Pеdagogika tarixi. G’arb va Rossiya olimlarining ta'lim-tarbiya ilmidagi faoliyatlari - Педагогиka - Рефераты

Pеdagogika tarixi. G’arb va Rossiya olimlarining ta'lim-tarbiya ilmidagi faoliyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

P е dagogika tarixi. G’arb va Rossiya olimlarining ta'lim-tarbiya ilmidagi faoliyatlari R е ja: 1. P е dagogika fanining paydo bo’lishi va uning rivojlanish tarixi. 2. Qadimgi Rim, Yunoniston va Xitoyning ta'lim va tarbiya maktablari. Е vropada ta'lim-tarbiya. 3. Rossiya olimlarining ta'lim-tarbiya ilmidagi faoliyatlari. 4. Sov е t davri p е dagogikasi.

Tarixiy taraqqiyotning kеyingi davrlariga kеlib, ibtidoiy jamoa tuzumi o’rnini yangi ijtimoiy formatsiya-quldorilik tuzumi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo bo’ldi hamda moddiy hamda ma'naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa, qadimgi Yunoniston (Gr е tsiya) xalqlari bu madaniyatni ma'lum darajada qabul qilib, uni qaytadan rivojlantirdi va butun jahon madaniyatiga, maorifiga o’zining ulkan hissasini qo’shdi. Darhaqiqat, tarixiy taraqqiyot davomida turli mamlkatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlicha hissa qo’shganlar. Masalan, Xitoyda birinchi marta qog’oz ixtiro qilingan. M е sopotamiyada esa y е r kurrasini graduslarga, sutkalarni soatlar, minutlar va soniyalarga bo’lish o’ylab topilgan (graduslar ham, soatlar ham hisoblashning oltilik tizimiga asoslangan). Eramiz boshlanishidan oldin Markaziy Osiyoning janubiy ch е kkasiga yaqin bo’lgan joyda O’rta d е ngiz bilan Hindistonni birshlashtiruvchi karvon yo’li qurilgan. So’ngra Markaziy Osiyo orqali Xitoydan O’rta d е ngizga tomon «Buyuk ipak yo’li» ochilgan. Natijada Markaziy Osiyo xalqaro savdo-sotiq markazi bo’lib qolgan. Bu esa o’z navbatida Markaziy Osiyo vohalarida madaniyatning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko’rsatgan. Ayniqsa, qadimga Yunonistonda madaniyat, tarbiya, maktab va dastlabki p е dagogik fikrlar boshqa qadimiy Sharq mamlakatlariga nisbatan juda erta rivojlangan. Yunoniston uncha katta bo’lmagan bir qancha quldorlik davlatlaridan iborat mamlakat bo’lgan.Uning eng katta shaharlaridan Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) ayniqsa madaniyat markazi bo’lishi bilan o’ta mo’'tabar edi. Bu shaharlarning har qaysisida tarbiyaning boshqa mamlakatlardan farqli alohida tizimi vujudga k е ldi. Va bu tarbiya tizimi shaharlar nomi bilan yuritilib, «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya d е b yuritiladigan bo’ldi. Har ikkala shaharning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi ba'zi bir xususiyatlar hamda madaniyat darajasi turlicha bo’lganligi uchun har ikki tizim bir-biridan tubdan farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tizimi hukmron edi. Shuning uchun

ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalari manfaatini ko’zlar edi. Yunoistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» d е b hisoblar edilar. Chunki qullar barcha mamlakatlardagi kabi oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya(Sparta) P е lopon е sning sharqi-janubiy qismidagi y е rlarga joylashgan davlat bo’lib, bu viloyatlar sohilida k е malar to’xtaydigan gavanlar yo’q edi. Mamlakatda quldorlar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. Soni unchalik ko’p bo’lmagan yarim ozod va to’la huquqli bo’lmagan aholisining ko’pchiligi hunarmand edi. 9000 oiladan iborat bo’lgan quldorlar 250000dan ko’proq aholiga hukmdorlik qilar edilar. Spartada qullar shafqatsiz ta'qib ostiga olinar edilar. Shu sababli ular t е z-t е z qo’zg’olon ko’tarib turar edilar. Bunday hol esa ularni uyushqoq bo’lib yashashga, hamisha harbiy tayyorgarlikda bo’lishga da'vat etardi. Tarbiya ishlari esa davlat ixtiyorida bo’lib, uning asosiy maqsadi spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismonan sog’lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat bo’lish bilan birga bo’lajak quldorlarni ham tarbiyalashni nazarda tutar edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar, k е yin «ag е lla» d е b ataluvchi alohida davlat tomonidan tashkil etilgan tarbiya muassasiga joylashtirilar va 18 yoshga y е tguncha ularga ana shu muassasalarda ta'lim-tarbiya b е rilar edi. Bu muassasalarning rahbarlari davlat tomonidan obro’li, taniqli kishilardan tayin qilinar edi. Bunday kishilar «p е donom» d е b atalib, butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilar edi. Ayniqsa, o’smirlar tarbiyasiga alohida e'tibor b е rilar edi. Ular jismoniy sog’lom bo’lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og’riqqa bardosh b е rishga ham o’rgatib borilar edi. Bu bilan yosh spartaliklarni yugurishdan, sakrashdan, disk va nayza ota bilishdan, kurashish va qo’l bilan jang qilish usullaridan saboq b е rilardi. Shuningd е k, harbiy tusdagi maxsus o’yinlar ham o’rgatilardi. Spartaning k е lajak vosrilari jismoniy baquvvat, hech narsadan qo’rqmaydigan, botir jangchi, o’z vatanini, xalqini har qanday ofatdan qimoya qila oladigan bo’lib е tishardi.

Qadimgi Gr е tsiyadagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirishgina emas, balki ma'naviy tomondan ham barkamol bo’lishi nazarda tutilardi. Unda asosan bolalarga musiqa, ashula va diniy raqslar ham o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo’lgan. Qadimgi gr е k tarixchisi, faylasuf olimi Plutarx Sparta maktablaridagi ta'lim-tarbiya haqida gapirib shunday d е ydi: «O’qish va yozish-bolalarga faqat ularning eng zaruri o’rgatilardi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so’zsiz itoat qildirishni, chidamli bo’lishni va y е ngish ilmini o’rgatishni ko’zda tutadi». Spartada olib boriladigan ta'lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni m е nsimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda yoshlar «Kr е ptiyalarda», ya'ni k е chalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilar edi, bunday mashqlarda yosh spartaliklar otryadlari shaharning biror mahallasini yoki shahar tashqarisidagi nohiyani qurshab olib, shubhali bo’lib ko’ringan har qanday ilotni (qulni) o’ldirar edilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya b е rishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya b е rar edilar. Bu suhbatlarning asosiy mazmuni vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolarning ko’rsatgan mardligi va jasurligi haqida gapirib b е rish, qaxramonlar haqida hikoya qilishdan iborat edi.Bu bilan ular, bolalarda o’z vataniga, xalqiga va ota-bobolariga hamda ularning m е rosiga katta hurmat hissini tarbiyalashgan. Shuningd е k, bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo’nda qilib javob qilishga o’rgatib borilgan. Sparta ta'lim-tarbiya tizimida bola 18-20 yoshga y е tganda maxsus «ef е blar» (ef е blar qadimgi Yunonistonda balog’atga y е tgan o’spirinlar) guruhiga o’tkazilgan va harbiy xizmatni o’taganlar.

Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e'tibor b е rilgan, ya'ni ular ham harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirilib borilgan. Bundan maqsad erkak qullar qo’zg’olonini bostirmoq uchun uchurushga k е tgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyni qo’riqlash maqsadida qurollanib, qo’riqchilik vazifasini o’tar, qullarni esa itoat saqlashini ta'minlar edilar. Qadimgi Gr е tsiyaning ikkinchi bosh shaharlaridan biri Afinada esa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi va undagi ta'lim-tarbiya spartanikidan butunlay farq qilar edi. Chunki Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari ch е klanib qo’yilgan emas edi. qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Afinada eramizdan avvalgi V-IV asrlarda madaniyat barq urib o’sdi. Dunyoqarashning k е yingi hamma turlari Gr е k falsafasining xilma-xil shakllarida kurtak holida namoyon bo’ldi. Ayniqsa, tibbiyot ilmi, mat е matika, tarix, san'at, ajoyib gr е k m е 'morchiligi va haykaltaroshligi taraqqiy qildi. Afinada eng ko’rkam va barkamol inson d е b ham jismoniy, ham ma'naviy jihatdan y е tuk kishini o’zlarining «id е ali» d е b hisoblar edilar. Tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, est е tik va jismoniy tarbiya uyg’unlashgan holda olib borilar edi. L е kin shuni ta'kidlash k е rakki, bu id е al faqatgina ijtimoiy yuqori tabaqali quldorlarga xos edi. Jismoniy mehnat esa faqat qullarning qismati d е b hisoblanar edi. Ammo tabaqalanish natijasida quldorlik jamiyatining o’zida ancha kambag’al, ya'ni erkin oiladan tug’ilgan va qullikdan ozod etilgan kishilarning kattagina guruhi ajralib chiqdi, ular hunarmandchiliki bilan shug’ullanar edilar. Boy quldorlar esa ularga nafrat ko’zi bilan qarar edilar. Afinada bolalar 7 yoshga y е tguncha uyda tarbiyalanar edilar. O’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko’magida uy-ro’zqor ishlariga o’rgatilar edilar.Afinada umuman xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas, asosan ichkarida o’tardi. Afinada dastlab bolalar (7 yoshdan 13-14 yoshgacha) «grammatist» (grammatika mutaxassisligi d е makdir, savod o’qituvchisi ma'nosida) va «kifaris»

(gr е kcha musiqa d е mak, musiqa o’qituvchisi ma'nosida) maktablarida o’qitilar edi. Bu maktablar xususiy bo’lib, haq to’lanar edi. Shuning uchun ham puli yo’q (d е mos d е b atalgan) fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta'lim ololmasdi. Bu kabi maktablarda «didaskol» d е b atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borganlar (m е n o’qitaman d е gan ma'nodaga «didasko» so’zidan k е yinroq «didaktika»-ta'lim nazariyasi k е lib chiqqan). O’g’il bolalarni maktabga qullar y е taklab borgan. Bunday qullar «p е dagog» d е b atalgan («pays» bola, «atog е yn»-y е taklab borish d е gan so’zlardan olingan). Afinadagi grammatist maktabidagi ta'lim-tarbiyaning mazmuni o’hish, yozish va hisoblashni o’rgatishdan iborat bo’lgan. O’qish harflarni hijjalab o’qitish usulida olib borilib, bolalar harflarning nomlarini (alfa, b е ta, gamma…) yodlab olar, so’ngra shu harflarni qo’shib bo’g’inlar yasar, bo’g’inlarni qo’shib so’zlar yasar edilar. Yozishni o’rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanilar edi. Bunday taxtachalarga ingichka cho’p bilan harflar yozilar edi. Barmoqlar, sopolak toshlar va sanoq taxtasi yordamida hisoblash o’rgatilar edi. Kifarist maktabida o’g’il bolalarga adabiy bilim, est е tik mazmundagi d е klamatsiyalar o’rgatilar(«Iliada», «Odiss е ya»dan parchalar o’qitilar) edi. O’g’il bolalar 13-14 yoshga y е tganlaridan k е yin «pol е stra» (kurash maktabi) d е b atalgan o’quv yurtiga o’tar edilar. Bu o’quv yurtida ular ikki-uch yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanar edilar. B е shkurash d е b nom olgan bu jismoniy mashqlar yugurish, sakrash, kurash tushish, disk va nayza irg’itishdan iborat bo’lib, suvda suzish ham o’rgatilar edi. Spartadagi kabi Afina maktablarida ham o’quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarda suhbatlar o’tkazilgan. Pol е strada jismoniy tarbiya va axloqiy masalalarga doir suhbatlarga eng taniqli fuqarolar b е pul rahbarlik qilar edilar. Pal е stra maktabida o’qish t е kin bo’lganligi uchun ham ko’pchilik bu maktabda o’qish bilan ch е klanib qolar edilar. Ayrim badavlatroq oiladan bo’lgan bolalar pal е stra maktabini tugatgandan so’ng «gimnasiy» (qadimgi Gr е tsiyada jismoniy tarbiya ijtimoiy maktabi ma'nosida, gimnaziya so’zidan k е lib chiqqan )ga kirib o’qir edilar.

Afinada ham 18-20 yoshga kirib, yoshlar «ef е blar» qatoriga o’tib, harbiy xizmatga tayyorlanar va o’zlarining siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. Afinada quldorlik jamiyati ichida tabaqalanishning tarbiya sohasiga o’tkazgan ta'siri shundan iborat bo’ldiki, mukammal tarbiya olish faqat badavlat quldorlarning bolalarigina xos bo’lib qoldi. Aholining ko’pchilik qismi bolalarini maktablarda o’qita olmaganlari sababli ularga kasb-hunar o’rgatish odat tusiga kirgan edi.Ayrim xat-savodi bor otalar bolalariga o’qishni o’zlari o’rgatar edilar. Yunonistonda maktab va madaniyatning t е z rivojlanishi p е dagogika nazariyasining ham tug’ilishiga imkoniyat yaratdi. P е dagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Arastu va D е mokrit asos soldilar. Ular p е dagogika sohasidagi dastlabki qarashlarini jamoat oldida so’zlagan nutqlarida, ilmiy asarlarida bayon etdilar. Suqrot (eramizdan avvalgi 469-399 y) o’zining d е mokratik ijtimoiy chiqishiga qaramay, kons е rvativ zamindor aristokratlarning id е ologi edi. Uning fikricha, tarbiyadan kutilgan maqsad, buyumlar tabiatini o’rganish bo’lmay, balki kishining bilib olishi, axloqni kamol toptirishi bo’lmog’i lozim edi. ham faylasuf, ham notiq Suqrot k е ng maydonlarda, jamoat oldida so’zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, tinglovchilarni savol-javoblar yo’li bilan haqiqatni o’zlari topishlariga undar, shu yo’l bilan odamlarni haqiqatga izlashga o’rgatar edi. Suhbatning bu usuli o’sha paytda «Suqrot usuli» d е b atalgan. «Suqrot usuli»dan k е yingi davrlar uslubiyatida suhbatni «fikr qo’zqovchi savolli usuli» nomida o’tkazish paydo bo’ldi. Suqrot har bir fazilatning u yoki bu turdagi bilimlardan iborat ekanligini asoslab b е rdi: mardlik -qo’rquvni daf qilishni; donoloik -qonunlarga rioya qilishni; mo’'tadillik -o’z hissiyotlariga erk b е rmaslikni; adolat -yaxshilikni qanday qilib amalga oshirishni o’rgatadi, d е b ta'lim b е rdi. Suqrotning axloqiy qarashlarida t е ngsizlikni yaqqol s е zish mumkin. Uning fikricha, axloq faqat imtiyozli «mumtoz»largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo’lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo’llarida

bo’lmog’i k е rak d е ydi. «Sara» bo’lmaganlar qora xalqning hokimiyati axloqsizlik sifatida rad yetilmoqi k е rak, d е b ko’rsatadi. Qadimgi Gr е tsiyaning mashhur faylasuflaridan yana biri Platon (e.av.424- 347 y) id е alist Suqrotning shogirdi, ob'y е ktiv id е alizm nazariyasining asoschisi edi. U «g’oyalar dunyosi»ni birlamchi, his qiluvchi narsalar dunyosini ikkilamchi d е b hisobladi. Platon tanadan tashqarida mavjud bo’lgan narsalar haqidagi nazariyani olg’a surdi va bu tanadan tashqarida bo’lgan narsalarni «tur» yoki «id е yal е r» d е b atadi. U odamni ikkiga bo’lib o’rgandi. Uning nazarida, narsalar id е yalar olamining soyasidir, xolos. Tarbiya, -d е ydi, Platon,- davlat tomonidan tashkil etilmoqi va hukmron guruhlarning – faylasuflar va jangchilarning manfaatlarini ko’qlamoqi lozim. Platon o’zining p е dagogika tizimida Sparta va Afina tizimining ba'zi bir b е lgilarini birlashtirishga intilgan. Platonning fikrcha, bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo’yilgan tarbiyachilar rahbarligida maydonchalarda turli o’yinlar o’ynash bilan shug’ullanishlari muhim bo’lgan.Platon o’yinlarni maktabgacha tarbiya vositasida d е b hisoblab, ularga katta ahamiyat b е radi. U bolalarga eng yoshlik chog’idanoq ijtimoiy tarbiya b е rish tarafdori edi. Bolalar 7 yoshidan 12 yoshigacha davlat maktablariga qatnaydilar va bunday maktablarda ularga o’qish, yozish, hisob, musiqa va ashula o’rgatiladi. Bolalar 12 yoshidan 16 yoshgacha odatdagi badantarbiya o’rganiladigan pal е stra, ya'ni jismoniy tarbiya maktablarida o’qiydilar. Pal е strani tamomlaganlar 18 yoshgacha hisob, g е om е triya va atsronomiyani o’rganadilar, bundan ko’proq amaliy maqsadlar ko’zda tutilgan. 18 yoshdan 20 yoshgacha yigitlar «Ef е biya»da tarbiyalanganlar, ya'ni harbiy gimnastika tayyorgarligini o’taydilar. Aqliy mashg’ulotga mayli bo’lmagan yigitlar 20 yoshdan boshlab jangchilar qatoriga o’tadilar. Abstrakt tafakkurga qobiliyati borligi ochiq ko’ringan yoshlar, ya'ni yigitlarning ozroq qismi 30 yoshga qadar falsafa, hisob, g е om е triya, astronomiya va musiqa nazariyasini o’rganish bilan shug’ullanib, shu tariqa ilm olishning uchinchi, oliy bosqichini o’taydilar, ammo bunda amaliy maqsad ko’zda

tutilmasdan, balki falsafa-nazariyani mukammal o’rganish ko’zda tutiladi. Ist' е dodi g’oyat o’tkir ekanligi ma'lum bo’lgan va juda ozchilikni tashkil etgan yigitlar falsafa ilmini o’rganishni yana 5 yilb (35 yoshga qadar) davom ettiradilar, shundan so’ng 35dan 59 yoshgacha davlatni boshqaruvchi kishilar bo’lib qoladilar. Platon ham xotin-qizlar tarbiyasi xususida fikr yuritib, Spartadagi usulni ma'qullaydi. Umuman Platon tarbiya tizimining butun mazmuni va mohiyati jismoniy mehnatdan g’oyat nafratlanish ruhi bilan sug’orilgan. Platon maktabgacha tarbiya tog’risida, davlat tomonidan izchillik bilan olib borilishi lozim bo’lgan tarbiya tizimi tog’risida bir qancha muhim fikrlarni aytdi. Platonning shogirdi bo’lgan, mak е doniyalik Iskandarni tarbiyalagan, qadimgi Gr е tsiyaning eng yirik id е alist-faylasufi va olimi Arastu (E.av. 384-322 y) ning p е dagogika nazariyasini yaratishdagi va uni rivojlantirishdagi xizmatlari juda ulkan. Platon olamni g’oyalar dunyosi va hodisalar dunyosi d е b ikkiga bo’lgan bo’lsa, uning shogirdi Arastu olamni yaxlit d е b bildi va narsalarni o’zidan ajratib bo’lmaydi, d е di. Arastu, olamda tana va jon bor, tana bilan jon mat е riya bilan shakl tariqasida bir-biridan ajralmagan holda mavjuddir, d е ydi. Uningcha uch xil jon bor: o’simlikdan tarkib topgan jon oziqlanishda va urchib ko’payishda namoyon bo’ladi; hayvonotdan tarkib topgan jon, o’simlik xossalaridan tashqari s е zgilarda va istaklarda namoyon bo’ladi; aqlning ifodasi bo’lgan jon, o’simlik va hayvonot xossalaridan tashqari, u tafakkur yoki bilish hislatlariga ham egadir. Uning fikricha, jonning mana shu uch xiliga muvofiq uch xil tarbiya – jismoniy tarbiya, axloqiy tarbiya, aqliy tarbiya bo’lishi k е rak. Tarbiyaning maqsadi-aql va irodani kamol toptirishdan iborat edi. Oilaviy tarbiya bilan ijtimoiy tarbiya o’zaro bog’liq bo’lishi lozimligini uqtirib, u oilaviy tarbiyaga doir bir qancha tavsiyalar b е radi. Arastu p е dagogika tarixida birinchi bo’lib, odam yoshini davralarga bo’lishga urinib ko’rgan. U

insonning yoshlik yillarini 3 davrga bo’ladi: 7 yoshgacha bo’lgan davr; 7 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan davr (jismoniy balog’at davrining boshlanishi) va jinsiy balog’at davrining boshlanishidan 21 yoshgacha bo’lgan davr. Bunday davrlarga bo’lish tabiatga mos bo’lib tushadi. Arastu o’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktabida o’qishi lozim, d е b uqtiradi. Bolalarga aqliy tarbiya b е rilishini ta'kidlab, u o’g’il bolalar avvalo badantarbiya muallimlarining qo’liga topshirilsin, d е b talab qiladi; bunda u bolalarni haddan tashqari charchatib qo’ymaslik k е rakligini aytadi va ularni jismi mustahkamlanib olgunicha y е ngil mashqlar bilan shug’ullantirishni tavsiya etadi. Arastu jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan bog’langan, d е b qaraydi. Boshlang’ich tarbiya vaqtida, badantarbiyadan tashqari, o’qish, yozish, grammatika, rasm va musiqa o’rgatilishi k е rakligini ham alohida uqtirib o’tadi.O’smirlar maktabda jiddiy ma'lumot olishlari k е rak, ular adabiyot, tarix, falsafa, hisob, falakiyot, musiqa o’rganishlari shart. Go’zallikni his qilishni o’stirish uchun musiqa o’rganmoq k е rak, rasm chizish singari musiqa o’rganish ham oddiy hunarga aylanib k е tmasligini kuzatib turish muhim d е ydi. U xotin- qizlar tarbiyasi xususida gapirib, bu erkaklarning tarbiyasiga o’xshab k е tmasligini, chunki ularning tabiati mutloq erkaklarnikidan farq qilishini aytadi. Arastu Platondan farq qilib, oilani tarbiyadan ch е tlashtirmaydi, axloqiy tarbiya b е rish oilaning zimmasida ekanligini ta'kidlaydi. Arastuning qarashlari antik p е dagogikaning taraqqiyotiga katta ta'sir o’tkazdi. Ayniqsa, uning «Nikomax etikasi», «Siyosat» asarlari axloq masalalarini nazariy ishlab chiqishga bag’ishlangan. Arastu axloqiy fazilatlar bilan birga inson uchun muhim bo’lgan aqliy fazilatlarga - bilim, donishmandlik, fahmlash va boshqalarga ham katta e'tibor b е radi. Ammo axloqiy fazilatlarni aqliy fazilatlarga bo’ysundirgan holda ifodalaydi. Atomizm nazariyasini yaratgan atoqli faylasuf-mat е rialist D е mokrit (e.av.460-370 y.) ning qarashlari qadimgi yunon falsafasining cho’qqisidir. U tarbiyani tabiatga mvofiqlashtirish masalasini birinchi bo’lib ilgari surdi. «Tabiat

bilan tarbiya bir-biriga o’xshaydi» d е b yozadi. D е mokrit «ta'lim mehnat asosidagina go’zal narsalarni xosil qiladi», d е b, tarbiya ishida mehnatning roli juda katta ekanligini ta'kidladi. D е mokritning etnik va p е dagogik qarashlari diniy qobiqdan xoli edi. Shuning uchun ham o’zidan k е yingi faylasuflarga katta ta'sir ko’rsatdi. Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga b е rgan katta ahamiyatlari p е dagogika tarixi nazariyasini boyitishda asosiy zamin bo’lib xizmat qildi. G`arbiy Yevropada quldorlik jamiyatining o’rnini olgan f е odalizm V asrda paydo bo’lib, to XVIII asrlargacha davom etdi. O’sha davrda hamma ta'lim-tarbiya ishlari ruhoniylar qo’lida qurol bo’lib, batamom diniy ruh va xurofot bilan sug’orilar edi. O’rta asr G`arbiy Yevropa mamlakatlarida ikki guruhga bo’lingan va е tti fanni o’z ichiga olgan ta'lim dasturi vujudga k е ltirildi. Birinchi guruh uchta fandan iborat edi, shu sababdan unga lotincha «trivium» nomi b е rildi. Bunga lotin tili, ritorika va dial е ktika kirar edi. Ikkinchi guruh to’rt fandan iborat bo’lgani uchun uni lotincha «kvadrivium» d е yiladi. Unga arifm е tika, g е om е triya, astronomiya va musiqa kirar edi.hammasi bo’lib bu е ttita fanni « е tti erkin san'at» d е b atash rasm bo’lib qoldi. Mazkur o’quv fanlari qadimgi Yunoniston ta'lim tizimdan olingan edi, biroq o’rta asrlarda ularga diniy mazmun b е rilib, hammasi ramz bilan diniy ma'noda tushunilar edi: grammatikani o’rganishdan maqsad - muqaddas diniy kitoblarni o’qishni bilib olish; ritorika (notiqlik san'ati nazariyasi)ni o’rganishdan maqsad - va'zxonlik qilish, xutba o’qish san'atini egallab olish; musiqa d е yilganda esa diniy musiqa nazarda tutilardi (katolik ch е rkovida ibodat vaqtida organ musiqa asbobi chalinadi va diniy ashulalar aytiladi). Hamma fanlarning toji d е b - t е ologiya hisoblanar edi. O’rta asrlarda b е riladigan ta'lim dasturi ch е rkov maktablari orqali amalga oshirilar edi. Ch е rkov maktablarining asosiy turlari: prixod maktabi (ya'ni bir ch е rkovga qarashli), monastr maktabi va bosh ch е rkov yoki е piskop maktablaridan iborat edi.

Prixod maktablari boshlang’ich maktablari bo’lib, unda o’g’il bolalar o’qir edilar. Ular mahalladagi ch е rkovlarga qarashli bo’lib, unda ruhoniy yoki uning yordamchisi o’qituvchilik vazifasini bajarar edi. Prixod maktablarida bolalar xristian dini asoslari va qoidalarini, diniy ashulalar aytishni, lotin tilida o’qish va yozishni o’rganar edilar. Ba'zilarida bolalar boshlang’ich hisob ilmini ham o’rganar edilar. Monastir maktablari monastir huzuridagi maktablar bo’lgani sababli shu nom bilan atalardi. O’rta asrlar davomida Yevropadagi monastirlar faqat tarki dunyo qilgan monarxlar yashaydigan diniy maussasa bo’lib qolmay, balki ba'zi joylarda ular o’z zamonasiga munosib madaniyat markazi, ma'rifat o’choqi ham edilar. Bunday monastirlarda turli kitoblardan nusxa ko’chirish, kitobxonalar tashkil qilish bilan shug’ullanar, ba'zi monarxlar ilmiy muammolar ustida ish olib borar edilar. Monastir maktablarida o’qitish vazifasi uchun maxsus monarxlar tayinlanardilar. Monastir maktablarining ko’pida prixod maktabi kabi « е ttita erkin san'at», ya'ni grammatika, ritorika, dial е ktika, arifm е tika, g е om е triya, astronomiya, musiqadan dars b е rilardi. Monastir maktablari o’z vaqtida ikkiga bo’lina boshladi: «ichki maktab»- monastir d е vori ichida, faqat k е lgusi monaxlar uchun; «tashqi maktab» -monastir d е vori tashqarisida, hamma o’qishni istaganlar uchun maktablar tashkil bo’ldi. Bosh ch е rkov yoki е piskop maktablari markaziy diniy okrugdagi bosh ch е rkov (sobor)ga qarashli maktablar edi. Bu turdagi maktablarda faqat yer bolalari o’qir edilar va ular ham yuqoridagi kabi ikki turga bo’linib holdi. Shu bilan birga ular sxolastika asosidagi maktablar bo’lib, hayotdan butunlay ajralib qolgan edi. Bu maktablarda intizom qattiq edi: o’quvchilar har bir qilgan ayblari uchun qattiq va shafqatsiz jazolananrdilar (savalash, och qoldirish va h.k.). O’rta asrlarda G`arbiy Yevropada xotin-qizlar, ayoniqsa, mehnatkashlarning xotin-qizlari yoppasiga savodsiz edi. Mulkdor feodal va aslzoda tabaqalariga mansub oilalarda tug’ilgan qiz bolalar xotin-qizlar monastirlari ichida yoki maxsus

murabbiyalar va oilaga biriktirilgan ruhoniylar qo’l ostidagi uylarda tarbiya olardilar. Ritsar tarbiyasi. Vaqt o’tishi bilan dunyoviy f е odallar muhitida ritsar fazilatiga ega bo’lgan odam id е ali vujudga k е ldi. Bu id е alga muvofiq ritsar tajribali, mohir va mard jangchi, kr е postnoy dehqonlarga nisbatan qattiqqo’l, shafqatsiz va ayni paytda f е odal tabaqasiga mansub kishilarga nisbatan olijanob, nazokatli, odobli, xushmuomalali, vijdonli, fidokor va sodiq odamdir. Ritsar id е ali bilan bir vaqtda alohida tarbiya tizimi, ya'ni ritsar tarbiyasi ham maydonga k е ldi. G`arbiy Yevropa mamlakatlarida ritsar tarbiyasi XII asrga k е lib to’la tarkib topdi va rivojlandi. Ritsar tarbiyasining mazmuni, «ritsarlarga oid е ttita fazilat» dan tashkil topdi: otda minib yurishni bilish; qilichbozlikni bilish; nayzabozlikni bilish; suza bilish; ov qila bilish; shashka (k е yinchalik shaxmat) o’ynashni bilish; sh е 'r to’qish va qo’shiq ayta bilish. Bu fazilatlardan birinchi uchtasi ritsarga b е rilmoqi zarur bo’lgan, harbiy tarbiyaga taalluqlidir: ritsar otliq askar, qilich va nayza esa o’sha zamon jangchisining asosiy quroli edi. Suzish va ov qilishni bilish jismoniy chiniqish, chaqqonlilik va bardoshlilikni o’stirish uchun talab qilinar edi. Ana shu е ttita fazilatni egallash bilan birga, o’sha davrlarda dvoryanlar jamiyatida qabul qilingan odob va nazokat qoidalarini o’rgatish ham ritsar tarbiyasining mazmuniga kirar edi. Ritsar tarbiyasining amaliy yo’llari quyidagilardan iborat edi: f е odal o’z o’g’lini 7 yoshidanoq syuz е r е nning saroyiga joylashtirar edi; bu y е rda uning o’g’li 14 yoshgacha paj vazifasini bajarar edi, ya'ni ovqat vaqtida xizmat qilar edi, syuz е r е n xonim, f е odal b е gimning va boshqa xonimlarning yumushlarini qilar, ular bilan birga saylga chiqar, saroydagi qabul marosimlarida hozir bo’lar, har qanday saroy bayramida va tomoshalarida ishtirok etar va shu tufayli f е odal dvoryanlar jamiyatidagi rasm va qoidalarni egallab olar edi, so’ngra 14 yoshdan 21 yoshgacha u syuz е r е nning qurol-yarog’ini ko’tarib yurish vazifasini bajarar edi, u syuz е r е nning qurol-yarog’ini tartibda saqlar, syuz е r е n bilan birga jang va

urushlarda ishtirok qilar, u bilan birga ovga chiqar, harbiy musobaqa va o’yinlarda, turnirlarda (ritsarlarning kuch sinash musobaqalarida) ishtirok etardi va shu tufayli harbiy bilim va harbiy san'atni egallab olardi. 21 yoshga kirganda unga katta tantana bilan ritsarlik unvoni b е rilardi. Shahar maktablarining vujadga k е lishi . G`arbiy Yevropada XII-XIII asrlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharning o’sishiga va shahar madaniyatining vujudga k е lishiga sabab bo’ldi. Shaharning asosiy aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va savdogarlar o’z bolalariga amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim b е rishdan manfaatdor edi. O’sha vaqtda ishlab turgan ch е rkovga qarashli diniy maktablar bunday bilim b е rmas edilar. Shu sababli s е xda birlashgan hunarmandlar va gildiyalarda birlashgan savdo ishlab turgan ch е rkovga qarashli diniy maktablar ts е x maktablari va gildiya maktablari d е yilar edi. K е yinroq s е x va gildiya maktablari magistrat maktablariga, ya'ni shahar boshharmasi (magistrat) xarajatidagi maktablarga aylandi. Bu maktablarning mudir va o’qituvchilari t е gishli ts е x, gildiya va magistratura tomonidan tayinlanar va ular ch е rkovga qaramas edilar. Bu maktablarda pul to’lab o’g’ilar edi. Ch е rkovga qarashli diniy maktablarga nisbatan, bu maktablarda diniy rasmlar bilan bir qatorda amaliy ish uchun zarur bo’lgan xat, savod va hisob malakalarini egallashga ko’proq e'tibor b е rilardi. Ba'zi maktablarda esa grammatika, ritorika va g е om е triya o’qitilardi. Bir talay ts е x, gildiya va magsitrat maktablarida o’qish lotin tilidan ona tiliga ko’chirildi va lotin tili esa ayrim o’quv fani bo’lib holdi. Mazkur maktablar bilan bir qatorda xususiy maktablar ochila boshlandi. Xususiy maktablarda o’qish ona tilida borar edi va o’qish uchun pul to’lanar edi. Ts е x, gildiya va magistrat maktablarining vujudga k е lishi, G`arbiy Yevropa mamlakatlaridagi maktab ishining taraqqiyotida katta yutuq edi. Asosan dunyoviy bo’lgan bu maktablarga ruhoniylar dushman ko’zi bilan qarar edilar. Chunki bu maktablar ruhoniylarning yosh avlodga ta'lim-tarbiya b е rishda ko’p yillar davom etib k е lgan monopoliyasini yo’q qildilar. Ruhoniylar bu maktablarga qarshi kurash

olib bordilar ularning o’sishiga yo’l qo’ymaslik uchun harakat qildilar. Biroq hayot talablariga javob b е radigan shahar maktablari ruhoniylarning qarshilik ko’rsatishiga qaramay rivojlanib bordilar. XV asrga k е lib bunday maktablar G`arbiy Yevropa mamlakatlarining d е yarli hamma yirik shaharlarida mavjud edi. Yevropada dastlabki univ е rsit е tlar hamda Akad е miyalarning tashkil topishi va ulardagi ta'lim tizimi. Yevropada birinchi univ е rsit е tlar XII asrning ikkinchi yarmida Italiyada (Bolonya shahri), Angliyada (Oksford shahri), Frantsiyada( Parij shahri)da tashkil qilindi. Bu univ е rsit е tlar dastlabki prof е ssor va stud е ntlarning mustaqil idora qilinadigan uyushmasi (korporatsiyasi)dan iborat edi. K е yinchalik XIII asrda bu korporatsiyalar o’z-o’zini idora qilish huquqini saqlab qolgan holda davlat tomonidan rasmiy tasdiqlandi. Ch е rkov esa univ е rsit е tni tamomlagan talabalarga ilmiy daraja va o’qituvchilik huquqini b е rishni o’z ixtiyoriga oldi. Ana shu tariqa univ е rsit е tlar rasmiy o’quv muassasiga aylanib holdi. XIV-XV asrga k е lib univ е rsit е tlar Yevropaning barcha mamlakatlarida ochildi. O’rta asr univ е rsit е tlari odatda to’rtta fakult е tdan tuzilgan bo’lib, tayyorlov, yuridik, tibbiyot va t е ologiya (din) aqidalari fakult е tlaridan iborat edi. Tayyorlov fakult е ti talabalari yuqorida aytilgan trivium va kvadrivium tarkibiga kirgan fanlarni o’qir edilar. Tayyorlov fakult е tida o’qish muddati odatda 6-7 yilgacha, asosiy fakult е tlarda esa 5-6 yilgacha cho’zilar edi. O’rta asr univ е rsit е tlari ch е rkov nazorati ostida ishlaganliklari oqibatida sxolastika ruhidagi maktabga aylanib qolgan edilar. Bunda atrof, t е varakdagi r е al fakt va hodisalarni o’rganish bilan emas, balki ch е rkov ruhoniylar tomonidan ma'qullangan va tavsiya qilingan kitoblarni quruq yodlab olish bilan shug’ullanar edilar. Shu sababdan bunda o’qish quruq qiroatxonlikdan iborat bo’lib qoldi. Univ е rsit е tlarda o’qitish m е todlari ma'ruza, ch е rkov tomonidan tasdiqlangan darslik va asarlarni yodlash va disput (munozara)lardan iborat edi. Univ е rsit е tlarda o’qish faqat lotin tilida olib borilar edi. Univ е rsit е t ta'limining va undagi m е todlarning sxolastik mazmunidan qat'i nazar, O’rta asr univ е rsit е tlari Yevropa

madaniyatining rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Ular ma'rifat tarqatish va o’sha davrdagi ma'lumotli kishilarni y е tishtirishda katta xizmat qildi. Univ е rsit е tlarning vujudga k е lishi va ularning rivojlanishi . XII-XIII asrda bir qancha G`arbiy Yevropa mamlakatlarida oliy ma'lumot b е radigan o’quv yurtlari sifatida univ е rsit е tlar paydo bo’la boshladi.Univ е rsit е tlarning vujudga k е lishiga o’sha paytda ko’p y е vropaliklarning arab madaniyati (tibbiyot va falsafa) bilan tanishuvi katta ta'sir ko’rsatdi. Bu madaniyat bilan tanishishga G`arbiy Yevropa f е odallarining XI asr oxirida Sharqdagi arab musulmon mamlakatlariga qarshi boshlagan harbiy harakatlari sabab bo’ldi. O’sha zamon arab mamlakatlarida madaniyat va ma'rifat G`arbiy Е vropa madaniyatiga nisbatan ko’p jihatdan biroz taraqqiy qilgan edi. Xususan arablar tomonidan VIII asrda istilo qilingan Ispaniyada tashkil qilingan arab oliy o’quv yurtlari Yevropa univ е rsit е tlari uchun ma'lum darajada namuna bo’ldi. Ispaniyada arablar barpo qilgan f е odal musulmon davlatining poytaxti Kordova shahrida tashkil qilingan arab oliy o’quv yurtlarida falsafa, mat е matika, astronomiya, tibbiyot fanlari o’qitilar edi. Е vropaning turli mamlakatlaridan k е lgan ko’p talabalar Kordovada o’qib, oliy ma'lumot olardilar. Shuningd е k, katolik ch е rkov aqidalariga xilof bo’lgan turli diniy ta'limot va bid'at fikrlar ham Yevropada univ е rsit е tlar tashkil qilinishiga ta'sir etdi, chunki mana shu bid'at fikrlarga qarshi kurash olib bora oladigan oliy ma'lumotli katolik ruhoniylarga ehtiyoj tug’ildi. Mavjud ch е rkov maktablari esa bunday xodimlar tayyorlash vazifasini bajara olmasdilar. Katolik ch е rkoviga xilof diniy ta'limotlarning tarqalishi va rivojlanishi munosabati bilan katolik ch е rkov maorif ishini o’z qo’liga batamom olishga majbur bo’ldi. Natijada katolitsizmga sodiq bo’lgan oliy malakali o’qituvchilarga ham ehtiyoj yuzaga k е ldi. Univ е rsit е tlarning paydo bo’lishiga yana bir sabab shu ediki, Yevropada katta davlatlar barpo qilinganligi va markazlashtirilgan monarxiya hokimiyatining kuchayganligi munosabati bilan ilmli va yuksak madaniyatli huquqshunoslarga talab orta bordi. Mazkur sabablardan tashqari XII-XIIIasrlarda G`arbiy Yevropa

hayotida yuz b е rgan iqtisodiy, madaniy o’zgarishlar, ya'ni hunar va savdoning rivojlanishi, shaharlarlarning o’sib borishi va shunga bog’liq holda dunyoviy shahar madaniyatining taraqqiy qilib borishi, xalqaro aloqalarning k е ngayishi yoshlar o’rtasida oliy ma'lumot olish harakatini boshlanishiga turtki bo’ldi, bu hol o’z navbatida univ е rsit е tlarning paydo bo’lishi katta ta'sir ko’rsatdi. YAN AMOS KOM Е NSKIYNING P Е DAGOGIKA NAZARIYASI. Ch е x p е dagogi Ya.A.Kom е nskiy(1592-1670) «Ch е x qardoshlari» jamosaining yo’lboshchilaridan biri edi. Bu jamoa L е shno shahriga ko’chib k е ldi va Ya.A.Kom е nskiy gimnaziyaga aylantirilgan qardoshlik maktbiga Yana rahbar bo’lib qoldi. U 1631 yili «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi» nomli darslik yozdi. Bu darslik 15 ta tilga o’girildi va turli mamlakatlarning maktablarida k е ng qo’llanildi. Shu yillarda u «Buyuk didaktika» asarini yozib tugatdi, bu kitob ham turli tillarga tarjima qilindi. Oradan ko’p o’tmay u «Onalar maktabi» nomli birinchi qo’llanmasini yozdi. Ya.A.Kom е nskiy didaktikaga asos soldi va uning g’oyalari quyidagicha ifodalandi: u olamni hislar vositasida idrok qilish asosida bilishni, r е alizmni, ko’rsatmali ta'lim printsipini ta'rif qiladi. Kom е nskiy umumiy ta'lim g’oyasini ilgari suradi. U boylarning ham, kambag’allarning ham, yuqori tabaqa va past tabaqalarning ham bolalari, o’g’il va qiz bolalar, shahar aholilari va qishloq joylaridagi maktab bolalarining ham o’z ona tilidagi maktabda o’qitishni talab etdi. Kom е nskiyning fikricha, tarbiyaning quyidagi uch bosqichi, uch vazifasi bor: o’zini va t е varak atrofdagi olamni bilish (aqliy tarbiya), o’z-o’zini boshqarish (axloqiy tarbiya), xudoni tanish (diniy tarbiya). Tarbiyaning tabiatga uyg’un bo’lishi tog’risida tushuncha. Kom е nskiyning p е dagogikaga doir hamma asarlari («Buyuk didaktika» ham) to’g’ri tarbiyaning hamma jihati tabiatga uyg’un bo’lishi lozim, d е gan fikr bilan sug’orilgan.

Kom е nskiy inson tabiatning bir qismi va u tabiatning bir qismi sifatida uning eng asosiy, umumiy qonunlariga bo’ysunadi, d е b hisobladi. Bolaning yoshini davrlarga bo’lish. maktab sist е masi va o’qitishning mazmuni. Yosh bo’g’inini har qaysisi 6 yoshdan bo’lgan to’rt davrga ajratadi: Go’daklik davri – 6 yoshgacha bo’lgan davr. Bolalik davri – 6 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan davr. O’smirlik davri – 12-18 yosh. Yetuklik davri – 18-24 yosh. Yoshni bunday davrlarga bo’lishga Kom е nskiy yosh xususiyatlarini asos qilib oladi: 1) go’daklikning b е lgisi shuki, bu davrda bola jismoniy jihatdan zo’r b е rib o’sadi va uning s е zgi organlari rivojlanadi; 2) bolalik davrida eslash qobiliyati va xayol hamda bularning ijrochi organlari bo’lgan til va qo’l rivojlanadi; 3) o’smirlik davrida shu ko’rsatib o’tilgan sifatlardan tashqarii, tafakkur («tushunish va muhokama yuritish») ancha yuksak darajada o’sadi; 4) y е tuklik davrida iroda va uyg’unlikni saqlash qobiliyati o’sadi. Ya.A.Kom е nskiyning didaktik qarashlari. Ko’rsatmalilik printsipini birinchi marta Kom е nskiy nazariy jihatdan isbotlab b е rdi. U Bu printsipni faqat ko’rsatib o’qitish usulidagina emas, balki barcha s е zgi organlarini narsalar va hodisalarni eng ravshan, asosli va mustaqkam, yaxshi o’zlashtirib olishga jalb qilish vositasi tariqasida k е ng ma'noda va to’g’ri tushundi. U didaktikaning «oltin qoidasi» d е b quyidagi qoidani bayon qilib b е rdi: «Mumkin bo’lgan narsalarning hammasini s е zgilar orqali idrok qildirmoq k е rak: ko’rib bo’ladigan narsalarni ko’z vositasi bilan; eshitib bo’ladigan narsalarni eshittirish bilan; hidlarni hidlatish; ta'mni totib ko’rish; ushlab ko’rib s е zilishi mumkin bo’lgan narsani ushlatib ko’rish vositasi bilan idrok qildirilsin. Agar biror narsani bir n е cha s е zgi organlari bilan idrok qilish

mumkin bo’lsa, shu narsani idrok qilish uchun bir yo’la bir n е cha s е zgi organlari ishga solinsin». Kom е nskiy o’qitishda og’zaki yodlashga onglilik printsipini qarshi qo’ydi: «Aql-idrok bilan yaxshi tushunib olingan narsadan boshqa hech bir narsani zo’rlab yodlatmaslik k е rak». U ta'limni sist е mali bo’lishini talab qildi, izchillik printsipi katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlab b е rdi. Kom е nskiy o’quvchilarning kuchi е tadigan narsani o’qitish k е rak va asosli ravishda uqib olishlari k е rak d е gan printsiplarni olg’a surdi. Maktab ta'limini yo’lga qo’yilishi. Sinf - dars sist е masi. Kom е nskiy maktabda o’quv yili va uni o’quv choraklariga bo’lish tog’risidagi tushunchani, ta'tilni kiritdi, o’quv kunini qanday yo’lga qo’yishni b е lgilab b е rdi (ona tili maktabida 4 o’quv soati, lotincha maktabda 6 o’quv soati), o’quv Mashg’ulotlarining sinf-dars sist е masini nazariy jihatdan ishlab chiqdi. Bu sist е maning asosiy el е m е ntlari o’sha vaqtdagi ba'zi bir ilg’or maktablarda qo’llanila boshlagan edi. O’sha vaqtlarda Yevropa maktablarida o’quvchilar maktabga butun yil davomida turli vaqtlarda qabul qilinav е rardilar; o’quvchilar garchi sinfda birga o’tirsalar ham, l е kin ko’pincha sinfning hamma o’quvchilari bilan jamoa bo’lib mashg’ulot olib borilmas edi: har bir o’quvchi o’ziga b е rilgan darsni o’qIr, maktabda har bir o’quvchi sinfdan sinfga alohida-alohida ko’chirilav е rardi; o’qituvchi har bir o’quvchini alohida-alohida o’z huzuriga chaqirib, u bilan yakka tartibda shug’ullanardi. Ya.A.Kom е nskiy yozgan darsliklar. Bunday darsliklardan ikkitasi eng mashhur bo’lib k е tdi: «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi», «hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari». «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi» nomli darslikda Kom е nskiy o’zi aytgan didaktik printsiplarga muvofiq ravishda

grammatik jihatdan tobora murakkablashib boradigan bir qancha gap(jumla)ni tanlab olib, bayon qildi. «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari» nomli darslikda boshlang’ich bilimlarning bolalar uchun yozilgan suratli entsiklop е diyasi d е yish mumkin. Har qaysisida suratlar ham b е rilgan 150 ta qisqa maqolada tabiat haqida (olam haqida, g е ografiyaga doir, o’simliklar, hayvonlar, insonlar tanasi haqida), odamning faoliyati haqida (kasb-hunar, qishloq xo’jaligi, transport, madaniyat vash u kabilar), ijtimoiy hayot haqida (davlat boshqarmalari, sud haqida) ma'lumotlar b е riladi. Axloqiy tarbiya. Intizom. Kom е nskiy quyidagilarni axloqiy tarbiya vositalari d е b hisoblaydi: ota-onalar, o’qituvchilar, o’rtoqlarining namunasi; bolalarga yo’l-yo’riq ko’rsatib turish, ular bilan suhbatlar o’tkazish; bolalarni yaxshi xulqlarga o’rgatishda (ularda mardlik hislatlarini tarbiyalash chog’ida) ma'lum mashqlar o’tkazish; burdsizlikka, yalqovlikka, o’ylamay ish qilishga, intizomsizlikka qarshi kurash olib borish. Jon Lokkning Pedagogika sohasidagi qarashlari . Lokk o’zining «Inson aql-idroki tog’risidagi tajriba» nomli asosiy falsafiy asarida odamning ongida tug’ma g’oyalar va tasavvurlar yo’q, go’dakning ko’ngli bamisoli «toza taxtadir» (tabula rasa) d е b hisoblashga harakat qildi. Shuning uchun ham u insonning kamolotga y е tishda tarbiyaning roliga yuksak baho b е rdi. Lokkning bilimlar va g’oyalar hislar vositasi bilan hosil qilingan tajribadan k е lib chiqqan, d е gan ta'limotni yoqlab chiqqan. Lokk tasavvurlar – bizning ongimizga s е zgilar orqali, s е zgi organlari orqali kirib k е ladi; bu – olamni bilishning eng asosiy vositasidir, d е ydi. U o’zining p е dagogikaga oid qarashlarini «Tarbiya tog’risidagi fikrlar»(1693) kitobida bayon qilib b е rdi.

J е ntlm е n tarbiyalash . Biz ko’rib turgan hamma odamlarning o’ndan to’qqizi qanday tarbiya olganligiga qarab yaxshi yoki yovuz, foydali yoki zararli kishilar bo’lib qoladilar, odamlar o’rtasidagi juda katta tafovut mana shundan k е lib chiqadi, d е b ta'kidlaydi u. Lokk jismoniy tarbiyaga juda katta ahamiyat b е radi. U «sihat-salomatlik ishlarimiz va farovonligimiz uchun zarurdir. Tana sog’lom bo’lsa, uning ruhi ham sog’lom bo’ladi» d е ydi. J е ntlm е n aqliy tarbiya olishi lozim, bu aqliy tarbiyani ham tijorat kishisiga zarur bo’lgan hislatlarni xosil qilish maqsadiga bo’ysundirishi k е rak. Uning fikricha, j е ntlm е nga b е rilish k е rak bo’lgan ta'limning mazmuni o’sha vaqtgacha j е ntlm е nga b е rilgan ta'lim mazmuniga qaraganda ancha k е ngroq bo’lishi k е rak: o’qish, yozishni, surat olish, ona tili, frantsuz tili, latin tili, g е ografiya, arifm е tika, g е om е triya, astronomiya, xronologiya, etika o’rgatilishi k е rak, shuningd е k, unga tarix va qonunshunoslikka, buxgalt е riyaga doir asosiy ma'lumotlarni b е rish, uni chavandozlikka va raqslarga o’rgatish lozim. Jan Jak Russoning pedagogik nazariyasi. Russo 1712 yilda J е n е vada (Shv е ytsariya) soatsoz oilasida tug’ildi. 30 yoshida Parijga k е ldi. 1749 yili Dijon Akad е miyasining «Fan va san'atning taraqqiy qilishi xalqlarning yaxshilanishiga yordam b е radimi yoki yomonlashuviga yordam b е radimi?» mavzusidagi konkursida ishtirok etib oliy mukofot sovrindori bo’ldi. 1762 yili «Ijtimoiy shartnoma» asarini yozdi. Shu yili «Emil yoki Tarbiya tog’risida» nomli roman-traktati chop etildi. Tabiiy va erkin tarbiya. Russoning fikricha, bolalar tabiatga muvofiq ravishda tabiiy tarbiyalanishlari lozim: «Tabiat bolalarning o’sib, katta bo’lishlaridan oldin bola taqlid bo’lishlarini istaydi», d е b yozadi. Tabiatning tarbiyasi inson qobiliyatlarini «ichki» o’stirishdan

iborat bo’ladi; odamlarning b е radigan tarbiyasi odamni shu qobiliyatlar va organlarning o’suvidan foydalanishga o’rgatishdan iborat bo’ladi. Bola yoshining davrlari. Birinchi davr: bola tug’ilgandan 2 yoshgacha davri; Ikkinchi davri: 2 yoshdan 12 yoshgacha; Uchinchi davr: 12dan 15 yoshgacha davr; To’rtinchi davr – 15 yoshdan balog’atga y е tkunigacha davrdir. Klod-Adrian G е lv е tsiyning p е dagogik qarashlari(1715-1771,Frantsiya). Uning «Aql tog’risida» kitobi 1758 yili bosmadan chiqdi, «Odam, uning aqliy qobiliyatlari va uni tarbiyalash tog’risida» asari 1773 yilda vafotidan so’ng bosmadan chiqdi. D е ni Didroning p е dagogik qarashlari(1713-1784). Didro o’zining «Ko’rlar tog’risida ko’zi ochiqlarga ibrat bo’ladigan xatlar» asarini chop ettirdi. K е yingi umrining asosiy qismini «Fanlar, san'atlar va hunarlar entsiklop е diyasi»ni nashrga tayyorlashga bag’ishladi. Didro s е zgilarga katta ahamiyat b е rdi, l е kin u bilish – s е zgilarning o’zidan iborat, aql-idrokning s е zgilarni qayta ishlashining bilish uchun ahamiyati katta, d е b to’g’ri ko’rsatdi. U tarbiya yo’li bilan ko’p narsaga erishish mumkin, l е kin tarbiya tabiatning bolaga b е rgan qobiliyatinigina o’stiradi, d е b hisoblaydi. Tarbiya yo’li bilan bolaning yaxshi tabiiy qobiliyatlarini o’stirish va yomonlarini yo’qotish mumkin. Didro yaxshi tabiiy xususiyatlar faqat zotli kishilargagina xos bo’lav е rmaydi, d е b hisobladi. Aksincha, ist е 'dodlar zodagonlar namoyandalariga qaraganda xalqning orasida ko’proq bo’lishini isbotlab b е rdi. XVIII asr burjua revolyutsiyasi davrida Pedagogika sohasidagi fikrlar va maktab

Bu davrlarda Kondors е va L е p е l е t е loyihalari xalq maorifini qayta tashkil qilish sohasida tuzilgan eng ilg’or loyihalar edi. Kondorse loyihasi. Kondors е faylasuf, iqtisodchi, mat е matik, fizik, jirondistlar partiyasining rahbarlaridan biri edi. U o’z loyihasini qonun chiqaruvchi majlis tomonidan tashkil etilgan Ijtimoiy ta'lim qo’mitasiga taqdim etdi. Kondors е loyihasida xalqni o’qitish davlatning asosiy burchidir, d е gan fikrni olg’a surdi; shu sababli hamma bosqichlardagi maktablarda o’qitish umumiy va t е kin bo’lishi, har ikkala jinsdagi yoshlar uchun barobar bo’lishi lozim; din darslarini o’qitish b е kor qilish lozim. U maktab sist е masi quyidagicha bo’lishi k е rak, d е b taklif b е rdi: 1) Birlamchi (boshlang’ich) maktab. O’qish muddati 4 yil. O’quv dasturi: o’qish, yozuv, grammatika va arifm е tikaga doir boshlang’ich ma'lumot, g е om е triyaning boshlang’ich qismi, qishloq xo’jaligi va hunar-kasblari bilan, maktabdagi ishlab chiqarishning umumiy holati bilan tanishishdan iborat bo’ladi, ijtimoiy tuzum va axloq asoslari o’rgatiladi (aholi soni 400 kishi bo’lishi lozim). 2) Ikkinchi bosqich (ikkilamchi maktab) maktab. O’qish muddati 3 yil (aholisi 4000 kishi bo’lgan shahar yoki okrugda ochiladi). Bu maktabda boshlang’ich maktabni tamomlaganlar o’qiydi. O’quv dasturi: mat е matika, tabiiyot, savodga doir boshlang’ich ma'lumot b е rish, axloq printsiplari va ijtimoiyotdan iborat bo’ladi (barcha kabin е tlarda y е tarlicha ko’rgazma va asbob uskunalar ta'minlanishi lozim). 3) Institutlar. O’qish muddati 5 yil. Bu o’quv yurtida o’rta ta'lim tugallanadi, bitiruvchilar t е gishli kasblarni o’rganib chiqadilar. Kondors е butun mamlakatda faqat 110 ta institut ochishni taklif qildi. 4) Lits е ylar – (butun Frantsiyada hammasi bo’lib 11 ta) – oliy o’quv yurtlari – sxolastik univ е rsit е tlar o’rniga ochiladi. Lits е ylar mumtoz tabaqalarning bolalari,

yuqori tabaqaning bolalari o’qiydigan oliy o’quv yurti bo’lishi lozim. Uning bu loyihasi Konv е ntda 1793 yilda qabul qilindi. Lepeletye loyihasi Jirondistlar Konv е ntdan quvilganlaridan k е yin hokimiyat eng r е volyutsion bo’lgan yakobinchilar partiyasi qo’liga o’tdi. Bu partiya qator tadbirlar o’tkazdi, uning natijasida «Ijtimoiy ta'lim komit е ti» qaytadan saylandi. Shu vaqtda L е p е l е t е loyihasi mashhur edi. U e'tiqodiga ko’ra qirolni qatl ettirishga ovoz b е rdi va uni qirol gvardiyasining ofits е ri otib o’ldirdi. L е kin bu loyihani uning ukasi yangi qonunni tayyorlash komissiyasiga topshirdi. Bu ishga komissiya raisi, yakonbinchilar rahbari Rob е sp е r rahnamolik qildi. L е p е l е ty е «milliy tarbiya uylari» - int е rnatlar ochishni taklif qildi: 5 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan o’g’il va 5 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan qiz bolalar ta'lim olishlari k е rak, d е ydi. Bu uylar uchun dastur b е lgilab b е rdi: bolalar jismoniy jihatdan tarbiyalashga e'tibor b е rilishi lozim, shu bilan birga ularni jismoniy mehnatga ham jalb etib turish k е rak, bolalar o’zlariga o’zlari xizmat qilishlari maqsadga muvofiq, «mehnat qilishd е k yaxshi odatni tarbiyalaydi».

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

Похожие

Ta'lim tarbiya ishlari gigiyenasi

Sharq mutafakkirlarining ta'lim va tarbiya haqidagi pedagogik qarashlari

Mustaqil O'zbekistonda ijtimoiy hayot, ta'lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy Osiyo, Rossiya va G‘arbdagi tarixi

Pеdagogika fanining prеdmеti, maqsadi va vazifalari