ни ёзув воситасида сўзни ма ъ но бирлиги сифатида ажратишни ; в ) сўзнинг сатрга си г май қолган қисмини кейинги қаторга бў г инлаб кўчириб ёзишки , бунда бў г ин ҳосил қилган бир унли ҳарфни қаторга кўчириб ёзиб бўлмаслигини ; г ) гап бошида , шунингдек , кишилар исмида , ҳайвонларга қўйилган номларда бош ҳарфнинг ишлатилишини амалий тарзда ўрганадилар . Савод ўргатиш давридаёқ кўчириб ёзиш , диктант ва ижодий ёзувлардан фойдаланилади . Ўз - ўзини текширишга ўрганадилар . Ёзув дарсларида ҳам ўқувчилар нутқини ўстиртиш , фикрлашга ўргатиш асосий вазифалардан хисобланади . Савод ўргатиш даврида ўқиш ва ёзув дарслари .

Дарс таълимнинг асосий шакли ҳисобланади. Савод ўргатиш дарслари хилма-хил бўлишига қарамай ўқиш ёки ёзув дарслари ва уларнинг айрим турлари учун умумий бўлган асосий талаблар мавжуд. Бу ўринда умумдидактик талаблар талабалардаи сўраб аниқланади. Сўнгра она тили дарсларига қўйиладиган талаблар санаб курсатилади. 1.Ўқувчилар нутқи учун қайгуриш. 2.Дарсда адабий тил нуқтаи назаридан тўгри ифодали, образли, аниқ нутқ эшиттирилади. 3.Дарсда нутқ маданияти ҳукмрон бўлади. Ўқиш ва ёзув кўникма малакаларини шакллантириш машқлари дарсда йетакчи ўринни эгаллаб тахминан, дарснинг 2,3 қисмига тўгри келиши лозим. Ҳар бир ўқиш ва ёзув дарсида "Алифбе"даги матнлар билан бир қаторда Қ.Мухаммадий, П.Мумин, А.Обиджон каби севимли болалар шоири ва ёзувчилари асарларидан намуналар танладик. Шундай қилиб ўқиш синфдан ташқари ўқиш, ўқиб берилган матнни эшитиш билан богланади. Ўқиш ва ёзув дарслари бир— бири билан узвий богланади: ўқиш дарси ўқувчиларни ёзув дарсига тайёрлайди, ёзув дарси олдинги ўқиш дарсининг давоми сифатида хизмат қилади. Талабалар билан "Дарс ва унинг вазифалари, қурилиши" ҳақида суҳбат қилинади. Уларнинг жавобларини якунлаб, савод ўргатиш дарслари қуйидаги белгиларига кўра фарқланади. Савод ўргатиш даврида ўқувчилар билими дарс жараёнида барча ишларга боглаб аниқланади богланишли нутқни ўстириш ҳам ўқиш ва ёзув дарсларига узвий богланиб кетади. Ўқувчиларнинг синфдан ташқари ўқишларига раҳбарлик қилишларига хафтада бир марта 20 дақиқа ажратилади. Савод ўргатиш дарсларида вақти-вақти билан дам олиш дақиқалари ўтказилади. Дарслар системаси дейилганда ўқув вақтини мавзуларга назарий ва амалий жиҳатдан режали тақсимланган дарсларнинг мантиқийлиги ва истиқболи бир-бири богланган дарс турлари ва унда ўқитувчи билан ўқувчилар фойдаланиладиган асосий методик воситалар хилма~хил бўлган изчиллик назарда тутилади. Амалдаги "Алифбе" дарслиги ва уларга ёзилган қолланмаларга асосан савод ўргатишда тайёргарлик даври (8 дарс) алифбе ажратилади. Таълимнинг ҳар бир босқичидаги дарснинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Дарслар қурилишида ички мантиқийлик бўлиб, ҳар бир дарсда янги товуш ва ҳарф ўрганиладиган дарс билан янги мавзу ўрганилмайдиган дарсни навбатлаштириш, орфография ва сўзнинг бўгин тузилиши ҳақида маълумот бериш, ўқувчилар нутқи ва тафаккурини ўстириш каби талабларга риоя қилинади. Дарслар умумлаштириш такрорлаш дарси билан якунланади. Оз комплектли мактабларда савод ўргатишни ташкил этиш ўқитувчи бир вақтнинг ўзида икки ёки уч синф билан ишлайди. Бундай синфларда ўқитувчи бир вақтнинг ўзида бир неча синф ўқувчилари билан иш олиб боради. Бундай синфларда дарс жадвали интеграллаштирилган бўлиши керак ва дарслар 30 дақиқага қисқартирилиши мумкин.

Оз комплектли мактабларда ўқувчиларнинг мустақил ишларига алоҳида аҳамият берилади. Шунинг учун мустақил ишлар тизими ишлаб чиқилиши зарур. Чунончи, ҳарф териш картони ва абак ёрдамида турли хил аналитик-синтетик ишлар, расм асосида суҳбат ёки ҳикояга тайёрланиш, овоз чиқариб ўқиш ёки ҳикоя қилишга тайёрланиш, техника воситаларидан фойдаланиш ва ҳоказо. "Алифбе" дарслиги сизнингча қандай бўлиши керак? саволига олинган жавоблар умумлаштирилади. 1."Алифбе" материали болаларда онгли, тўгри, равон ўқиш ва тўгри ёзиш малакаларини ҳосил қилишга ёрдам бериши керак. 2.Ўқиш учун берилган матнлар, расмлар болалар савиясясига мос бўлиши, шу билан бирга уларнинг тафаккури ва нутқини ўстириши. 3."Алифбе" тузилишида товуш ҳарфларнинг тез ва кўп ишлатилиши тамойилидан фойдаланилади. 4„"Алифбе" нинг ҳажми савод ўргатишга ажратилган вақтига мос бўлиши керак. 5."Алифбе"нинг ҳарфи терилиши, қогози, расмларининг бўёқлари гигиеник талабларга жавоб бериши. 6."Алифбе"нинг ташқи кўриниши чиройли, болалар диққатини ўзига тортадиган бўлиши керак. Алифбега қўйилган барча талаб ва тамойилларни фақат алифбе тузувчилар эмас, балки у билан ишлайдиган ўқитувчилар билиши зарур; ўқитувчи, аввало, алифбенинг мазмунини, тузилишини яхши билиб олиб, ундаги материалдан педагогик жараённи ташкил этиш (алоҳида бир дарс режасини тузиш, дарслар системасини белгилаш, алифбе материалига қўшимча материал танлаш, баъзи материалларни қайта кўриб чиқиш) да фойдаланади. Шундагина ўқитувчи китобга ижодий ёндашиб» ундан методика талаблари ва ўзининг педагогик тажрибасидан келиб чиқиб фойдаланган бўлади.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I. A. Karimov. «Barkamol avlod orzusi». T. 1999 y. 2. I. A. Karimov. «Barkamol avlod Uzbekiston tarakkiyotining poydevori». T. 1997 y. 3. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimini isloh qilish buyicha me`yoriy hujjatlar I-kism, Toshkent, 1998 yil 4. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimini isloh qilish buyicha me`yoriy hujjatlar II-kism, Toshkent, 1998 yil 5. V. A. Skakun. «Ishlab chiqarish ta`limi ustozi uchun kullanma». Toshkent «O`qituvchi» 1992 y. 6. N.N.Azizxo`jaeva «Pedagogik texnologiya va pedagogik mahoart». Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU, 2003 y 7. R. X. Djuraev. «Teoriya i praktika intensifikasii professionalnoy podgogtovki uchahixsya proftexuchilih». Toshkent. «FAN» 1992 y. 8. S. A. Akmalova. «Ta`lim nazariyasi didaktika masalalari bo`yicha o`quv kullanma». Namangan 1993 y. 9. K. J. Mirsaidov. «Maxsus fanlarni o`qitish va ishlab chiqarish ta`limi». Toshkent «O`qituvchi» 1996 y. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Махсус муассасаларда савод ургатиш Махсус муассасаларда савод ургатишнинг илмий асослари

Юз ичида сонларни кушиш ва айиришга ургатиш методикаси

Юз ичидаги сонларни купайтиш ва булишга ургатиш методикаси

Махсус муассасаларда укишга ургатиш методикаси Укиш малакаларини шакллантириш йуллари

Хуснихатга ургатиш методлари