O’qituvchi nutqining texnikasi. o’quvchilarning yangi bilimlarini suhbat usulida bayon etish - Педагогиka - Рефераты

O’qituvchi nutqining texnikasi. o’quvchilarning yangi bilimlarini suhbat usulida bayon etish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

O’qituvchi nutqining texnikasi. o’quvchilarning yangi bilimlarini suhbat usulida bayon etish Reja: 1) Nutq texnikasi 2) O’quv materialini jonli bayon etish 3) So’zlashning tez-sekinligi, nutqning past-balandligi 4) Nutq texnikasini takomillashtirish usullari 5) Suhbat-o’quv jarayonini tashkil etishning savol-javobli metodi

O’quv materialini o’quvchilarga muvofakkiyatli etkazish uchun o’qituvchi bayon etish metodikasi bilan bir qatorda nutq texnikasini ham yaxshi egallagan bo’lishi kerak. Nutq texnikasi, ko’pchilik hollarda tabiat in’omi bo’lmay, balki o’z ustida tinmay ishlash natijasidir. O’qituvchi o’quv materialini har xil tarzda bayon etib, bunda ijobiy natijalarga erishishlari mumkin. O’qituvchi mukammal biladigan, o’quvchilarning chuqur va puxta bilim olishlariga imkon beradigan metodikagina yaxshi bo’ladi. shu munosabat bilan nutq texnikasi yuzasidan har bir o’qituvchiga bir xil darajada va istagan holda yarayveradigan metodik maslaxat berish kiyin. SHuning uchun il ғ or pedogogik tajribani umumlashtirishga asoslangan ba’zi tavsiyalarni keltirib utamiz. Avvalo shuni nazarda to’tish kerakki, darsda o’quv materialini o ғ zaki bayon etish tashki samaraga mulljallangan nutq bo’lmay, balki o’quvchilarga yangi bilimlar bayon etishidir. O’quv materialini o’quvchilarga qarab, jonli tilda bayon etishga harakat qilish, biz, siz, biz siz bilan kabi olmoshlardan ko’prok foydalanish, o’quvchilarning dikkatiga e’tibor berib turish kerak. O’quvchi nutqining ifodali bo’lishi uchun mimika va imo-ishoralar katta ahamiyatga ega, chunki ular bayon etilayotgan materiallarning ma’naviy buyogini kuchaytirishga, unga o’z munosabatini bildirishga yordam beradi. Ammo mimika, imo-ishoralarga xaddan tashqari berilib ketish yaramaydi. o’qituvchi o’quv materialini bayon etar ekan, unga befarq qaray olmaydi. Bu narsa o’quvchilarni ham befarq qaray olmaydigan qiladi.

O’qituvchi bayon etayotgan materialning emosional buyogi o’quvchilar e’tiborini aktivlashtiriladi. Ta’lim jarayonini ijobiy emosiyalar asosida kurish zarur. I. P. Pavlov ijobiy emosiyalarga bosh miya katta yarim sharlari maxsuldor ishlashining manbai sifatida qarar edi. Psixologlar ijobiy emosiyalarni inson faoliyatining kudratli stimuli deb hisoblaydilar. Didatika zerikish ta’limning ashaddiy dushmani ekanligini isbot qilgan. Tabiiyki, bayonning emosional buyogi imkoiyatlari ko’p darajada fanning mazmuniga bo ғ liq. Gumanitar fanlar o’qituvchilarida bunday imkoniyatlar, masalan, umutexnika va maxsus fanlar o’qituvchilrnikiga qaraganda ancha katta. Birok eng kuruk fan ham jonli, qiziqarli, jozibali tarzda bayon etilishi zarur. Bunga erishish vositalari juda ko’p. Bo’lar jumlasiga tarixga kichiqrok sayoxat qilish ham, qiziqarli faktlar, amalda ishlatiladigan misollar keltirish ham, solishtirish ham kiradi va xokazo. Har bir pedogokning nutq sifati va ovoz tembri har xil bo’ladi. Tegishlicha mashq qilib, ovozning yokimli bo’lishiga erishi mumkin. Nutqning individual kamchiliklariga, masalan, dimogdan so’zlash, so’zning oxirgi qismini yutib yuborish va shu kabi kamchiliklarga barham berish zarur. Nutqni parazit so’zlardan tozalash lozim. O’qituvchi ovovzining uzi bemalol gapira oladigan oxangini aniqlab olishi juda foydali. Bu oxangdan chetga chiqish nutqni jonlantiradi. Nutqning past balandligi muhim ahamiyatga ega. O’qituvchining auditoriyani to’ldirib, eng oxirgi qatorda utirgan o’quvchilar ham eshitadigan ovozi normal hisoblanadi. Birok xaddan tashqari baland ovoz o’quvchilarni charchatib kuyadi.

Nutqning tezlik va balandlik darajasini, shuningdek, oxangini o’quv materialining kiyinlik hamda muhimlik darajasiga qarab o’zgartirish zarur. Muhim qonun qoidalar, tariflarni oddiyrok yoki ikkinchi darajali materialga qaraganda balandrok ovoz bilvan va sekinrok bayon etgan ma’qul. Hamma vaqt aniq va ravshan gapirishga harakat qilish lozim. YAngi terminlarni ayniksa aniq aytish zarur. Tajribali o’qituvchilar o’quv materialini bayon etish jarayonida ayrim jumlalar orasida va har bir muhim fikr yoki tarifdan keyin bir oz tuxtab-tuxtab oladilar. Bu hol ukvuvchilar e’tiborini oshiradi va bayon etilayotgan materialni tushinib olishi uchun vaqt beradi. Nutq texnikasi o’qituvchining kundalik ishi natijasidir; uni doimo takomillashtirib borish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: -boshqalarning qanday gapirayotganini kuzatib borish, ishdagi urtoklari, shuningdek, majlis, ma’ruza, konfirensiyada gapirganlar nutqining afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilish lozim; - hamma vaqt o’z nutqini mashq qildirishga intilish kerak; nutqni YUqori madaniyatli va texnikali qilishning eng yaxshi usuli majlis, kengash, seminar, pedogogik o’qishlarda keng auditoriya oldida nutq so’zlashdir. YAngi bilimlarni suhbat metodida bayon etish. Suhbat – o’quv jarayonini tashkil etishning savol-javobli metodi. Umumtexnika va maxsus fanlar o’qituvchilari suhbatning ikkita asosiy turidan: asosiy maqsadi o’quvchilarga yangi bilimlarni bayon etishdan iborat bo’lgan suhbat hamda o’quvchilarning bilimlari mustahkamlanadigan, takrorlanadigan, tekshirib kuriladigan va baholanadigan suhbatdan foydalanadilar. Suhbatning har bir turi uchun o’z metodikasi xosdir.

Agar suhbatdan ko’zlanadigan maqsad yangi bilimlarni bildirishdan iborat bo’lsa, o’qituvchi o’rganilishi kerak bo’lgan masalani o’rtaga tashlaydi va mantiqiy muloxazalar yo’li bilan o’quvchilarni muayyan xulosaga olib keladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilarni ilgari olingan bilimlar, kuzatishlar, xayotiy va ishlab chiqarish tajribasini takrorlashga, hodisalarni solishtirish, takkoslashga, o’z fikrini bayon etishga undaydi. Suhbatning asosiy alomati – o’quv materialin muxokama qilishda o’quvchilarning bevosita ishtirok etishi suhbatning uziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Bunday suhbat jarayonida o’quvchilarning bilimlari va tajribasi so’zlab berishdagiga qaraganda ancha samarali aniqlanadi va foydalaniladi, materialni o’zlashtirish jarayoni tularok hamda operativrok nazorat qilinadi, ilgari olgan bilimlari ancha chuqurlashadi, mustahkamlanadi. Jamoa suhbat umumiy manfaatdorlik vaziyatini yaratadi, o’quvchilarning e’tibori va kizkishini oshiradi, mushoxadasini aktivlashtiradi tashabbus hamda mustaqillikni rivojlantiradi, darsda bilimlarning ongli ravishda o’zlashtirilishini ta’minlaydi va uy ishini osonlashtiradi. Il ғ or o’qituvchilar suhbatining goyaviy mazmuniga katta ahamiyat beradilar, uning imkoniyatlaridan o’quvchilarnijamoalilik ruxida tarbiyalash, o’quvchilar bilimini e’tikodga aylantirish uchun, bilish va ijodiy kuchlarini rivojlantirish uchun keng foydalanadilar. Suhbat o’quvchilarning yangi bilimlarini idrok etishini ta’minlabgina kolmay, balki bu bilimlarni tushunib olishi va sistemaga solishga imkon beradi ham. Ammo yangi materialni bayon etish metodi bo’lgan suhbat, bir qancha afzalliklarga ega bo’lishiga qaramay, pedagogikada sof holda nisbatan kam qo’llaniladi. Buning asosiy sababi

shuki, o’quvchilarni yangi materialni o’zlashtirishga sekin-asta olib kelish jarayoni ko’p vaqt oladi va o’qituvchiningg maxsus tayyorgarlik kurishini: savollarni o’quv materialining mantikiga muvofiq tanlash, ta’riflash, joylashtirishni, o’quvchilardan kutilishi mumkin bo’lgan javoblar hamda asosiy xulosalarni uylab olishni, shuningdek anchagina vaqtni talab qiladi. O’quvchilar o’rganiladigan material yuzasidan bir qator tayyorgarlikka ega bo’lishlari keraqligi ham suhbatdan foydalanishni kiyinlashtiradi: suhbatni bush joyda o’tkazib bo’lmaydi. O’quvchilarning ayni fan yoki boshqa fanlardan olgan bilimlari, kuzatishlar, darsliklarning, spravochniklarning materialini, jurnallardagi makolalarni, texnikaviy va texnologik xujjatlarni o’rganish, o’quvchilarning ishlab chiqarish ta’limi jarayonida ortirgan tajribasi, xayot tajribasi suhbat manbai bo’ladi. YUqorida aytib utilganlar asosida yangi materialni bayon etish metodi bo’lgan suhbatdan foydalanishning ba’zi shartlarini aniqlash mumkin: -eng muhim, prinsipial ahamiyatga ega bo’lgan materialni suhbat metodida o’rgangan ma’qul; -suhbat metodida o’rganish uchun mazmuni aniq mantiqiy izchillikka ega bo’lgan materialni tanlash zarur; -suhbatda o’quvchilar bilimni muayyan sistemaga keltirish, fanlararo bo ғ lanishni amalga oshirish, o’quvchilarning nazariy bilimlari bilan ishlab chiqarish tajribalari o’rtasida bo ғ lanish o’rnatish uchun foydalanish eng katta samara beradi; -suhbatni boshqa metodlari: tushuntirish, kitob bilan ishlash, o’quvchilarning mustaqil kuzatishlari, namoyish qilish, mashqlar, laboratoriya – amaliy ishlar bilan birga kushib o’tkazgan ma’qul.

Suhbatning muvafakiyatli o’tishi ko’p jixatdan shu suhbat temasining to’ ғ ri tanlanishiga va konkret o’quv vazifasiga bo ғ liq. Suhbat temasini aniq ifodala berish, o’quvchilarga bilimlarni o’zlashtirish uchun yana nimalar qilish lozimligini ko’rsatib berish juda muhimdir. YAngi bilimlar berish maqsadida o’tkaziladigan suhbat induktiv va deduktiv usul bilan olib borilishi mumkin. O’qituvchilar induktiv usulni o’quvchilarni o’zlarida bor bilimlarga va ishlab chiqarish tajribasiga tayanib, mustaqil xulosalar chiqarishga va umumlashtirishlar qilishga olib keladigan holllarda qo’llaydilar. O’qituvchi keltirib chiqargan yoki bayon etilgan qoida, shart, talabni o’quvchilar boshqa hollarga tatbik eta boshlagan, o’qituvchi savoliga javob berib va uning topshirigini bajarib, yangi hodisalarni analiz qila boshlagan, mazkur qoidani ana shu hodisalarga tatbik etish mumkinligi to’ ғ risida muloxaza yurita boshlagan vaqtda deduktiv usuldan foydalaniladi. Suhbatning samarali chiqishi uchun o’quvchilarga beriladigan savolni to’ ғ ri tanlash, ta’riflash va kuyish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Evristik, izlash suhbatida savollarni o’qituvchi faoliyatining formasi debgina qaramaslik kerak. O’qituvchi o’rtaga tashlagan har bir savol o’quvchilar ongida tegishli savol tugdirishi, paydo bo’lgan noaniqliklarga barham berish istagi hosil qilishi, yangi assosiasiyaga undashi zarur. SHu nuqtai nazardan qaraganda, savol fikrning bilish bilan bilmaslik o’rtasida turadigan, yangi muloxaza hamda tushunchalardan oldin keladigan va ayni vaqtda ularning hosil bo’lishiga yordam beradigan aloxida formasidan iborat, deb aytish mumkin.

Ana shu asoslanilganda, savolga nisbatan qo’yiladigan asosiy talab o’quvchilarning aktiv fikrlash faoliyatini, zexnini ustirishdan iborat. Bundan tashqari, savollarga nisbatan qo’yiladigan talablarni aytib o’tish zarur: -qisqalik va aniqlik; maqsadga muvofiqlik; -mantiqiy ravshanlik va oddiylik; -suhbatnin bundan oldingi savollari va mavzusi bilan bo ғ liqligi; -mazmun va shaklining aniqligi; -amaliy yunalganlik; -o’quvchilarning ishlab chiqarish tajribasini hisobga olish. Asosiy qo’ shimcha, yordamchi savollar bo’ladi. Asosiy savollardan ko’zda tutiladigan maqsad – eng muhim materialni ochib berish; qo’shimcha savollardan ko’zlangan maqsad – asosiy materialni aniqlashtirish, unga aniqlik kiritish; yordamchi savollardan ko’zda tutiladigan maqsad – tanish ma’lumotlarni o’quvchilar esiga tushirishga yordam berish, o’quvchilar fikrini zarur tomonga qaratish. YAngi materialni suhbat metodida bayon etishda o’quvchilarga beriladigan savollar nixoyatda xilma xildir. Savollarning quyidagi guruhlarini ajratib ko’rsatish mumkin: -narsalarni, ularning tasvirlarini, hodisalar, jarayonnlar, faktlar va shu kabilarni solishtirish hamda takkoslashga oid savollar; -o’rganilayotgan faktlar, hodisalar, jarayonlarni umumlashtirish va ularning muhim alomatlarini ajratib ko’rsatishga doir savollar; -bilimlardan bir xil vaziyatlarda foydalana bilishni aniqlash uchun beriladigan savollar; -sababi izoxlashga oid savollar;

-isbotlashga oid savollar, xa va yuk ekanligiga isbotlar keltirish; -fanlararo bo ғ lanishni o’rnatishga oid savollar; -tushunchaalarni ta’riflashga oid savollar. O’quvchilarning javoblariga nisbatan qo’yiladigan talablardan, avvalo, onglilik va asoslanganlikni aytib o’tish kerak. Har bir javob o’quvchining fikrlash mustaqilligini aks ettirishi lozim. O’qituvchi o’quvchilardan texnika jixatidan va adabiy jixatdan savodli ifodalangan aniq hamda ravshan javob kaytarishni talab qilishi shart. O’quvchilarning nutq madaniyatini tarbiyalashga fikrlash madaniyatini tarbiyalashning tarkibiy qismi deb qaramok lozim. Suhbatni tashkil etishga nisbatan qo’yiladigan talablar, birinchi navbatda, savollar kuyish usullariga va o’quvchilarni javob kaytarish uchun undashga taaluklidir. Savollarni butun guruhga berish, sungra o’quvchilar javob berishga tayyorlanishi uchun bir oz tanaffus qilish, shundan keyingina biror o’quvchining familiyasini atash tavsiya qilinadi. Suhbatning mantiqiy rejasiga kat’iy amal qilish juda muhim. Savollar bilan javoblar shunday tartibda kelishi kerakki, o’quvchilar mavzuning izchilligini hamma vaqt sezib turadigan bulsin. Suhbat jarayonida o’quvchilar e’tiborini butun o’rganilayotgan materialni tushunish uchun asosiy bo’lgan fakt va xulosalarga qaratish aloxida ahamiyatga ega. O’qituvchi suhbat ipining uchini hamisha o’z kulida tutib turishi kerak. SHu bilan birga savollar kuyishning va ularni ta’riflashning ilgari belgilab qo’yilgan tartibiga kur-kurona amal qilish yaramaydi. Savollarni o’quvchilarning javoblariga qarab har qila bilish, fikrlarning

borishini tartibga solish, har qaysi o’quvchining kuchli va kuchsiz tomonlarini hisobga olish zarur. Agar o’quvchi savolga javob kaytarishga kiynalsa, boshqa o’quvchini chakirishga shoshilish yaramaydi, savolni o’quvchiga tushunarlirok bo’lgan yangi varinatda berish va to’ ғ ri javob yunaltirish mumkin bo’lgan biror faktni eslatib o’tish lozim. Ammo javobni ochiq oydin beruvchi savollar berish yaramaydi. Suhbatni yakunlar yasash bilan tugallash zarur: o’qituvchi suhbat jarayonida o’rganilgan masalalarga aniq ta’riflar beradi. Hozirgacha gap suhbat olib borish usuli to’ ғ risida bordi, bunda savollarni o’qituvchi berdi, o’quvchilar esa bu savollarga javoblarni uylab kurdilar va o’qituvchi raxbarligi ostida ma’lum xulosaga keldilar. Suhbatning bunday tuzilishi eng tipikdir. Lekin suhbat jarayonida o’quvchilar ham savol berishi mukin; o’quvchilar savolni o’qituvchiga ham, guruhdagi urtoklariga ham berish mumkin. bunday metodik usulning afzalligi shundaki, birinchidan, o’qituvchi, savolning harakteriga qarab, o’quvchilar bilimining qanchalik chuqur ekanligi, ularning bilish aktivligi, qiziquvchanligi va o’rganilayotgan hodisalarni tushunish darajasi to’ ғ risida bir fikrga keladi; ikkinchidan, ko’pincha chuqur, asosli savol bir-biri bilan ketma-ket bo ғ langan boshqa savollarning uzluksiz zanjiridan iborat bo’ladi; birinchi savolning hal qilinishi ikkinchi, uchinchi savolni keltirib chiqaradi va, shunday qilib, o’quvchilar aktiv ishga jalb etiladi. Bu holda savollar o’quvchilar bilimlari va qiziqishlarining chuqurlik mezonigina emas, balki bu qiziqishni kuvvatlab turuvchi vosita ham bo’lib koladi.

O’qituvchining vazifasi savolarning murakkabligini va pedagogik qimmatini doimo oshira borib, o’quvchilarni savollar berishga undashdan iborat. O’quvchilarni savol berishga undash usullaridan quyidagilarni ta’kidlab o’tish mumkin: o’qituvchining ukib chiqilgan matn, rasm, ko’rsatma qo’llanmaga oid savollar tuzish to’ ғ risida o’quvchilarga beradigan topshirigi; javob kaytarayotgan o’quvchiga, o’qituvchiga savollar berishni taqlif eitsh; o’quvchilarni ataylab muayyan kiyinchiliklarga tuknashtirish va xokazo.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I. A. Karimov. «Barkamol avlod orzusi». T. 1999 y. 2. I. A. Karimov. «Barkamol avlod Uzbekiston tarakkiyotining poydevori». T. 1997 y. 3. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish buyicha me’yoriy hujjatlar I-kism, Toshkent, 1998 yil 4. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish buyicha me’yoriy hujjatlar II-kism, Toshkent, 1998 yil 5. V. A. Skakun. «Ishlab chiqarish ta’limi ustozi uchun kullanma». Toshkent «O’qituvchi» 1992 y. 6. N.N.Azizxo’jaeva «Pedagogik texnologiya va pedagogik mahoart». Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU, 2003 y 7. R. X. Djuraev. «Teoriya i praktika intensifikasii professionalnoy podgogtovki uchahixsya proftexuchilih». Toshkent. «FAN» 1992 y. 8. S. A. Akmalova. «Ta’lim nazariyasi didaktika masalalari bo’yicha o’quv kullanma». Namangan 1993 y. 9. K. J. Mirsaidov. «Maxsus fanlarni o’qitish va ishlab chiqarish ta’limi». Toshkent «O’qituvchi» 1996 y. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

O’qituvchi nutq texnikasi va madaniyati

Kasbiy fanlarni o’qitishda o’quv materiallarini bayon etish metоdlari

O’qituvchi mеhnatini ilmiy tashkil etish.

Ta‘lim usullari

O’quvchilarning kitob bilan ishlashi. O’quv-uslubiy adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish