O‘qish darsliklariga kiritilgan matnlar va ular ustida ishlash usullari - Педагогиka - Рефераты

O‘qish darsliklariga kiritilgan matnlar va ular ustida ishlash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

O ‘qish darsliklariga kiritilgan matnlar va ular ustida ishlash usullari Reja 1 . Kirish. mashg‘ulotning maqsadi va mavzuning dolzarbligi. 2. Prezident I.A.Karimovning darsliklar bo‘yicha aytgan fikrlari. 3. Boshlang‘ich sinf darsliklarida matnlarning berilishi haqida. 4. Matnlarning mualliflari haqidagi ma’lumotlar tahlili. 5. Matn ustida ishlash usullari.

Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zlarining “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” nomli nutqlarida “Bolalarimizga qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usulda va uslubda milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimizni o‘rgatishimiz, chuqur anglatishimiz kerak?” (1; 8-b.), deb darsliklarimizning bu boradagi ahamiyatiga alohida to‘xtalib o‘tdilar. Bu bilan olimlarimiz oldiga dastur, darsliklar va boshqa ilmiy-uslubiy qo‘llanmalarning yangi avlodini yaratishdek yuksak mas’uliyatni ko‘ndalang qilib qo‘ydilar. “Biz darslik yaratishga eng ilg‘or va eng sharafli vazifa sifatida qarashimiz, yaxshi darslik yaratgan odamlarni boshimizga ko‘tarishimiz kerak” (1; 8-b.) degan so‘zlari bilan yaratilajak darsliklarning mazmuni naqadar davr talabiga mos, milliy istiqlol g‘oyalariga sug‘orilgan bo‘lishini yana bir bor eslatib o‘tdilar. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, biz boshlang‘ich sinf darsliklariga kiritilgan matnlarni har taraflama tahlil etishga kirishdik. Ishni barcha darsliklarni to‘plashdan va ularda berilgan matnlar kartotekasini tuzishdan boshladik. Shundan so‘ng, kartotekani bibliografik ko‘rsatkich shaklida kitobcha qilib nashr etdik (2;). Jami 12 ta darslik (1-4-sinflar “Alifbe”, “Ona tili”, “O‘qish” va “Sinfdan tashqari o‘qish” mashg‘ulotlariga mo‘ljallangan “Kitobim oftobim”, “Sirli xazina”) manba sifatida olindi. Ushbu tahlil etilgan darsliklarga jami 849 ta matn – hikoya, ertak, rivoyat, bolalar uchun yaratilgan turli asarlardan parchalar, hayotiy lavhalar, she’r va boshqalar kiritilganligi ma’lum bo‘ldi. Jami 262 muallifning asarlaridan olingan matnlar berilgan ekan. Shu jumladan, xalq og‘zaki ijodidan namunalar – ertak, rivoyat, afsona, dostondan parchalar ham joy olgan. Folklorning kichik janrlari – maqol, latifa, topishmoq, tezaytish, sanama, hikmatli so‘zlar va boshqalar ham keltirilgan. Masalan, maqollar 61 marta darsliklarda alohida bo‘lim yoki mavzuga bog‘lab (jami 200 dan ortiq) berilgan. Bolalar uchun qiziqarli va erkin fikrlashga undovchi topishmoqlarga ham ancha o‘rin ajratilgan. Bibliografiyadagi mualliflar ko‘rsatkichiga e’tibor berganimizda, quyidagi ma’lumotlar aniqlandi. Bu manbalarda bolalarning sevimli shoiri Po‘lat Mo‘minning asarlari eng ko‘p o‘rin olgan ekan. Bu shoirning she’rlari tubandagidek darsliklarda joylashgan: 1-sinf darsliklarida 5 ta she’r, 2-sinfda – 9

ta, 3-sinfda – 4 ta va 4 - sinfda – 10 ta, jami 28 ta matnni tashkil etadi. Taniqli bolalar shoiri Quddus Muhammadiyning 17 ta she’ri kiritilgan. Abdulla Avloniy va Tursunboy Adashboyev asarlaridan 15 tadan matn ajratib olingan. Bu ma’lumotlarni quyidagi jadval orqali davom ettirish mumkin. T/ r Mualliflar 1- sinf 2- sinf 3- sinf 4- sinf Ja- mi 1 Po‘lat Mo‘min 5 9 4 10 28 2 Quddus Muhammadiy – 6 6 5 17 3 Abdulla Avloniy 6 2 6 1 15 4 Tursunboy Adashboyev 8 2 1 4 15 5 Anvar Obidjon 4 1 4 5 14 6 Rauf Tolib 3 6 – 5 14 7 Safar Barnoyev 6 6 – 2 14 8 M. Murodov 4 – 8 1 13 9 Qudrat Hikmat 1 3 3 3 10 10 Hamza Imonberdiyev 3 4 – 3 10 11 Shukur Sa’dulla – 4 2 4 10 12 Tolib Yo‘ldosh 2 2 4 1 9 13 Abdurahmon Akbar 2 4 – 3 9 14 Erkin Vohidov 1 3 4 – 8 15 Uyg‘un – 2 5 1 8 16 Yayra Sa’dullayeva 1 3 4 – 8... Jadvaldan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, boshlang‘ich sinflarda u yoki bu adib haqida berilgan ma’lumot, uning asarlari, asarlaridagi qahramonlar, ularning sarguzashtlari bolaning, o‘quvchining bir umr yodida qolishini e’tiborga oladigan bo‘lsak, tahlil etilgan darsliklarda ko‘pgina taniqli bolalar shoir va yozuvchilarining asarlaridan namunalar keltirilgan. Shu bilan birga, darsliklarimiz mualliflari tomonidan bir necha xatoliklarga yo‘l qo‘yilganligi ham ko‘zga tashlandi. Masalan, taniqli bolalar shoiri Rauf Tolib asarlaridan 8 tasi darsliklarga kiritilgan bo‘lsa-da, bu matnlar faqat “Kitobim-oftobim” nomli sinfdan tashqari o‘qish qo‘llanmalarida berilgan, xolos. Demoqchimizki, sinfda o‘qish uchun bu adibning birorta ham asari tavsiya etilmagan. Yoki anchagina mashhur adiblarimiz asarlariga umuman darsliklardan joy tegmagan. Bularga Gulxaniy, Hamid

Olimjon, Zulfiya, Abdulla Qahhor, Sadriddin Ayniy kabi ustoz mualliflarimini misol qilib aytish joiz. Xuddi shunday tarzda jahon bolalar adabiyotining yetuk namoyondalaridan aka-uka Grimmlar, Sharl Perro, Janni Rodari va boshqalarning asarlaridan ham namunalar, hech bo‘lmaganda parchalar keltirilmagan. Shu bilan birga, qaysi muallifning qanday asari qaysi darslikda berilgan, qaysi adibning necha asari 1-4 - sinf darsliklaridan o‘rin olgan, kimningdir esa birorta ham matni darsliklarga kiritilmagan kabi ma’lumotlar tahlil etilmay darsliklar yaratilavergan. Bu fikrimizni tubandagi misollarda yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, “Bobur va kabutar” riviyati uch sinf darsligida ham berilgan. Qarang: 1-sinf “Ona tili” (mualliflar T.G‘afforova va boshqalar) darsligining 102- betida, 2-sinf “Kitobim-oftobim” qo‘l-lanmasining 12-betida va 3-sinf “O‘qish” darsligining 60-betida chop etilgan. Bundan tashqari, yana 15 ta matn esa darsliklarda ikki martadan, ya’ni ikki darslikda uchraydi. Bularga “Alisher bilan bulbul” (1-sinf “Kitobim-oftobim”ining 85 betida va 2-sinf “O‘qish”ining 31- betida), “Ibn Sino bobo ulashar davo” (2-sinf “O‘qish” 71-bet va 3-sinf “O‘qish” 136-bet), “Maqtanchoq g‘oz” (1-sinf “Ona tili” 108-bet va 4-sinf “Ona tili” 199- bet), “Hassa” (2-sinf “Kitobim-oftobim” 55-bet va 3-sinf “O‘qish” 203-bet), “Donishmand yigit” (2-sinf “Kitobim-oftobim” 31-bet va 3-sinf “O‘qish” 37-bet), “Buni toping, qizlarim” (1-sinf “Ona tili” 128-bet va 4-sinf “O‘qish” 118-bet), “Olma” (2-sinf “O‘qish” 54-bet va 4-sinf “Ona tili” 65-bet) va boshqalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Shunisi achinarliki, ayrim matnlar bir sinfning ikki darsligida uchraydi. Taqqoslang: “Aql va boylik” (1-sinf “Ona tili” 105-bet va 1-sinf “Kitobim- oftobim” 98-bet), “Non isi” (1-sinf “Ona tili” 96-bet va 1-sinf “Kitobim-oftobim” 13-bet). Yana bir holatda ikki darslikda ham bir muallif ishtirok etsa-da, shunga qaramay “Jala darakchilari” she’ri ikkala darslikda ham takror berilgan. Qarang: 2- sinf “Kitobim-oftobim” 10-bet va 4-sinf “O‘qish” 259-bet. Mualliflarimizning e’tiborsizliklarining yana bir oqibati “Assalom” she’rini 1-sinf “Ona tili” (mualliflari T.G‘afforova va boshqalar) darsligining 88-betida Qambar Ota, 2-sinf “O‘qish” darsligining 60-betida esa Nurmat Shodiyev yozgan

deb berishgan. She’r bo‘lsa ikki darslikda ham so‘zma-so‘z bir-biriga to‘g‘ri keladi. Bu va yuqorida sanab o‘tilgan boshqa kamchiliklarni sezkir, mustaqil davlati-mizning kelajagi bo‘lmish, erkin fikrini hech kimdan hayiqmay ayta oladigan o‘quvchi-larimizga o‘qituvchilar qanday tushuntirishlari kerak? Bizningcha, takrorlangan matnlar o‘rniga boshqa mavzuga, bo‘limga mos matn tanlab, o‘quvchilarga tavsiya etish mumkin. Darsliklarga asarlaridan namunalar kiritilmagan taniqli, mashhur o‘zbek va jahon bolalar yozuvchi hamda shoirlarining badiiy kitoblarini ro‘yxatini tuzib, o‘quvchilarning sinf, maktab va boshqa kutubxonalardan topib o‘qishlari uchun tavsiya qilish lozim. “Kitobim-oftobim” nomli 1- va 2- sinf uchun sinfdan tashqari o‘qish qo‘llanmalari (mualliflar B.Ma’qulova va boshqalar) da matnlar me’yoridan ko‘p berib yuborilgan. Bu darsliklardagi matnlarning o‘quv yili oxiriga kelib ortib qolganlarini uch oylik yozgi ta’til davomida o‘qish uchun tavsiya etish kerak. Muxtasar qilib aytganda, darsliklarimizga kiritilgan matnlar har tomonlama davr talabiga mos bo‘lishi shart. Mualliflar xalqimizning boy og‘zaki ijodi namunalaridan, buyuk adiblarimizning betakror asarlaridan, jahon bolalar adabiyoti namunalaridan, dastur talablaridan kelib chiqib, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda, darsliklar yaratishlari zarur. Buning uchun darsliklar muqobil ravishda ikki va undan ortiq mualliflar jamoasi tomonidan tuzilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Toki o‘qituvchi o‘z o‘quvchilariga eng yaxshi, mazmun jihatidan qiziqarli, sarguzashtlarga boy, barcha sevib o‘qiydigan o‘zbek va jahon bolalar adabiyotining buyuk asarlaridan parchalar kiritilgan, qog‘oz, muqova va rasmlari bo‘yicha sifatli darsliklarni tavsiya eta olsin. “O‘qish” darsliklariga kiritilgan matnlarning mazmuni, hajmi va boshqa tomonlari o‘quvchilar yoshiga, didiga qanchalik mos bo‘lsa, sinfda o‘qish darslari davomida bu matnlar ustida ishlash ham shunchalik oson kechadi. Matn ustida ishlash ta’limdagi eng zarur va dolzarb mavzularga kiradi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’limda matn ustida ishlash orqali o‘quvchilarga nafaqat

bilim berilibgina qolmay, balki har taraflama tarbiya ham beriladi. Matn ustida ishlashga “O‘qish” darslarining 30-35 daqiqasigacha vaqt ajratiladi. Yurtboshimiz ta’kidlari bo‘yicha, "boshlang‘ich sinflarda bolaning didi, dunyoqarashi va salohiyati shakllanadi”. Bunga erishishda esa boshlang‘ich sinflar darsliklariga kiritilgan har bir matnning ahamiyati katta va muhimdir. Shuning uchun o‘qituvchi har qanday matnni o‘quvchilari tezroq va osonroq o‘zlashtirishlari, ifodali o‘qishlari, mazmunini tushunib, qayta so‘zlab berishlari, o‘zlariga to‘g‘ri xulosa chiqarishlari uchun ko‘pgina usullarni bilishi hamda o‘z darslari davomida qo‘llay olishi lozim bo‘ladi. Ana shu bilan bir qatorda, o‘quvchilarga belgilangan davlat ta’lim standartlari talablarini ham bajartira borishi darkor, albatta. Tubanda bir necha yildan buyon malaka oshirish kursida o‘tkazilgan amaliy mashg‘u-lotlarimiz natijasida to‘plangan matn ustida ishlash usullari bilan o‘rtoqlashmoqchimiz: - o‘qituvchi matnni darsgacha chuqur, batafsil o‘rganib chiqadi; - ko‘rgazmali, tarqatma topshiriqlar, testlar, matn muallifi haqida ma’lumot, uning rasmini, kitoblarini va boshqa jihoz hamda vositalarni tayyorlaydi; - darsning yangi mavzuni o‘tish, tushuntirish qismi boshlanganda matn va uning muallifi haqida qisqacha ma’lumot beradi; - o‘qituvchi matnning mazmunini so‘zlab berib, o‘quvchilar diqqatini matnni tinglashga tortadi; - matnni ifodali, qoidaga rioya qilib, o‘qib beradi; - o‘quvchilarga o‘qitadi: a) xat boshidan xat boshigacha; b) nuqtadan nuqtagacha; d) rollarga bo‘lib o‘qitish; e) "1 daqiqada kim nechta so‘z o‘qiydi?" o‘yini orqali o‘qitish. Bu o‘yin quyi-dagicha tashkil etiladi: - sinfda 30 nafar o‘quvchi bo‘lsa, 15 nafari birinchi navbatda o‘qiydi, qolganlari, ya’ni o‘qiyotgan o‘quvchilar yonida o‘tirgan do‘stlari kuzatib borisha-di hamda 1 daqiqada o‘qilgan so‘zlarni sanab hisoblashadi.

Ikkinchi navbatda matnning kelib qolgan joyidan o‘qimagan 15 nafar o‘quvchi o‘qiydi. Bunda o‘quvchilar imkoni boricha tez va past ovozda o‘qishlari lozim. Bu o‘yinni O‘qish darslarida kamida haftada ikki marta o‘tkazishni tavsiya qilamiz. f) "2 daqiqada kim nechta gap o‘qiydi?" o‘yini yuqoridagi o‘yin tartibida o‘tka-ziladi. Bu o‘yinning oldingi o‘yindan farqi shundaki, o‘quvchilar erkin, ongli, matn mazmunini tushunib, past ovoz chiqarib o‘qiydilar. Chunki, bu o‘yin tugagandan keyin o‘qituvchi bir necha o‘quvchidan nima haqida o‘qiganliklarini so‘raydi, ular reyting tizimi bo‘yicha ball to‘plashlari uchun qayta hikoya qilib berishlari kerak bo‘ladi; g) oyda bir marta o‘qituvchi DTS ning “10 daqiqada 4-5 sahifali matnni o‘qib, qayta hikoya qilib bera olish” deb belgilangan talabini bajartirish maqsadida, “Kim 10 daqiqada necha sahifa o‘qib, hikoya qilib bera oladi?” o‘yinini uyushtiradi. Bu usulni ham yuqorida keltirilgan o‘yinlar tartibida o‘tkazish mumkin. Vaqtni tejash maqsadida sinfdagi o‘quvchilarni 10 daqiqa emas, 5 daqiqa o‘qitib, o‘qilgan sahifalarni 2 ga ko‘paytirish ham mumkin; v.b. - notanish so‘zlar ustida ishlash: a) ma'nosini tushuntirish; b) sinonim, antonim va omonimlarni (agar bo‘lsa) topish; d) so‘z birikmalari, gaplar, kichik matn tuzish; e) tezaytish, topishmoq, maqol, kichik she’r va boshqalar ayttirish (shu so‘zlar ishtirok etgan bo‘lsa, albatta); v.h. - darslikda keltirilgan savol va topshiriqlarni bajartirish; - o‘qituvchi o‘zi yordamlashgan holda, "Davom ettiring", "Navbat sizga" o‘yinlari ko‘magida matn mazmunini qayta hikoya qildirish; - matn mazmuni asosida ishlangan rasmlar bo‘yicha qayta so‘zlatish; - matnni qismlarga bo‘lib, har bir qismga sarlavha qo‘ydirish; - matnni milliy istiqlol g‘oyasi va Konstitutsiyaga bog‘lab, suhbat uyushtirish; - "Sirli xaltacha (sandiqcha) " dan olingan, matn yuzasidan tuzilgan test savollarini yechtirish; - matn mazmuni asosida testlar tuzdirish;

- matn syujeti bo‘yicha rasmlar chizdirish; - qisqa sahna ko‘rinishi uyushtirish; - paket (topshiriqlar to‘plami) tuzib kelib, ularni o‘quvchilar tomonidan mustaqil bajarilishiga erisha borish; - qisqa bayon yoki insho yozdirish; - texnika vositalaridan foydalanish. - "Kutilmagan mehmon" (Afandi, Shum bola, Zumrad va Qimmat, Gvadalupe, Yalmog‘iz kampir, Dev, Bo‘ri va qo‘zi, buyuk allomalarimiz v.h.), "Eng yaxshi olib boruvchi", "Oltin toj", "Zinama-zina", “Gapirmagan kal” kabi yangi-yangi o‘yinlardan foydalanish; - sinf kutubxonasidan badiiy kitob oldirib, mustaqil o‘qitish va mazmunini so‘rash; va boshqalar. Yuqorida namuna sifatida keltirilgan, qolaversa, bundan boshqa qiziqarli usullar, o‘yinlar, alohida dars turlari (ertak-dars, sayohat-dars, musobaqa-dars, o‘yin-dars v.h.) dan foydalanib matnlar ustida ishlansa va o‘quvchilar ishlatilsa, dastur talablariga va DTSga erishishimiz osonlashadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarga dars zerikarli bo‘lmaydi, ular mustaqil bilim olishga, erkin fikr bildirishga o‘rgana boradilar. Adabiyotlar: 1.Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. To‘plam. - Toshkent: “Sharq”, 1997. – 64 b. To‘plamdan joy olgan quyidagilar:

1)Shu mavzudagi I.A.Karimovning nutqlari; 2)“Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun; 3)Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. 2.Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish borasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning fikr va mulohazalari. // Barkamol avlod orzusi. To‘plam. – T.: “Sharq”, 1999, B. 49-85. 3.O‘zbekiston Respubliyasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish yuzasidan hukumatimiz tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlar to‘plami. – Samarqand: VPJ, 1999. – 112 b. 4.Yo‘ldoshev J.G‘. Malaka oshirishning nazariy va metodologik asoslari (yoxud o‘qituvchi bo‘lish osonmi?). – T.: “O‘qituvchi”, 1998. – 208 b. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Adabiyotlar ustida ishlash

Yangi pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash usullari

Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarini tashkil etish usullari

Boshlang’ich sinflarda so’z ustida ishlash

Tarix darsligi matni va tarixiy xujjatlar bilan ishlash