O‘qituvchi – aktyor mahoratidagi uyg‘unlik va uning pedagogik amaliyotdagi ifodasi - Педагогиka - Рефераты

O‘qituvchi – aktyor mahoratidagi uyg‘unlik va uning pedagogik amaliyotdagi ifodasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

O‘qituvchi – aktyor mahoratidagi uyg‘unlik va uning pedagogik amaliyotdagi ifodasi Режа: 1. O‘qituvchi va aktyor faoliyatidagi o‘zaro aloqadorlik. 2. K.S. Stanislavskiy ta’limoti va uning pedagogik faoliyatga tadbiqi.

Maktabdagi o‘quv –tarbiya jarayoni ko‘p qirrali, murakkab va dinamik tarzda sodir bo‘luvchi hodisa hisoblanadi. Bu esa har bir o‘qituvchidan san’atkor bo‘lishni talab etadi. Bundan ko‘rinadiki, pedagogik faoliyat san’at ( teatr) bilan o‘zaro aloqadaorlikka ega. Pedagogika nazariyasida o‘qituvchi o‘z navbatida aktyor hamdir deb ta’riflanishi bejis emas. Zero, pedagog va aktyor faoliyati ijodkorlikni talab etadi. Ma’lumki, teatr pedagogika nazariyasida K.S.Stanislavskiyning g‘oyalar tizimi “Aktyorlik ijodkorligi” to‘g‘risidagi fan deb tan olingan. Uning ta’limotiga ko‘ra har bir aktyorda nazariy bilim bo‘lishi bilan birga talant va iqtidorga ham ega bo‘lishi kerak. Talant nima? – degan savolga javob berib K.S.Stanislavskiy “Talant – insonning ko‘plab ijodiy qobiliyatlarining baxtli yig‘indisi bo‘lib, u irodaviy sifatlar bilan bog‘liqdir” deydi. Bundan tashqari u aktyorning ijodiy qobiliyatiga xos bo‘lgan: kuzatuvchanlik, ta’sirchanlik, kuchli xotira, temperament, fantaziya, tasavvur, ichki va tashqi ta’sir, singdirish, amalga oshirish, did. Aql, ichki va tashqi ritm va tizimni his etish, ohanglilik, samimiylik, o‘z – o‘zini boshqarish, tirishqoqlik, ma’lumot-fondlarga boylik, ma’noli qarash, yuz, mimika, tana xarakatlari kabi xususiyatlarni alohida ta’kidlaydi. Albatta bu xususiyatlar o‘qituvchilarga ham hosdir. Boshqacha qilib aytiganda yuqorida zikr etilgan xususiyatlar pedagoglarning butun borlig‘ida (ko‘zlarida, yuz tuzulishida, xarakatlarida, teran fikrlashida, ma’naviy olamida) ko‘zga tashlanib turadi. Ilg‘or o‘qituvchilarning o‘quv-tarbiya jarayonlarini tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, pedagogik aloqani belgilab beruvchi muhim shartlardan biri bu undagi hissiyot hayajonning kuchliligi hisoblanadi. Dars jarayonida pedagog hayajonining turli-tumanligi uning yorqin ifodalanishi, o‘quvchi faoliyati va tajribasida tasdiqlanishi shuncha kuchli bo‘ladi. Dars his-hayajonsiz, ma’nosiz bir mashg‘ulotdir. Shuning uchun o‘qituvchi his-tuyg‘usini rivojlantirish pedagogik mahoratning muhim elementlaridan biri deb hisoblash zarur. K.S.Stanislavskiy o‘zining tizimida asos qilib talant, temperamentni emas, (chunki bularga o‘rgatib bo‘lmaydi) balki sahnada ishonchli tarzda o‘z-o‘zini his

etishni oladi. Ko‘pincha, pedagog va aktyorga noto‘g‘ri hissiyot va hayajon halaqit beradi. Chunki noto‘g‘ri his-hayajon, o‘rinsiz tarzda muskul harakati, fikrlash qobiliyatini yomonlashtiradi va estetik his-hayajon tuyg‘uning paydo bo‘lishiga xalaqit beradi. Bunga qarama-qarshi tarzda pedagog o‘zini erkin, bo‘sh, holi tutishi kerak. Bu maxsus mashq orqali amalga oshiriladi. Talantli pedagoglar faoliyati kuzatilganda, ular o‘quvchilarni o‘ziga rom eta olishi, auditoriyaga qarab qanday muomala chorasini qo‘llashni bilib olishi qoyil qoldiradi. Bunday o‘qituvchilarda aql bilan hissiyotning tengligi mavjud. Ularning ichki hayoti yorqin, nozik, tezkor, undaylar ortiqcha xarakatsiz so‘z bilan faoliyatning, ma’lumot va hissiyotni auditoriyaning e’tibor chegarasini yaxshi seza oladi. Baxtli pedagog uchun o‘quvchilar bilan har bir uchrashuv bir kashfiyot, xar bir yangi dars oldingilarga o‘xshamaydi. Uning ishi doimiy ijodkorlik bilan yo‘g‘rilgan, boshqa. hayotni tasavvur qilmaydi. Pedagog va aktyor auditoriyani bilishi va his etishi zarur uning ilg‘or va qoloq qismini tushunishi, kimga tayanish va kimga yordam berishni yaxshi bilishi zarur. Shuningdek, mazkur shaxsning yoshi, kasbiy yo‘nalishiga ko‘ra reaksiyasini bilmog‘i kerak. Nima uchun sinf pedagogga bo‘ysunadi? Pedagogning o‘ta xushyorligi qanday yuzaga keladi? Bunga o‘zini tayyorlash mumkinmi? K.S.Stanislavskiyda yaxlit muomala jarayonining bosqichlari to‘g‘risida juda qiziq fikrlar bor. Bularning hammasini butunicha pedagogik faoliyatga qo‘llasa bo‘ladi. Birinchi bosqich. Aktyorning sahnaga chiqishi «Barcha qatnashchilarni bir- bir qarab chiqishi, so‘ngra bitta obyektni mo‘ljalga olish. Ikkinchi bosqich. Obyektga yaqinlanish, uning e’tiborini o‘ziga tortish. Uchinchi bosqich. Ko‘z bilan obyekt qalbini egallab borish. To‘rtinchi bosqich. O‘z qalbini obyektga uzata bilish. Beshinchi bosqich. Obyektning qarshi javobi va qalban o‘zaro tushuna olish, o‘zaro qabul qilib olish. Pedagog o‘zining tajribasi, o‘zining fikrini yetkaza oladigan vositalar arsenaliga ega bo‘lishi kerak. Bu vositalar doimo individual qaytarilmasdir.

Pedagogning ixtiyorida so‘zi, ovozi, ohangi, intonasiyasidan tashqari, yana imo- ishoralari, harakatlari, ritmikasi ham mavjud. Bu o‘rinda uning ko‘zi alohida ahamiyat kasb etadi. Huddi shu narsa pedagogning boshqalar e’tiborini o‘ziga tortishiga yordam beradi. Auditoriya diqqatini o‘ziga tortadigan bir nechta jumladan, passiv va faol metodlar bor. Passiv metod - bu, asosan, pedagog auditoriya e’tiborini o‘zining shaxsiga bo‘ysundiradi. Izchil, mantiqiy asoslangan fikrlari va mo‘‘tadil hissiyoti bilan auditoriya diqqatini pedagogik faoliyatning yagona tuguniga birlashtiradi. Agressiv metod. Passiv metodga tamoman qarama-qarshidir. Bu yo‘l bilan kuchli, aqlli, tezkor pedagoglar ish ko‘radi. U his-tuyg‘usi, irodaviy sifatlari, intellekt kuchi orqali ajralib turadi va auditoriya e’tiborini shiddatli tarzda juda tez o‘ziga qarata oladi. Bunday pedagoglar oldindan mashq qilingan harakatlari orqali tinglovchilarni, uzoq davom etmasada, lekin pedagogik vazifalarni amalga oshirish uchun qancha muddat talab etsa, shuncha vaqt turli usullar yordamida uni qo‘llab- quvvatlab turishi kerak. Buning uchun ko‘pincha temporitm va o‘ziga hos pedagogik monotonlik qo‘llaniladi va buning yordamida pedagog tinglovchi ongiga kirib boradi, tinglovchini sehrlab, so‘ngra uni kuchaytirib, oxir-oqibat kuchli hayajonli holatni yuzaga keltiradi. Huddi shu kuchli hayajonli holat shaxsda ma’lum ko‘rsatma va ishonch hosil bo‘lishiga olib keladi. Bunday yuzaga keltirish uchun pedagogning juda, ko‘p mashq qilishi, uning psixo - texnikasi va qo‘llayotgan usuliga qat’iy ishonchi ahamiyatlidir. Albatta, buning uchun pedagog juda ko‘plab o‘zining vosita va usullarini ishlab chiqadi va ulardan foydalana borib eng yuqori samaraga erishadi. Pedagogik jarayon pedagogik ta’sirning o‘ziga xos sehrini talab etadi. Bunday sehrgarlikni yaratish uchun ma’lum ahloqiy platformada shaxslararo munosabat texnikasini yuqori darajada egallagan bo‘lishi kerak. Shunday qilib, kimda-kim odamlar sirlarini bilishga kirishmoqchi bo‘lsa, u, avvalo o‘z-o‘zining ichki sirlarini juda yaxshi bilmog‘i zarur. Auditoriya o‘qituvchi uchun sirli bo‘lib qolar ekan, u holda u o‘quvchilar ustidan hukmronlik qila olmaydi. Shuningdek, pedagog pedagogik maqsadlarga o‘zini bo‘ysundirish

mahoratini egallamas ekan, auditoriyaga ta’sir etish uchun o‘zining imkoniyatlarini o‘rganmas ekan, u holda, auditoriyaning axborotini qabul qila olmaydi. Huddi shu o‘rinda A.S.Makarenko ilgari surgan bir qator talablar jumladan: «Jamoaning harakat qilish qonunlari», «Kelajak chiziqlar tizimi», «Parallel pedagogik ta’sir etish» g‘oyalari ahamiyatlidir. Pedagog shaxsga ta’sir etishda doimo jamoa kuchidan unumli foydalanmog‘i, bu o‘rinda jamoaning doimo harakatda, rivojlanishida, takomillashuvda ekanligini esdan chiqarmasligi kerak. Bundan tashqari A.S.Makarenko (система перспективная) «Kelajak chiziqlar tizimi» prinsipini ilgari surib shunday deydi: «Insonning haqiqiy stimuli bu ertagalik quvonch... Avvalo, o‘zi uchun quvonchli holatni tashkil etishi va uni hayotga joriy etishi zarur, ikkinchidan, qat’iylik bilan oddiy ko‘rinishdagi quvonchni murakkabroq insoniy qiymatga ega bo‘lgan quvonchga aylantirish va uni amalga oshirishga harakat qilish kerak. Bu o‘rinda juda qiziqarli holat yuz beradi: Qandaydir arzimas shirin kulchaga qoniqish hosil qilish orqali eng chuqur insoniy burchini his etishgacha bo‘lgan his -tuyg‘u yuzaga keladi. Kelajak chiziqlar tizimi prinsipining mohiyati shundaki, butun jamoa va uning har bir a’zosi ijobiy estetik his-tuyg‘ularini uyg‘ota olishni mehnatda erishgan natija bilan kasbiy mahorat, ma’naviy o‘sish, erishilgan natija bilan qanoatlanmaslik kabi his tuyg‘uni tarbiyalashdan iborat. Kelajak, ertangi quvonch har bir shaxsni har qanday to‘siq va qiyinchilikni yengishga eng og‘ir vazifalarni ham hal etishga undaydi. Bu o‘rinda o‘qituvchi san’ati shundaki, u topshiriqlarni qiyinlashtira borib, amalda nafaqat yaqindagini ko‘ra bilish, balki jamoani hamda ayrim shaxsning kelajagini ko‘ra olishga o‘rgatib borishdir. Biron bir jamoaning boshlig‘i bo‘lib, ular faoliyatini maqsadga muvofiq yo‘naltirish uchun pedagog o‘zi ham ma’lum sifatlariga ega bo‘lishi kerak. Hammadan avval o‘z xulqini o‘zi boshqara olmog‘i lozim. Albatta, bu ishga pedagogni maxsus tayyorlamoq kerak. Masalan, Chexoslavakiyada o‘qituvchilar tayyorlash tizimida asosiy e’tiborni xulq, harakatlarni kordinasiya qilishni shakllantirish, o‘z tanasini

boshqara olishga o‘rgatishdan boshlanadi (ya’ni, kerakli natijalarga erisha olish, o‘z tanasini his etishayotganini bilish). Bu tizimdagi yakuniy vazifa esa xulqiy harakatlarni amalga oshirilishi, pedagogik ta’sirining ma’lum mazmunini ifodalashga bo‘ysundirilishi, uni avtomatlashtirishdir. Bu yo‘ldagi dastlabki qadam mashq, lekin boshqalarning harakatlarini ko‘r-ko‘rona qaytarish emas, uning hayajonini, maqsadini, motivlarini tushungan holda kirib borishdir. Keyingi qadam - aloqa o‘rnatish uchun mashqlar: bunga mimikalar, imo- ishora, jest, nutq va tovushlar kompleksidagi mashqlar. So‘nggisi: ritm uchun maxsus mashqlar, borliqni his etish, xulqiy harakatlarni qayta ishlash bilan bog‘liq. Bularning hammasi pedagog uchun auditoriyani erkin boshqara olish, o‘z tajribasini bera olishda zarur bo‘ladi. K.S.Stanislavskiy aktyorlarni 4 guruhga ajratib, bu o‘rinda ularning tasavvuri va diqqatining rivojlanishiga ham katta ahamiyat beradi. 1-guruh. Tashabbus bilan ishlaydi, tasavvuri mustaqil, doimo, ortiqcha kuch talab etmaydi. Bunday aktyor bilan ishlash oson. 2-guruh. Tashabbussiz, lekin nimani aytsang, osongina o‘zlashtirib oladi va mustaqil rivojlantiradi. Bunday odamlar bilan ishlash oson. 3-guruh. Aytganingizni ilib oladi, lekin rivojlantirmaydi, bunga qobiliyati yo‘q. Bunday aktyorlar bilan doimiy muammo kelib chiqadi. Xulosa bundaylarning qobiliyatlarini rivojlantirish ustida tinmay ishlash kerak. 4-guruh. O‘zi ijod qilmaydi, aytganlarni ilib olmaidi. Bundaylardan aktyor chiqmaydi. Endi o‘qituvchilarni ham mana shu guruhlar bo‘yicha tiplarga ajratib ko‘raylik: 1-guruh. Juda qiziq qon bo‘lib bunday o‘qituvchilar tashabbuskor, tasavvurining rivojlanishi tezkor, darsni o‘ziga hos tarzda tashkil etadi, bolalarni qiziqtira oladi, bu bilan ularning ham tasavvurini rivojlantiradi. Uning berayotgan materiali, darslik materialidan keskin farq qiladi. U hayajonli, harakatchan. Bolalar o‘qituvchi gapirayotganini ko‘ra oladilar. Bunday o‘qituvchida o‘qish oson. Bunday o‘qituvchilarga ko‘rsatma kerak emas, o‘zlari yangi metodlarni topa

oladilar. 2-guruh o‘qituvchilari tashabbussiz ularga turtki beruvchi biron narsa kerak. Bunday turtki dars konspekti, dars materiali, yangi ko‘rsatmalar, uslubiy ishlanmalar xizmat qiladi. Turtki berilgandan so‘ng, bunday o‘qituvchilar buyog‘iga ishni o‘zlari olib ketaveradilar. Bunday o‘qituvchilarda o‘qish oson. O‘z ustida doimo ishlashlari orqali birinchi xildagi o‘qituvchilar qatoriga o‘tishlari mumkin. 3-guruh o‘qituvchilari. Bundaylar tekis ishlamaydi, darslar ba’zan yaxshi, ba’zan yomon. Bolalarning qiziqishlari ham tekis emas. O‘qituvchi materialni aniq tiniq ko‘ra olsa, rivojlantira olsa, bolalar ham uni yorqin ko‘ra oladilar. Bunday o‘qituvchilar darslik materialini yaxshi va aniq yetkaza oladi, boshqachasiga kuchi yetmaydi. Ular berilgan ko‘rsatmalar, ishlangan metodikalarning yaxshi ijrochilari xolos, ammo o‘zlaricha yangilik, parvozga erisha olmaydi. 4-guruh o‘qituvchilari uchun yaxshi darslik, uslubiy ishlanma va ko‘rsatmalar hech qanday ahamiyat kasb yetmaydi, ularda sezilarli ko‘nikma va tasavvur yo‘q. Bunday o‘qituvchilar darsidan o‘quvchilarga hech qanday foyda yo‘q. Hamma faoliyatida ko‘r-ko‘ronalik, bilimsizlik, kasbiy savodsizlik ko‘zga tashlanadi. Shunday qilib, teatr va pedagogik faoliyat mazmun va vosita belgilari jihatidan bir-biriga yaqin bo‘lib, bir qator umumiy jarayon xususiyatlariga egadir. Bu xususiyatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: - teatr va pedagogik ijodkorlik jarayoni mazkur jarayonning faol qatnashchilari bo‘lgan kishilar guruhining bevosita ishtirokida ommaviy so‘zga chiqish vaziyatida amalga oshiriladi; - teatr va pedagogik faoliyat o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra o‘zi ta’sir ko‘rsatadigan obyektini ayni vaqtda ijod subyektiga aktyor ijodkorga aylantiradi, uning faol ishtirokchisiz ijodkorlik ishi bo‘lmaydi; - ko‘pgina boshqa faoliyat turlaridan farqli, aktyorlik va pedagogik ijodkorlik asosida buning uchun ajratilgan muayyan vaqt davomidagi ijodkorlik yotadi, u ijodkordan (o‘qituvchi, tarbiyachidan)o‘z psixik xolatini boshqarishda

tezkorlikni va ijodiy kayfiyatni aynan haqiqatdan qo‘zg‘atishni talab qiladi; - teatr va pedagogik ijodkorlik natijalari jo‘shqin bo‘lib, rivojlanib, o‘zgarib boradi, boshqacha qilib aytganda, hamisha jarayondan iborat bo‘ladi; - teatr va pedagogik ijodkorlik jamoa tusda bo‘ladi.

ADABIYOTLAR. 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 2. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. T.: O‘zbekiston, 1998. 3. O‘zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. T.: O‘zbekiston, 1993. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. / Barkamol avlod – 5. O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 20-29 betlar. 6. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi,- Xalq ta’limi, 1998, 1-son. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

O‘qituvchi mehnatini ilmiy tashkil etish va pedagogik mahorat

Ilg'or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari

Pedagogik mahorat va uning ta’lim–tarbiyadagi o’rni

Pedagogik mahorati va uning o'qituvchi faoliyatida tutgan o'rni

Pedagogik takt va pedagogik odob