Nutq madaniyatiga kirish - Педагогиka - Рефераты

Nutq madaniyatiga kirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Nutq madaniyatiga kirish Reja: 1. Nutq madaniyatiga kirish 2. Nutq madaniyati va nutq odobi

Madaniyatning bir bo‘lagi sifatida nutq madaniyati ham bir ziyolining ziyolilik darajasini belgilaydigan mezondir. Ayniqsa, san’at ahli hamisha elning nazarida bo‘ladi. San’atkor nafaqat o‘zining kuy qo‘shiqlari ijrosi bilan, balki o‘zining sermazmun, ta’sirchan, jozibador nutqi bilan ham tinglovchilarni, suhbatdoshini sehrlab qo‘ya olishi lozim. Aslida nutqning sehri kuy, qo‘shiq sehrdan aslo qolishmaydi. Xullas, san’atkor oddiy, to‘pori nutqda gaplashmasligi joiz. Nutq madaniyatining sir – asrorlaridan voqif bo‘lmog‘i lozim. Buning uchun avvalo o‘zbek tilining nufuzi, o‘rni, tavsifi, ahamiyatini bilish taqazo etiladi. Qadimiy, nuroniy tillardan biridir mening tilim! Olimlarning ta’kidlashlaricha, XI asrda yaratilgan Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asari, XII asrda yaratilgan YUsuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” asari, Ahmad YUgnakiyning “Hibat – ul haqoyiq” asarlarida, uchraydigan so‘zlarning 75-80 foizi uchraydi mening tilimda. Bu esa o‘sha qadimiy yozma yodgorliklarga vorisligimizdan dalolatdir. Ma’lumki, barcha turkiy tillar (qozoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, turkman, ozorbayjon, turk, yoqut, chuvash, xakas va boshqalar) uch lahjadan biriga (Qarluq – chigil, qipchoq, o‘g‘iz) asoslanadi. O‘z bag‘riga har uch lahjani jo aylagan sersheva tillardan biridir mening tilim! XV asrda ham tilimiz kamsitilgan. Turkiy tilda go‘zal asar yaratib bo‘lmaydi degan tushunchalar mavjud edi. Ijod ahli o‘z asarlarini arab va forsiy tilda bitganlar. Hazrat Mir Alisher Navoiy turkiy tilda go‘zal “Xamsa” yaratib, ularga amaliy ish bilan javob berganlar. “Xamsa” yarata olgan qudratli tillardan biridir, mening tilim! Bundan tashqari, hazrat “Muhokamat –ul lug‘atayn” degan asar yozib turkiy tilni forsiy til bilan qiyoslab, uning go‘zalligini, boyligini ilmiy asoslab berdilar. Abdurauf Fitrat Navoiy hazratlarining asarlarini tahlil qilar ekan, “yig‘lamoq” fe’lini 28 ta so‘z bilan ifodalanganligini e’tirof etadi. Bir tushunchani

ifodalamoq uchun o‘z bag‘ridan o‘nlab so‘z topa bilgan purma’no tillardan biridir, mening tilim! Xalqning turmush tajribalaridan olingan xulosalari bitilgan maqolu matal va hikmatli so‘zlarga boy purhikmat tillardan biridir, mening tilim! Qo‘pollikni yoqtirmaydigan nozikta’b, xushxulq tillrdan biridir, mening tilim! Xatto so‘zlarni ham o‘ynata oladigan tuyuq askiyalar tilidir, mening tilim! SHoir aytganidek, “bulbul kuyin kuyga soladigan” dilrabo tillardan biridir, mening tilim! Dunyoda yagona O‘zbekiston davlatining yagona davlat tilidir, mening tilim! Nutq madaniyatiga yondashishda tilning ushbu imkoniyatlaridan foydalanish lozimdir. NUTQ MADANIYATI VA NUTQ ODOBI Nutq madaniyati avvalo nutq odobiga tayanadi. Nutq odobi mezonlari o‘zining qadimiy ildiziga ega. Ayniqsa, o‘zbek adabiy tilining asoschisi hazrat Mir Alisher Navoiyning bu boradagi xizmatlari beqiyosdir. U jumladan, nutq odobi, ya’ni nutq madanitining quyidagi talabalarini bayon qiladi: 1. Tilni, so‘zni qadrla, uni hurmat qil Donau dur so‘zini afsona bil, So‘zni jahon bahridan durdona bil. (“Xamsa”) 2. YAxshi so‘zlay olish, ya’ni nutq – san’atidir, noyob hunardir. Uni egallashga intilgan: Erdin so‘z hunar, inchidin bo‘z hunar. (“Mahbub – ul qulub”). 3. Insonning odob – ahloqini belgilaydigan omillaridan biri uning so‘zi – nutqidir. 4. Suvning mazasi muz bilan, oshning mazasi tuz bilan odam yaxshiligi so‘z bilan. (“Mahbub ul -qulub”, 79 – bet.)

So‘z zohir etar zamir ishi ko‘pragidin, Til mahbar erur ko‘ngil nihon emgagidin, Fahm ayla kishi holini so‘z demagidin, Kim berdi xabar hodisi ko‘nglidagidin. (“Nazm ul-javohir”, 41-bet) 5. Kishining so‘zi (nutqi) uning ahloqiy kamolotidan darak beradi: Odami demak birla kiromiydiru bas, So‘z durri ishining intizomidiru bas, Sihat onchaki, ahli aql komidiru bas, Aqlig‘a dalil aning kalomidiru bas. (“Nazm ul-javohir”, 35-bet) 6. So‘zlaganda diling birla tiling bir bo‘lsin, chunki dildagi tilga chiqadi. Haq seni sevgay el bila bilsang, Tilu ko‘nglingni bir qilib birro‘y. Nuqta sursang shukuftau xandon, Zist qilsang, kushodou xushro‘y. (“Arbain”, 59-bet) Demonki ko‘ngli poku ham ko‘zi pok, Tili poku, so‘zi poku o‘zi pok. (“Xamsa”, 175-bet) 7. So‘zlaganda o‘ylab so‘zla, tushunib, bilib gapir: So‘zni ko‘nglingda pishirmaguncha tilingga kelturma. Harnakim ko‘nglingda bo‘lsa til surma. (“Mahbub ul -qulub”, 83 – bet.) 8. Xushmuomala shirinso‘z bo‘l. Tiling birla kishilarga ozor berma: Har kimki chuchuk so‘z elga izhor aylar, Har neki ag‘yor durur yor aylar. So‘z qattig‘i el ko‘ngliga ozor aylar,

YUmshog‘i ko‘ngliga giriftor aylar. (“Nazm ul-javohir”, 43-bet) 9. CHin, to‘g‘ri so‘zla, nutqingda halol bo‘l. YOlg‘on so‘z baxtsizlik keltiradi. CHin so‘z mo‘‘tabar, yaxshi so‘z muxtasar ... (“Mahbub ul -qulub”, 63 – bet.) Xiradmand chin so‘zidin o‘zga demas, Vale bari chin ham deguluk emas. Kishi chinda so‘z desa zebo durur, Necha muxtasar bo‘lsa avlo durur. (“Mahbub ul -qulub”, 63 – bet.) 10. YAxshi so‘z, ya’ni nutq kishiga obro‘ va baxt keltiradi. Ezgu so‘zli bo‘l: Kim istasa mazhari karomat bo‘lmoq, Har nav’ ishda istiqomat bo‘lmoq, So‘zlar ancha mujibi g‘aromat bo‘lmoq, Til zabtidadur anga salomat bo‘lmoq. 11. Tildan tuhmat uchun foydalanma. Tuhmatchidan qoch, undan nafratlan: Birovkim yolg‘on so‘zni birovga bog‘lag‘ay, o‘z qaro bo‘lg‘on yuzni yog‘lag‘ay. (“Mahbub ul -qulub”, 61 – bet.) El aybini ayturg‘a birovkim uzotur til, O‘z aybini fosh aylagali uzotur bi (“Mahbub ul -qulub”, 69 – bet.) 12. Tilingni tiy. Ko‘p so‘z, ezma va vaysaqi bo‘lma. Bu zararlidir. Befoyda so‘zda ko‘p aytma va foydalig‘ so‘zni ko‘p eshiturdin qaytma. Oz degan yanchilur, oz egan oz yiqilur. (“Mahbub ul -qulub”, 82 – bet.) Til ilmidin bo‘lur g‘aromat hosil, YUz nav’ nadomatu malomat hosil. Oz so‘zlagandin istiqomat hosil, Soqitligidin vale salomat hosil. (“Nazm ul javohir”, 31 –bet)

13. So‘zlaganda sharoitni, suhbatdoshingni hisobga ol. Noo‘rin so‘z aytma 14. Bo‘shog‘iz bo‘lma, suhbat sirlarini saqlashga o‘rgan: Qaysi majlisda kim eshitsang so‘z, Bilgil u so‘z senga omonatdur. Gar ani o‘zga erga naql etsang, Ul omonatga bu xiyonatdur. (“Arbain”, 57-bet) 15. Gapirganda qaytariqlardan qoch, chunki ular fikrining ta’sirini susaytiradi: Bir deganni ikki demak xush emas, So‘z chu takror topdi dilkash emas. Nutq odobiga qo‘yilgan ushbu talablar nutq me’yorlari sifatida asrdan – asrga o‘tib kelayotir. Har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini mujassam etayotir. Demak, kishilar azal – azaldan to‘g‘ri ta’sirchan, chiroyli, jozibali, yaxshi gapirishga intilib kelganlar. Notiqlik san’atiga nazar tashlar ekanmiz, u eramizdan avvalgi V asrda YUnonistonda shakllanganiga shohid bo‘lamiz. Notiqlik san’atining etuk namoyondalari etishib chiqdi. Davlat ishlarini boshqarishni istagan har bir kishi uchun chiroyli so‘zlash san’ati majburiy bir ehtiyojga aylandi. Notiqlik san’atining yirik vakili TSitsironning ta’kidlashicha, dunyo ikkita san’at mavjud: harbiy va notiqlik. Plutarx ham bu san’atni hayotiy zaruriyat deb biladi. Aristotelning “Riterika” kitobi uch kitobdan iborat bo‘lib birinchi va ikkinchi kitoblari chiroyli so‘zlash, tinglovchini ishontirish metodlari haqida fikr va mulohazalardan iboratdir. Uchinchi kitob esa mantiqqa bag‘ishlangan. O‘zbek notiqlik, ya’ni voiz san’at ham o‘z tarixiga ega. Farobiy, Ibn sinolar o‘z asarlarida voizlik san’atiga ham alohida e’tibor berganlar. “Qobusnoma”, “Qutadg‘u bilig”, “Arbain”, “Nazmul javohir” asarlarida ham voizlik o‘gitlari mujassamdir. Ko‘plab voizlar etishib chiqqan:

Voiz Muhammad Rafi’, Voiz Kazvaniy, Voiz SHirvoniy Husayn Voiz Koshnoriy va boshqalar. Notiqlik (voizlik) san’ati nutq madaniyatning asosidir. Nutq madaniyati avvalo adabiy til va uning me’yorlari bilan bog‘liqdir. Adabiy til o‘zaro aloqa vositasi sifatida o‘zi xizmat qilayotgan millatning barcha vakillari uchun umumiydir. Kishilardan nutq madaniyatini, ya’ni to‘g‘ri so‘zlash va yozishni talab qilish uchun bunga vosita bo‘ladigan qurolni belgilash lozim. Ushbu qurol esa adabiy tildir. Adabiy tilning o‘ziga xos xususiyati uning me’yorlariga asoslanishdir. O‘zbek adabiy tili me’yorlari quyidagicha tasnif qilinadi: 1) Leksik – semantik me’yorlar (so‘z qo‘llash), 2) talaffuz (orfoepik) me’yorlari, 3) aktsentologik me’yorlar (urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish), 4) fonetik me’yorlar, 5) grammatik (morfologik va sintaktik) me’yorlar, 6) so‘z yasash me’yorlari, 7) orfografik me’yorlar (imlo), 8) yozuv me’yorlari, 9) punktuatsion me’yorlar (tinish belgilari), 10) uslubiy me’yorlaryu ushbu me’yor turlarining har biriga o‘nlab qoidalar ishlab chiilgan. Jumladan, jarangi undoshlarning so‘z oxiri jarangsizlashuvi, assimilyatsiya va dissimilyatsiya hodisalarining mavjudligi, egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda o‘zakda bo‘ladigan o‘zgarishlar va hokazo. Xullas me’yor tilning ijtimoiy vazifa bajarishidagi asosiy sharti bo‘lib, unga amal qilish shu tilda so‘zlashuvchilar uchun majburiydir. O‘zbek tilining qanchalik umum milliy o‘zbek madaniyatining taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan biridir.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Ахмедов А. Нотиклик санъати Т., “Узбекистон”, 1967 й. 2. Бегматов С. Нутк маданияти масалалари Т., “Укитувчи”, 1980 й. 3. Бегматов Э. Нутк маданияти ва адабий норма Т., “Узбекистон”, 1973 й. 4. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умуркулов Б. Узбек нутки маданияти очерклари Т., “Укитувчи”, 1988 й. 5. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М. Адабий норма ва нутк маданияти Т., “Фан”, 1983 й. 6. Бегматов Э. Нотикнинг нодир бойлиги Т., “Узбекистон”, 1980 й. 7. Бегматов Э. Нутк маданияти тушунчаси хакида, “Узбек тили ва адабиёти” журнали, 1975 й., 5-сон 8. Дониёров Х., Йулдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль Т., “Фан”, 1988 й. 9. Жалилов Х. Нотиклик санъати Т., “Узбекистон”, 1976 й.

Похожие

Nutq madaniyati va tеxnikasi

Nutq texnikasi va madaniyati

Pedagogik korreksiya faniga kirish

Nutq texnikasi va notiqlik madaniyati

O’qituvchi nutq texnikasi va madaniyati