Pedagogika - ijtimoiy fan sifatida - Педагогиka - Рефераты

Pedagogika - ijtimoiy fan sifatida

Загружено в:

07.12.2022

Скачано:

0

Размер:

38.1513671875 KB

Pedagogika - ijtimoiy fan sifatida Reja: 1. Pedagogika fanining paydo bo`lishi va rivojlanishi. 2. Pedagogika fanining ob`ekti, predmeti va funksiyalari. 3. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari. 4. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari

1. Pedagogika fanining paydo bo`lishi va rivojlanishi. Pedagogika fanida tarbiya asosiy kategoriya hisoblanib, u jamiyat va oilada har tomonlama rivojlangan insonni shakllantirishdagi muayyan faoliyatni ifodalaydi. Tarbiyaning ilk shakllari ibtidoiy jamiyat davridayoq paydo bo`lgan. Keksa avlod mehnat jarayonida orttirgan tajribalarni yosh avlodga o`rgatgan. Quldorlik jamiyatida Sharqda tarbiyaga oid turli qarashlar vujudga keldi. Feodalizm davrida ta`lim-tarbiya ishlari hukmron feodal sinfi maqsadini ko`zlab ish tutar, shuning uchun ta`lim-tarbiya muassasalarida diniy mafkura gegemonlik qilar edi. Bu asosan, O`rta Osiyodagi pedagogik fikr, maktab va madrasalarga katta ta`sir ko`rsatdi. O`rta asr uyg’onish davrida Sharqda dunyoviy ta`lim keng rivojlandi. Biroq keyingi asrlarda butun madaniyatda bo`lgani singari ta`lim-tarbiyada diniy mafkura ustunlikni o`z qo`liga oldi. Biroq dunyoviy ta`lim tizimida ham, diniy ta`lim tizimida ham xalq og’zaki ijodiyotidan, jumladan rivoyatlar, ertaklar, masallardan fozil inson tarbiyasida foydalanildi. Xalq og’zaki ijodiyotidagi fikrlarni ijtimoiy ong va axloqni shakllantirishda qo`llash samarali natija berishi zamonaviy pedagogika tomonidan tan olindi. Pedagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Bu ehtiyoj tarbiya borasida orttirilgan tajribalar to`plangandan keyin o`sha tajribalarni umumlashtirish, yoshlar tarbiyasi haqida qonun- qoidalarni ishlab chiqarish zaruratini taqozo etadi. Qadimdan inson tarbiyasiga oid bo`lgan fikrlar xalq maqollarida, afsonalarda, dostonlarda o`z ifodasini topgan. «Alpomish»,

«To`maris», «Kalila va Dimna», «Siyosatnoma», «Qutadg’u bilig», «Devoni lug’atit turk» kabi doston, masal va ertaklarda rostgo`ylik, ota-onaga hurmat-ehtirom, vatanparvarlik, insonparvarlik kabi tuyg’ular, fazilatlar tarannum etilgan. Tarbiya kishilik jamiyati ibtidosida paydo bo`lgan va bashariyat manfaatlari uchun xizmat qilib kelgan. Tarbiya avlodlar o`rtasidagi aloqani ta`minlaydi. Kattalar o`zlari turmush jarayonida orttirgan tajribalarini o`zidan keyingi avlodga o`rgatib borganlar. Kichik avlod esa, faoliyati davomida yangi-yangi muammolarga duch kelib, ularning yechimini topish barobarida bilim va ko`nikmalarni egallab, oldingi avloddan meros qolgan bilimlarini yanada boyitib, o`zidan keyingi avlodga qoldiradi. Insoniyat tarixiy taraqqiyot mobaynida katta yo`lni, bu yo`lda u turli ijtimoiy bosqichlarni bosib o`tdi. Formasiyalarning o`zgarishi natijasida ish munosabati bilan ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etdi. Bu hol tarbiya jarayonining takomillashib borishiga o`z ta`sirini ko`rsatdi. Mustaqil O`zbekiston bugungi kunga kelib jahonga o`z nomini tanitdi. Iqtisodiy-siyosiy jihatdan yuksaldi. Ayniqsa, mahsulot ishlab chiqarish oshdi, hamkorlikdagi korxonalar kuchaydi. O`zbekiston dunyoning katta bozoriga shaxdam qadam tashladi. Shu bilan birga O`zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan o`rin olishida bugun va kelajak uchun zarur bo`lgan zamonaviy kadrlarga ham ehtiyoj sezila bordi. Mustaqillik, erkinlik, bunyodkorlik esa ijodiy, amaliy, nazariy tashabbusda namoyon bo`ladi. Tashabbus iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning, insonlarning yangi talabiga mos keladigan moddiy, ma`naviy mahsulotlar yaratishga qaratilgan taklif, g’oya, fikr yoki amaliy jarayondir.

Ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiyasi mustaqil davlatimiz rivojlanishi tarixida mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyat qurilishida bozor iqtisodiyotining yangi, hali ishga tushirilmagan mexanizmlarini ishlab chiqish va ishga tushirishda iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotning yangi harakatlantiruvchi kuchlarini ishga solishda XXI asrga kirib boruvchi yangi g’oyalar, texnologiyalar sessiyasi bo`lib qoladi. Bu tasdiq Prezidentimizning sessiyada «Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz» nomli jahonShumul ma`ruzalaridagi taraqqiyot yo`nalishlarining mazmunan uyg’unligidan kelib chiqadi. Ma`naviy qadriyatlar ma`naviy - insoniy fazilatga aylansagina insonlarning hayotlari jo`shqin, baxtiyor bo`ladi. Mehnatlari unumdor bo`lib, haqiqiy farovon hayot kechiradilar. Turon zaminida vujudga kelgan milliy uyg’onish vakillari- jadidlarning aksar qismi maorifning mavjud holatiga qarshi bosh ko`tarib, islohotlar o`tkazish, yangi usul maktablari tashkil etish, Turkistonliklarni qisqa muddatda rivojlangan, madaniyatli va farovon turmush kechiradigan xalqqa aylantirish yo`lida harakat qildilar. Ularning ezgu amallari, pokiza niyatlari, ilg’or g’oyalari avlodlar tomonidan davom ettirilib, 60-70 yildan keyin ularni amalga oshirish imkoniyati paydo bo`ldi. Bu imkoniyatni qo`ldan boy bermay milliy maktab va uning yangi ma`rifat usul va uslublarini yaratish vaqti keldi. Ma`rifatning qisqacha tarixi tahlili shuni ko`rsatib turibdiki, u qaysi davrda va qaysi hududda shakllanib, rivoj topganligidan qat`iy nazar, quyidagi tamoyillarga asoslangan: - odamlarning irqidan, dinidan, millatidan va istiqomat qilib

turgan joyidan qat`iy nazar, ularning ta`lim-tarbiyaga bo`lgan ehtiyoji natijasida Shu ijtimoiy soha va uning ilm-fani vujudga keldi; - ma`rifatning birdan bir maqsadi aholiga bilim berish va ularni bu bilimlarni hayotda qo`llay olishlikka o`rgatishdir; - bundan maqsad odamlarda tegishli ko`nikma hosil qildirish, ularda ijobiy - ijtimoiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish; - qadimgi va undan keyingi asrlarda yashagan ajdodlar uchun rostgo`ylik, sog’lom fikr va jasurlik, odob va axloqiylik, mehnatsevarlik, mehmonnavozlik, iymon va e`tiqodlilik asosiy xislatlar hisoblangan; - ta`lim-tarbiyada oddiydan murakkabga, ma`lumdan noma`lumga, umumiydan xususiyga borish, ko`rgazmalilik va uzluksizlikka amal qilish, tushunarli tilda, hayotiy misollarda hamda zamonaviy usullarda bayon qilish. 2. Pedagogika fanining ob`ekti, predmeti va funksiyalari. Tayanch iboralar: pedagogika fanining vazifalari, asosiy tushunchalar, fanning ob`ekti, fanning predmeti, fanning funksiyalari. Pedagogika fanining vazifalaridan kelib chiqqan holda unga quyidagi ta`rifni berish mumkin: Pedagogika ta`lim-tarbiyaga oid bilimlarni mushtarak holda jamlab, ularni saralab sinovdan o`tkazuvchi va bir tartibga keltiruvchi, ularni boshqalarga o`rgatuvchi fandir. Pedagogika fanining asosiy vazifasi butun dunyodagi ma`rifat sohasiga tegishli bilimlarni to`plab, ularni didaktika ko`rigidan o`tkazishdir. Didaktika ko`rigidan o`tkazish deganda, pedagogikaga tegishli maqola, risola va yirik asarlar mazmuni va mohiyatini didaktika tamoyilidagi talablarga solishtirib ko`rish tushuniladi.

Tadqiqotlar Shuni ko`rsatadiki, chop etilayotgan pedagogikaga oid asarlarning 7-10 foizi didaktikaning tamoyillariga to`g’ri kelar ekan. Shuning uchun pedagogika fanining birinchi vazifasi nashrdan chiqqan pedagogikaga oid asarlarni didaktika tamoyillari bilan taqqoslab, tahlil qilishdir. Amaliyotchi-o`qituvchi va pedagoglarning vazifasi pedagogik adabiyotlarni o`z faoliyatida ko`r-ko`rona qo`llayvermasdan, ularga tanqidiy yondoshib, didaktika tahlilidan o`tkazib qo`llashdan iboratdir. Pedagogika fanining ikkinchi vazifasi, muayyan asar didaktikaning barcha tamoyillariga mos kelishi ma`lum bo`lgandan keyin, uning mahalliy sharoitga to`g’ri kelish - kelmasligini aniqlashdir. Chunki, har qanday ijtimoiy voqelikda, shu jumladan ta`lim-tarbiya jarayonida ham hukm suruvchi qonuniyatlar ma`lum bir ijtimoiy sharoitning ob`ektiv borlig’ini qanchalik to`la ifoda etgan bo`lishiga qaramay, boshqa ijtimoiy sharoitga to`g’ri kelmasligi mumkin. Shuning uchun ham, maorifchi olimlar, o`z hududidan tashqarida pedagogikaning hamma qonuniyatlariga asoslanib, yaratilgan ta`lim-tarbiya usul va uslublarini o`z hududida qaytadan sinab ko`rishlari shart. Pedagogika fanining uchinchi va asosiy vazifasi pedagogik sohada asrlar davomida to`plangan bilimlarni dars berishning ma`lum usuli va uslublari yordamida, tasdiqlangan reja va dasturlar asosida o`qituvchilarga berish va bu bilimlarni amaliyotda qo`llashni o`rgatishdir. Pedagogika-tarbiya haqidagi fan. Pedagogikaning asosiy tushunchalari-tarbiya, o`qitish, rivojlantirish, ma`lumot va ularning o`zaro aloqasi. Pedagogika (paydagogos-grekcha «bola» va «yetaklash» ma`nosini bildiradi) insonni shakllantirishda muayyan tizim, faoliyat hamda ta`lim-tarbiyaning mazmuni va metodlari haqida bahs

yuritadi. Pedagogikaning an`anaviy tushunchasi-o`sib kelayotgan avlodni tarbiyalash va o`qitish. XIX asrgacha pedagogika to`g’risida shunda y tushuncha mavjud edi. Hozirgi paytda pedagogika predmeti kengaydi, chunki yangi yo`nalishlar paydo bo`ldi. Jumladan, kasb ta`limi pedagogikasi, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi pedagogikasi, oliy ta`lim pedagogikasi va boshq. Pedagogika fanining predmeti - o`qitishning, ta`lim-tarbiyaning zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, usullari, vositalari bilan insonlarni, yoshlarni, mutaxassislarni qurollantirish. 3. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari. Tayanch iboralar: fanning asosiy tushunchalari, bilim berish, ma’lumot ta’lim tarbiya natijasidir, o’qituvchi va o’quvchi faoliyati, inson kamoloti, insonning shakllanishi, dunyoqarash va xulqning tarkib topishi. Insonshunoslik fanlari tizimida pedagogika faning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u shaxsni shakllantirish va rivojlantirish uchun tarbiya, ta’lim, ma’lumot qonuniyatlarini o’rganadi va ularning yaxlitligini, uyg’unligini ta’minlash uchun pedagogik shart sharoitlar yaratadi. Shu bois pedagogika fanining asosiy tushunchalari (kategoriyalari) tarbiya, ta’lim, ma’lumot, rivojlanish, bilim, ko`nikma, malaka va boshq. Ma’lumki, shaxs turli omillar ta’sirida shakllanib, rivojlanadi. Sotsial ma’nodagi tarbiya tushunchalari insonning tevarak atrofidagi ijtimoiy sharoitlar, u yashagan tuzimning unga ta’siri sifatida tushuniladi.

Tarbiya bu ta’sirlarning ijobiysidan to’la foydalaniladi, salbiy ta’sirni zaiflashtirishga harakat qiladi. Tarbiya haqida pedagogik nuqtai nazardan keng ma’no beradigan bo’lagi, ta’lim tarbiya muassalari tizimida amalga oshiriladigan butun o`quv tarbiya jarayoning biror maqsadni amalga oshirish uchun oldindan tashkil etilgan faoliyat tushuniladi. Milliy mustaqillik tarbiyasining maqsadi mehnat va ijtimoiy faoliyatga, Vatan himoyasiga tayyor bo’lgan, barkamol shaxsni tarkib toptirishdan iborat. Zero, «Yurtiga Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg'ulari, xalqimizning qon -qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab - avaylab va yanada takomillashtirish, farzandlarimizni ozod va demokratik O’zbekistonning munosib o’g’il - qizlari etib tarbiyalash masalasi ma’naviyat sohasidagi ishlarimizning asosiy yo’nalishini, tashkil etmog`i kerak». Karimov I.A O’zbekistonning siyosiy va ijtimoiy iqbolining asosiy tamoyillari T. «O’zbekiston, 1995, 51 bet». Ikkinchi asosiy pedagogik kategoriya, ya’ni o`qitish, bilim berish, ko’nikma, malakalar bilan qurollantirish tushunchasidir. O`qitish o`qituvchi bilan o`quvchilarning o’zaro munosabatidan iborat bo’lgan, aniq maqsadga qaratilgan jarayondir. Ta’lim jarayonida o`quvchilar, o`qituvchi boshchiligida insoniyat tomonidan yaratilgan, hayot uchun, kelajak faoliyati uchun zarur bo’lgan ilmlar bilan qurollanadilar, amaliy ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar. Ta’lim jarayonining o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri Shundan iboratki, bu jarayonda ijodiy tafakkur rivojlanishi, intellektual qobiliyatlarni jadal o’sishi, mustaqil bilim olishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. Agar, bu jarayon o`qituvchi va o`quvchining faolligi asosida tashkil etilmasa

o`qishdan kutilgan maqsadga erisholmaydi. O’qituvchi bu jarayonda faqat ma’lumotlar bayon qilish, o’zlashtirish jarayonini boshqarish bilan cheklanmay, o`quvchilar o`quv biluv faoliyatlarini tashkilotchisi bo’lishi kerak. Asosiy pedagogik kategoriyalardan yana biri ma’lumot tushunchasidir. Ma’lumot ta’lim tarbiya jarayonining natijasi orqali egallangan bilim, ko’nikma malakalar yig’indisi va shakllangan dunyoqarashlar majmuidir. Ma’lumot olishning to’gri va ishonchli yo’li davlat ta’lim standartlari bo’yicha bilim beradigan, aniq rejalar, dasturlar asosida o’quv yurtlarida tashkil qilinadigan ta’lim tarbiya jarayonidir. Ma’lumot - ta’lim va tarbiya natijasidir. Pedagogikada «tarbiya» so’zi turli ma’noda ishlatiladi. Chunonchi, tarbiya keng sotsial ma’noda, ijtimoiy hodisa sifatida qo’llanilganda jamiyatning barcha tarbiyaviy vositalarini: oilani, maktabgacha tarbiya muassasalarini, o’quv-tarbiya muassasalarini, mehnat jamoalari, axborot manbalarining tarbiya yo’nalishida olib boradigan harakatlarini o’z ichiga oladi. Bu tarbiya vositalari o’sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish yo’lida xizmat qiladi. Pedagogik adabiyotlarda va amaliyotda «tarbiya» so’zi aniq, tor yo’nalishni belgilash uchun ham ishlatiladi. Xuddi shu ma’noda tarbiyachi rahbarligida aniq maqsadga qaratilgan jarayon tushuniladi. Yangilanayotgan bugungi pedagogika ilmidagi tushunchalar va ta’riflar esa, asosan, milliy istiqlol mafkurasiga mos, umuminsoniy qadriyatlar va milliy o’ziga xoslik bilan birgalikdagi uyg’unlik asosida yaratilmoqda. Pedagogikaning bir-biri bilan uzviy bog’langan muhim

tushunchalari quyidagilardir: tarbiya, ta’lim, ma’lumot, inson kamoloti, insonning shakllanishi, o’qitish, tarbiyaning asosiy qonunlari va maqsadi, pedagogik jarayon, pedagogik muhit, tarbiya turlari (aqliy, huquqiy, iqtisodiy, mehnat, ekologik, axloqiy, jismoniy va estetik), tarbiya uslublari, ta’lim metodlari, pedagogik- psixologik tushunchalar (ruhiyat, shaxs, faoliyat, o’z-o’zini anglash, muloqot, ruhiy jarayon va holat, malaka, qobiliyat, jo’shqinlik, xarakter, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, sezgi, hissiyot, o’rganish va o’rgatish). Yuqorida keltirilgan pedagogik tushuncha (kategoriya) larning barchasiga ta’rif berish va izohlash mavzuimiz hajmiy darajasi imkonidan tashqari bo’lganligi bois pedagogikada eng ko’p qo’llaniladigan asosiy tushunchalargagina izoh berishni lozim topdik. Tarbiya - har bir insonning hayotda yashashi jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zgalarga berish jarayoni. Chunonchi, tarbiya keng sotsial ma’noda ijtimoiy hodisa sifatida qo’llanilganda jamiyatning barcha tarbiyaviy vositalarni o’z ichiga oladi. Tarbiyaning ob’ektiv qonunlari - o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish va ijtimoiy hayotning shaxsni, uni o’ziga xosligi hamda sifatlarini shakllantirish tinglovchilardagi turg’un bo’lgan an’analaridir. Darhaqiqat, tarbiya ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan hodisalardir. Tarbiya yuksak ma’naviy, jismoniy barkamollik, yaxshining yomondan farqini anglash, yuksak insoniy fazilatlarini shakllantirish qudratiga egadir. Tarbiya kishilik jamiyatining hamma bosqichlarida rivojlanib, o’sib, avloddan-avlodga vorislik vazifasini bajaradigan hodisa. Lekin, har bir jamiyatda tarbiyaning maqsadi, vazifasi, mazmuni o’ziga xosligi bilan farq

qiladi. Xalq iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy zaruratdan kelib chiqib, yosh avlodni tarbiyalash muammolari dastlab Xalq og’zaki ijodiyoti, Xalq pedagogikasi, yozma yodgorlik va pandnomalarda, mutafakkir va ma’rifatparvarlarning asarlarida bosh mavzu bo’lib, komil inson sshaxsini shakllantirish uchun zaruriy hodisa sifatida talqin etilgan. Xalq og’zaki ijodiyotida tarbiya bosh masala sifatida tavsiflangan bo’lsa, tarbiya va odob, Vatanga cheksiz muhabbat, adolat, insof, botirlik, mehnatsevarlik, bilimdonlik kabi g’oyalar tarbiya vositasi tarzida qo’llanilgan. “Vatan qadrini bilmagan o’z qadrini bilmas”, “Vatanga kelgan iymonga kelar”. “Bola tuqqanniki emas, tarbiyalaganniki”. “Ota g’ayratli bo’lsa, bola ibratli bo’lar” kabi Xalq maqollari bevosita tarbiyaga dahldordir. Hadis ilmida tarbiyaning inson kamoloti uchun cheksiz muhabbat, ilmiy tuyg’u kabi sifatlarning izohi ham beriladi. "Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxsxilangiz". "Otaga itoat qilish tangriga itoat qilishdir" va boshqalar shular jumlasidandir. Xalq og’zaki ijodiyoti va pedagogikasida tarbiya muammosi inson uchun zarur bo’lgan iqtisodiy, ijtimoiy, jismoniy, ma’naviy, axloqiy sifatlarini qamrab olgan bo’lib, tarbiya orqali amalga oshirish nazarda tutiladi. Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarida keltirilganidek: Qobilga tarbiya erur ul nav’qin guhar Tushsa, najosat ichra yuvgay kimsa ani pok. Gar it uzumiga kishi may birla bersa suv, Bu tarbiya bilan qila olgaymu ani tok. Quyidagi satrlarda alloma tarbiyani kimga berishni ham bilish kerakligini ta’kidlab, tarbiya jarayonini to’g’ri tashkil qilishga, uning

qonun-qoidalariga amal qilishga ham chorlaydi. Pedagogika fanida tarbiya- inson tarbiyasi muammolarini asosiy maqsad qilib, barkamol shaxsni shakllantirishga zamonaviy pedagogika fani yutuqlaridan foydalanish bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizdan foydalanish va ijodiy yondoshishni talab etadi. Bu talab ajdodlarimiz g’oyalariga suyanib, quyidagi qonunlarga asoslanishi zarur deb hisoblaymiz: -Tarbiya inson faoliyati jarayonida tartibli ta’sir etuvchi omil bo’lib, natijasini insonning yashab turgan ijtimoiy sharoiti belgilaydi; -Inson kamolotini harakatlantiruvchi kuch, qarama- qarshiliklarning mavjudligi, uning shaxsiy hayotida namoyon bo’ladi; -Inson faoliyati jarayonida atrofdagi narsa va hodisalarga qiziqish uyg’otish va uni e’tiqodga aylantirish lozim. Chunki, e’tiqod insonning jamiyatda bo’lgan munosabatida, tevarak-atrofda kechayotgan voqea- hodisalarga bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi; -Tarbiya jarayoni yoshlarning kattalar bilan, kattalarning yoshlar bilan qonuniy munosabati natijasida amalga oshirilishini ta’minlashi demakdir. -Tarbiya jarayonining qonun, qoida, tamoyil va metodlarini pedagogikaning tarbiya nazariyasi qismi chuqur, atroflicha o’rganadi. Ta’limga umumiy tarzda quyidagicha ta’rif berish mumkin: Ta`lim - ma’lum maqsadga yo’naltirilgan, rejali ravishda amalga oshiriladigan o’qituvchi-o’quvchilarning o’zaro muloqot- munosabati bo’lib, o’quv fanlariga oid tushunchalarni va yetakchi g’oyalarni o’quvchilar ongiga singdirib borishga asoslanadi. Buning natijasida o’quvchida ma’lumot, tarbiya va umumiy shakllanish, rivojlanish amalga oshadi.

Ta’lim berish o`quvchilarga bilimni tartibli bayon qilish jarayonidir. Ta’lim va tarbiya uzviy bog`langan jarayon bo’lganligi sababli tarbiyalangan komil inson aqliy kamolotiga tartibli ta’sir ko’rsatish orqali ilmli, barkamol inson bo’lib yetishadi. Ta’lim jarayoni insonlarga nimalarni berishi haqida Yusuf Xos Hojib o’zining “Qutadg’u bilig” asarida shunda y yozgan edi: O’quv qayda bo’lsa, ulug’lik bo’lur, Bilim kimda bo’lsa, buyuklik olur. O’quvli tirikdir, o’quvsiz-o’lik, Kelu, ey o’quvsiz, o’quv ol o’lik. Ta’lim inson aqliy kamolotini yuzaga chiqaruvchi pedagogika- tarbiyaShunoslikning bir qismidir. Pedagogikaning didaktika bo’limi uni atroflicha o’rganadi. Ma’lumot - o’qitish va o’zicha mustaqil bilim olish jarayoni bo’lib, uning natijasida kishida bilim, iqtidor, malaka va ijobiy qobiliyatlarning rivojlanganligi, ilmiy dunyoqarashning shakllanganligi nazarda tutiladi. Pedagogik ma’lumot o’rta va oliy darajada bo’lib, o’rta ma’lumot maxsus akademik litsey, pedagogik kollejlarda bosqichli shaklda boriladi. Natijada o’rta ma’lumot haqidagi guvohnoma beriladi. Oliy pedagogik ma’lumotli mutaxassislar universitetlarda, pedagogika institutlarda, bakalavriat va magistratura bosqichlarida tayyorlanadi. O’qitish — o’qituvchi va o’quvchining birgalikdagi faoliyati va bu jarayonda bolalarning ma’lumot olishi, o’quv ko’nikma va malakasini egallashi, tarbiyalanib, rivojlanib borishi nazarda tutiladi. Inson kamoloti — bu insonning keng ma’noda ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllanish jarayonidir. Bu jarayonda tarbiyaning muhim ahamiyat kasb etishi ta’kidlanadi.

Insonning shakllanishi — bu insonning hayot yo’li davomida rivojlanishining o’ziga xos shakli bo’lib, maxsus olib boriladigan tarbiyaviy ta’sir natijasi hisoblanadi. Pedagogikada yana bir qancha tushunchalar mavjudki, ular haqida pedagogikaning boshqa boblarini o’rganish jarayonida fikr yuritiladi. Xullas, pedagogikaning asosiy kategoriyalari tarbiya, ta’lim, ma’lumot jarayonida o’quvchilar ma’naviy axloqiy yuksaklikning ko’tariladigan, qo’lga kiritilgan ilmiy bilimlar yordamida dunyoqarashlarini shakllantiradilar, intelektual qobiliyatlari, ijodiy tafakkurlari, aqliy faolliklarini o’qitadilar, jismoniy kuchlarini rivojlantiradilar. Pedagogika (paydagogos-grekcha «bola» va «yetaklash» ma`nosini bildiradi) insonni shakllantirishda muayyan tizim, faoliyat hamda ta`lim- tarbiyaning mazmuni, shaxsi va metodlari haqida bahs yuritadi. Pedagogikaning an`anaviy tushunchasi-o`sib kelayotgan avlodni tarbiyalash va o`qitish. XIX asrgacha pedagogika to`g’risida shunda y tushuncha mavjud edi. Hozirgi paytda pedagogika predmeti kengaydi, chunki yangi yo`nalishlar paydo bo`ldi. Jumladan, kasb ta`limi pedagogikasi, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi pedagogikasi, oliy ta`lim pedagogikasi va boshq. Tarbiya kishilik jamiyatining paydo bo`lishi bilan vujudga keldi. U bilan birga taraqqiy etdi, jamiyatning o`zgarishi bilan o`zgarib bordi. Ta`lim-tarbiya: o`qituvchi rahbarligida o`quvchilarni tarbiya vazifalariga muvofiq bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish uchun muayyan maqsad asosida yo`lga qo`yilgan, rejali ravishda amalga

oshiriladigan ish jarayonidir. Ta`lim -maxsus tayyorlangan kishilar rahbarligida o`tkaziladigan, o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantiradigan va Shuning bilan birga, ularning bilish qobiliyatlarini tarkib toptiradigan jarayondir. Tarbiya -ona qornidan boshlanib, bola tug’ilib, maktabni bitirgandan keyin ham davom etadigan abadiy jarayondir. Tarbiya deganda olingan bilimlar, hayotiy tajribalar asosida kishida dunyoqarashning va xulqning tarkib topishi tushuniladi. Ma`lumot -ta`lim–tarbiya natijasida olingan va tizimalashtirilgan bilim, hosil qilingan ko`nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarashlar majmui tushuniladi. 4. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari. Tayanch iboralar: ilmiy tadqiqot usullari, pedagogik kuzatish, adabiyotlarni o’rganish metodi, kuzatish metodlari, suhbat metodi, pedagogik eksperiment, maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi, bolalar ijodini o’rganish metodi, statistika usuli, anketalar metodi. Pedagogika ilmining ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash bilimli qilish va o`qitishning real jarayonlarga xos bo`lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish yo`llari, uslublari va vositalari majmui tushuniladi. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to`g’ri tanlansa, ta`lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish Shu darajada rivojlanadi. Ammo, Shuni ta`kidlamoq lozimki, ilmiy tadqiqot metodlari tizimi hali hozirgacha fanda to`la hal etilgan emas, mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy - tadqiqot usullariga tayanib fikr yuritish

mumkin. Pedagogikada quyidagi ilmiy tadqiqot metodlari mavjud: 1. Adabiyotlar bilan ishlash metodi. 2. Kuzatish metodi. 3. Suhbat metodi. 4. Anketalashtirish. 5. Maktab hujjatlarini o’rganish. 6. Matematik metod. 7. Tadqiqot natijalari va ularni amalda tatbiq etish va boshq. Pedagogika fanining tarixiy taraqqiyotini o’rgatuvchi va milliy istiqlol mafkurasini shakllantiruvchi hal qilinishi lozim bo’lgan muammolar bor. Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud. Yuqorida keltirganimizdek, metod lotincha “metodos”- yo’l so’zidan olingan bo’lib, ilmiy tadqiqot esa, Shu metodlar orqali nazariy, mafkuraviy, ilmiy, milliy va ijtimoiy hayot hodisalarini ularning qonuniyatlarini bilishga xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqot metodlari olimlar tomonidan turlicha asoslab berilgan: Akademik S.Rajabov tahriri ostidagi pedagogikada kuzatish, suhbat, maktab hujjatlarini tahlil qilish, eksperimentlar metodi, statistika ma’lumotlarini tahlil va sintez qilish, anketalar, hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari asoslab berilgan. I.F.Harlamovning “Pedagogika” o’quv qo’llanmasida pedagogik kuzatish, suhbat, tajriba eksperiment, maktab hujjatlarini o’rganish, ilg’or tajribalarni umumlashtirish, matematik hisoblash metodlari asoslab berilgan. S.P.Baranov va boshqalar yaratgan "Pedagogika" qo’llanmasida

esa: kuzatish, savol-javob, maktab hujjatlarini o’rganish, eksperiment tajriba, modellashtirish metodlari berilgan. A.K.Munavvarov tahriri ostidagi "Pedagogika" o’quv qo’llanmasida kuzatish, suhbat, bolalar ijodini o’rganish, test-so’rovnomalar, maktab hujjatlarini tahlil qilish, matematika va kibernetika metodlari berilgan. Mavjud pedagogik darsliklarning deyarli hammasida metodlarni tavsiflab chiqishning bir xillik holati mavjud. Ilmiy tadqiqot faoliyatimizda bulardan foydalanish bizdan ijodiy yondoshishni talab qiladi. Ilmiy pedagogik tadqiqot metodlarida biror pedagogik muammoni hal qilish maqsadida tinglovchi, o’qituvchi-tarbiyachi, stajor- tadqiqotchi va ilmiy xodimlardan foydalanadilar. Ilmiy izlanishning dastlabki debochasi adabiyotlarni o’rganib, tahlil qilishdan boshlanadi. Adabiyotlarni o’rganish metodi - Pedagogik adabiyotlarni o’rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning asarlari, mustaqil O’zbekistonning iqtisodiyotiga, mafkurasiga va ma’naviyatga doir adabiyotlar, O’zbekistonning Birinchi yurtboshchisi I.A.Karimov asarlarida tadqiqot mavzusiga doir darsliklar, monografiyalar, risolalar va maqolalar, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik, psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar o’rganiladi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi. Kuzatish metodlari -Kuzatish adabiyotlarni o’rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatishni tadqiqotchi biror maqsadni ko’zda tutib tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko’ra ikki turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish - qisqa kuzatish ob’ektning kundalik faoliyatdagi o’zgarishlaridan ma’lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish-qo’yilgan

maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishni yakuniy qayd qilishda kinos’yomka, video yozuvi, televideniya va boshqa texnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan to’g’ri foydalanish o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi. Suhbat metodi - Tadqiqot mavzusining biror tomoni, yoki hodisalari haqida bilib olish maqsadida mas’ul shaxslar bilan og’zaki savollar berilib, ulardan axborot olish jarayonidir. So’roqlar mavzu doirasida mantiqan mazmunli, tartibli, aniq ifodaga ega bo’lishi lozim va uni to’g’ri yoki noto’g’rililigiga qarab jadval tuzib natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin. O’rinli, mantiqan yuksak javoblar, yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va tahlil etiladi. Pedagogik eksperiment - Har qanday pedagogik tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning ishonchliligi tekshiriladi, pedagogik jarayonlarning ayrim elementlari o’rtasidagi bog’liqlik va munosabatlari aniqlanadi. Pedagogik eksperiment ikki turga bo’linadi: qayd qiluvchi va shakllantiruvchi. Qayd qiluvchi eksperiment orqali ta’lim, yoki tarbiya jarayonidagi mavjud muammolar aniqlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda esa, zaruriy ma’lumotlar o’quvchilarda shakllantiriladi. Pedagogik jarayonni aniqroq o’rganish maqsadida eksperimentator o’zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayonga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarni, aniq sharoitlarni va o’qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq belgilashni, Shuningdek, eksperiment

natijalarini har tomonlama hisobga olishni talab etadi. Quyidagilar pedagogik eksperimentning bosqichlari hisoblanadi: eksperiment o’tkazish va natijalarni sharhlash. Rejalashtirish, eksperiment maqsadi va vazifasini belgilash, eksperiment natijasiga ta’sir etuvchi omillar va ular darajasining miqdorini aniqlash, kerakli kuzatishlar soni, eksperiment o’tkazish tartibi, olingan natijalarni tekshirish metodlarini o’z ichiga oladi. Eksperimentni tashkil etish va o’tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilish kerak. Sharhlash bosqichida ma’lumotlar yig’iladi va qayta ishlanadi. Eksperiment o’tkazish ishonchlilik tamoyiliga javob berishi uchun quyidagi shartlarga rioya qilishi kerak, ya’ni: 1. Tekshiruvchilar soni va tajribalar miqdorining aniq bo’lishi. 2. Tadqiqot metodlarini ishonchliligi. 3. Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini hisobga olish. Turli metodlarning o’zaro qo’shib olib borilishi pedagogik tadqiqotlarning samaradorligini va sifatini oshirishga imkon beradi. Bunga matematik metodlarning hamda hisoblash-yechish qurilmalari yordamidagi eksperiment natijalarining pedagogikaga kirib kelishi ham yordamlashadi. Odatda, o’rtacha arifmetik miqdor, modda, meridiana, dispersiya, tanlab olinadigan to’plam majmuining o’rtacha kvadratik chetga chiqishi, o’rtacha olingan qiymat xatosi, belgilarni tuzatish koeffetsentlari hisoblab chiqiladi. Ilmiy tadqiqot natijalari amalda qo’llaniladi. Tugallangan tadqiqotda eng muhim narsa uning natijalari amalda qo’llanilishidir. Mustaqil O’zbekiston sharoitida yangi ilmiy bilimlar juda tez to’planib bormoqda. Biroq, ularni amaliy ishga joriy etish yo’lida qiyinchiliklar ham borligi ko’zga tashlanmoqda. Bu qiyinchiliklar o’quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish

haqidagi bilimlarining ortib borishi bilan ulardan foydalanishning faol imkoniyatlari o’rtasidagi nomuvofiqlikdan iboratdir. Shunday bo’lsa- da, bu ularni joriy etish yuzasidan maqsadga muvofiq ishlar olib borishni istisno etmaydi. Joriy etish jarayoni pedagogik tajribani takomillashtirishga qaratilgan faoliyat deb qaraladi. Shu sababli joriy qilinishi lozim bo’lgan tavsiyalarga yuqori talablar qo’yiladi. Talablarning ilmiy asoslanganlik darajasi, ular mazmunining aniqligi pedagoglar bilan o’quvchilarning mo’ljallangan kuch-g’ayrati mezonini to’o’ri baholashni nazarda tutadi. Joriy etish butun bir tadbirlar kompleksi bo’lib, u olingan xulosalar haqida pedagogik jamoatchilikni xabardor qilishni, yangi o’quv va metodik qo’llanmalar yaratishni, metodik yo’l -yo’riq va metodik tavsiyalar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi - Pedagogik hodisalar va faktlarni tekshirishda maktab hujjatlarini mukammal va chuqur o’rganmoq lozim. Maktab hujjatlarini tashkil qilishda ta’lim qonuniga amal qilinmog’i kerak. Maktab hujjatlarini tahlil qilishda o’quvchilarning ijodiy faolligi va mustaqilligini uning iqtidorini hamda ilg’or pedagogik tajribalarning umumlashtirilishi va joriy etilishini ko’rsatgan taqdirdagina to’liq qiymatga ega bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilarning umumiy miqdori, uning o’sishi, yoki kamayishi sabablari tavsifi, o’quvchilarning fanlar bo’yicha o’zlashtirish darajasiga, sinfdan qolishining oldini olish, rag’batlantirish va jazolash choralari turlariga, maktabning moddiy bazasiga e’tibor beriladi. Bolalar ijodini o’rganish metodi - Maktab o’quvchilari ijodini hamda ularning turli-tuman ishlarini o’rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodlaridan biridir. Iqtidorli o’quvchilar aqliy

qobilyatlari, olijanob axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib turadi. Pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va omillarini chuqur bilishga hamda ularni yanadi taraqqiy ettirish va takomillashtirishning to’g’ri yo’llarini ko’rsatib berishga qaratilgan. Statistik ma’lumotlarni analiz va sintez qilish metodi - Pedagogik tadqiqot kerakli statistika ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan tizimli o’rganish, mustaqil O’zbekistonda fan madaniyat, ta’lim-tarbiyani taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo’shadi. Xalq ta’limi sohasidagi, jumladan, ajratilgan mablag’larning doimiy o’sib borishi, darslik va o’quv qo’llanmalari, ko’rgazmali qurollar, o’qituvchi kadrlar tayyorlash, maktab qurilishi, ho’jalik shartnomalari va ulardan tushayotgan mablao’lar statistika usuli orqali aniqlanadi. Anketalar metodi - O’quvchilardan so’rash usuli bo’lib, u o’quvchilar jamoasining bilimlari to’o’risidagi kerakli ma’lumotlarni olish uchun, ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash uchun hamda kasbga yo’llashni belgilash uchun maxsus shaklda ishlangan bo’lmog’i lozim. Anketada ko’zlangan maqsadga muvofiq savollar bo’lib, ularning javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqishi ko’zda tutiladi. Yozma javoblarni ommaviy ravishda yig’ib olish metodi anketa metodi deb ataladi. Anketalar ishlab chiqarish murakkab ilmiy jarayon. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga, berilgan savollar shakliga, to’ldirilgan anketalar soniga bog’liq bo’ladi. Odatda, anketalar anketa ma’lumotlarni EHMda qo’llab, matematik-statistik metodlari bilan ishlashga imkon beradigan qilib tuziladi. H isoblash matematikasi va kibernetika metodlari - Hozirgi

zamon ishlab chiqarishi, fani va texnikasining talab hamda manfaatlari turmushda sinalgan texnika vositalarini, hisoblash matematikasi va kibernetika usullarini maktab ishida va pedagogikada qo’llanilishini talab qiladi. Pedagogik kibernetika shakli bilim berish jarayonini o’qitish, bilim berish jarayonini boshqarishning alohida formasi sifatida o’ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish o’rtasida katta farq bor. Pedagogik tadqiqotlarda kino, ovoz texnikasi, foto, televideniya singari texnika vositalaridan keng foydalaniladi. Ular o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. Bolalar uchun qo’shimcha rag’batlantirish omillarini hosil qiladi. Bular o’qituvchilar mehnatini ma’lum maqsadda yengillashtiradi. Ko’rsatilgan vositalarning har biri bolalarning yoshini hisobga olgan holda o’quv fani va pedagogik jarayonni mukammallashtiradi. Pedagogika fani bo`yicha ilmiy tadqiqot metodlari barcha fanlar kabi pedagogika fanining ham takomillashib borishiga, ayrim pedagogik hodisalarni tekshirishga, ularni to`g’ri hal etish yo`llarini aniqlashga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

Похожие

Ijtimoiy pedagogika asoslari

Ijtimoiy pedagogika mezonlari va tamoyillari

Ijtimoiy pedagogika fani haqida umumiy ma‘lumot

Ijtimoiy pedagogika predmeti. Bolaning sotsiumda (yaqin muhitda) rivojlanishi

Ijtimoiy pedagogika mezonlari va prinsiplari, metod va shakllari