Notiqlik va nutq madaniyati boshqaruv jarayonidagi muhim vosita sifatida - Педагогиka - Рефераты

Notiqlik va nutq madaniyati boshqaruv jarayonidagi muhim vosita sifatida

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

Notiqlik va nutq madaniyati boshqaruv jarayonidagi muhim vosita sifatida Reja: 1. Suhbatlashishning o`z qonun qoidalari mavjud 2. So`zlashuv uslubi 3. Rasmiy uslub 4. Publitsistik uslub 5. Nutqning psixologik madaniyati 6. Nutqning aloqa madaniyati 7. Nutq sofligi

Tayanch iboralar: Til, nutq, og`zaki nutq, talaffuz, ohang, imo-ishora, so`zlovchi, kayfiyat, so`zlanayotgan vaziyat, so`zlovchi, nutqiy, kundalik so`zlashuv nutqi, lektorlar nutqi, radio va televideniye nutqi, sahna nutqi, mahalliy dialekt va shevalarga xos so`zlar, ibora, grammatik shakllar, so`z va so`z birikmalari talaffuz, urg`u, o`rinsiz qo`llangan chet so`zlar, jargonlar, vulgarizm, parazit so`zlar, kanselyarizmlar, Samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, tinglovchilarga hurmat. Davlat va jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi boshqaruv tizimida faoliyat yuritayotgan rahbarlar oldiga ma’lum talablarni qo`yadi. Bu talablarga rioya etmaslik muvaffaqiyatsizlikka, belgilangan maqsad yo`lida amalga oshirilayotgan ishlarning samarasizligiga sabab bo`ladi. Notiqlik san’ati (ritorika) fan sifatida qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi IV-V asrlarda paydo bo`ldi. Ammo notiqlik san’atiga ehtiyojning paydo bo`lishini insoniyat tarixidagi ilk davlatchilikning shakllanishi davri bilan bog`lash mumkin. Nutq davlatni boshqarish, xalqni hokimiyat atrofida birlashtirish va muayyan maqsadlar sari yo`naltirish, turli toifadagi odamlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish kabi ishlarning barini amalga oshirishning bosh vositasidir. Bugungi kunda ham har qanday rahbar ishining samarasi ko`p jihatdan uning notiqlik mahoratiga bog`liq. Hozirgi sharoitda boshqaruv tizimida ishlayotgan har qanday rahbar uchun, u biron - bir korxona, tashkilot, jamoa rahbari bo`ladimi yoki siyosiy arbob bo`ladimi, odamlar bilan muloqot madaniyatini o`zlashtirish, jonli so`z vositasida kishilarga O`zbekiston hukumati siyosatini to`g`ri tushuntira olish, mamlakatimizda olib borilayotgan tub islohotlar jarayonida faol ishtirok etish va fuqarolik burchlarini chuqur anglab yetishlariga yordam berish muhim ahamiyatga ega. Notiqlik san’ati murakkab san’at bo`lib, uni egallash kishidan qunt va chidam, malaka va tajriba talab etadi. Haqiqiy nutq katta mahorat va puxta

tayyorgarlikning mahsulidir. Oddiy, madaniy va savodli so`zlashni o`rgangan notiq, notiqlik san’atini egallashga birinchi qadamni qo`ygan hisoblanadi. Umummadaniyatni belgilovchi asosiy omil hisoblangan notiqlik san’ati, shuningdek, nutq odobi, muomala madaniyati, ularning o`zaro munosabati kabi masalalarning o`zgarishi hozirgi kunda O`zbekiston mustaqillikka erishgan, o`zbek tili ana shu mustaqil mamlakatning davlat tili maqomini olgan paytda, Ayniqsa, katta ahamiyat kasb etadi. Har qanday jamiyatda tilni rivojlantiruvchi kuch nutq hisoblanadi. Nutq - bu til deb ataluvchi, o`ta muhim vazifalarni bajaruvchi noyob quroldan foydalanish jarayoni, til birliklari imkoniyatlarining borlik, tafakkur, ong hamda vaziyat kabi hodisalar bilan muhim munosabatda namoyon bo`lishidir. Nutq jarayoni - tilning o`z vazifasini bajarish hamda amalga oshirish jarayoni. Til va nutq bir-biriga bog`liq hodisadir. Ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Til - bu qurol. Til nutq uchun moddiy materialdir. Lekin, shu bilan bir qatorda ular bir-biridan farq ham qiladi. Til kishilarga doimo o`zaro aloqa, munosabat, madaniy-ma’naviy zaruriyat, jamoa bo`lib birlashish, kurashish quroli bo`lib ham xizmat qiladi. Nutq - insonlarning til orqali bir-birlari bilan muomala va aloqa qilish usulidir. Inson nutq yordamida o`zining fikri, his-tuyg`ulari, mayl va istaklarini boshqalarga aytib beradi va boshqalarning fikrlari va xohish istaklarini anglab oladi. Nutq vositasi bilan aloqa bog`lash insonning doimiy ehtiyoji bo`lib, bu aloqa fikr almashuviga xizmat qiladi. Har bir kishining uning nutqi yoshiga, bilimiga, umuman, madaniy saviyasiga qarab, o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Har bir kishining o`z nutqi bor. Nutqda har qanday fikr mantiqan asoslangandagina uning ta’sirchanligi kuchli bo`ladi. Aniqlik, izchillik va dalillilik to`g`ri fikr yuritishning zaruriy xususiyatidir. Nutq to`g`ri bo`lishi uchun fikrlar aniq va muayyan, bir-biriga izchil bog`langan bo`lishi, mavzudan chetga chiqmaslik zarur, mazmunida ziddiyatli va poyma-poy, noaniq gaplar bo`lmasligi kerak. Hukmlar va xulosalar asosli bo`lmog`i lozim, yo`qsa ishonarli bo`lmay qoladi.

Demak, nutq bu notiqning tinglovchilarga bilim, ko`nikma va malaka berishi, ularda yangi haqiqatlarni ocha bilishga qodir bo`lgan ijodiy, mantiqiy tafakkur tarbiyasidir. Nutq boyligi tildagi imkoniyatlar, ya’ni til boyligining unda qay darajada o`z aksini topganligi bilan belgilanadi. Nutqda tildagi rang-barang vositalar o`z ifodasini topgan bo`lsa bunday nutq boy nutqdir. Har bir kishi o`z nutqiga e’tibor qilsa, nutq tuzish mas’uliyatini his etsa, nutqning boy bo`lishini ta’minlashi mumkin. Zero so`zga, nutqqa e’tiborsizlik bilan qarash uni qashshoqlashtiradi. Bu esa tilning qashshoqlashishiga ham sabab bo`ladi. Ma’lumki, nutq og`zaki va yozma ko`rinishga ega. Og`zaki nutq gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo`lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Og`zaki nutq tezkorlik bilan amalga oshadi. Tushunchalar bilan ―uning libosi bo`lgan so`z birgalikda ―yashin tezligida tilga kela boshlaydi. Og`zaki nutqda so`z birikmalari va gaplarning modellari aytilmoqchi fikrlarga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishi va modellarni aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytganlarini xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to`g`ri keladi. Og`zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqqa kelgan bo`lsa, shundayligicha tinglovchiga havola qilinadi. Og`zaki nutqda, odatda, muloqot uchun eng zarur so`zlar zuhur etiladi. Bu, bir tomondan, vakt iqtisodi bilan, ikkinchidan, nutq kuchini tejash bilan bog`liq. Shunga ko`ra, unda uzundan-uzoq kirish, keng izohlar ham uchraydi. Ayniqsa, hodisalar, narsalarning o`zaro bog`liqlik darajasi, ularning tinglovchi va so`zlovchiga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Og`zaki nutq so`z boyligi jihatidan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag`al bo`ladi. Unda bir xil so`zlar, bir xil shakllar bir qadar ko`proq takrorlanadi, bunday holat til vositalarini tanlash qiyinchiliklari bilan bog`liqdir. Og`zaki so`zlovchining faol nutqiy harakati to`xtam (pauza), ohang, urg`u, turli-xil imo-ishoralar yordamida tinglovchiga yetib boradi. Og`zaki nutq dastlab ikki turga ajratiladi: 1. Oddiy so`zlashuv nutqi; 2. Adabiy so`zlashuv nutqi Oddiy so`zlashuv nutqi o`zbek tilida tabiiy holda mavjud bo`lgan og`zaki nutq ko`rinishlaridan iborat. Ularga turli o`zbek sheva va lahjalari

tili, ya’ni dialektik nutq ko`rinishlari, shevachilik unsurlari ta’sirida bo`lgan kundalik so`zlashuvning boshqa ko`rinishlari kiradi. Oddiy so`zlashuv nutqining til bazasini adabiy til tashkil etmaydi. Shuning uchun oddiy so`zlashuvdan biz talqin qilayotgan nutq madaniyati talab qilinmaydi. Oddiy so`zlashuv oldiga qo`yiluvchi nutqiy talablar aniq lahja va shevalarning tabiiy normalari bilan bog`liq bo`ladi. Adabiy so`zlashuv nutqi - adabiy til normalariga amal qilgan holda gapirishdir. Adabiy tilda so`zlash adabiy tilda yozishga nisbatan ancha qiyinchilik bilan erishiladigan jarayondir. Buning sabablari: - og`zaki nutqda shevachilikning ta’siri kuchli bo`ladi; - og`zaki nutqda yozma nutqdagi kabi o`ylab ish tutish imkoni kam bo`ladi. - og`zaki nutqning o`ziga hos grammatik tuzilishi, qurilish tartibi mavjud. (nutqda gap bo`laklarining tushirib qolishi, qisqarib ketishi, o`rin almashishi, aksincha keraksiz unsurlarning, takrorlarning bo`lishi va boshqalar) M: Qo`limga qilvoring. Anavi, manavi, masalan, shunday qilib, anaqa, manaqa. - og`zaki nutqda talaffuz, ohang, imo - ishora vositalari muhim rol o`ynaydi. - og`zaki nutqning yuzaga chiqishi so`zlovchining kayfiyatiga, nutq so`zlanayotgan vaziyatga, so`zlovchi nutqiy a’zolarining sog`lomligiga bog`liq. Og`zaki nutqning quyidagi vazifaviy ko`rinishlari mavjud: - Kundalik so`zlashuv nutqi - Lektorlar nutqi. - Radio va televideniye nutqi. - Sahna nutqi . Notiqlik san’ati nazariyasida til normasi markaziy tushunchalardandir. Til madaniyatining asosiy tekshirish obyekti adabiy til normalari, ushbu normadagi ikkilanishlarni bartaraf etish bo`lmog`i kerak. ―Til normasi tushunchasi murakkab muammolardan bo`lib, ko`p o`lchovli, ko`p rejali, ya’ni obyektiv-tarixiy, madaniy- sotsiologik va sof lingvistik hodisadir. Har qanday nutq, birinchi navbatda, ma’lumot berishi lozim. Ma’lumotning asosiy xususiyati shundan iboratki, u aniq bo`lishi lozim. Birinchi ma’lumot ijtimoiy hayotdan olinadi, agar u aniq faktlarga asoslangan bo`lmasa, notiqning

obro`sizlanishiga olib keladi. Har bir ma’lumotga jiddiy va ilmiy yondashuv talab qilinadi. Bugungi kunda televideniye, radio, internet hamda gazeta va jurnallar orqali ma’lumotlar tez yetib kelmoqda. Zamonaviy notiqlik san’atidagi muammo- ma’lumotlarni to`g`ri ajrata bilish. Notiq qayerdan va qanday ma’lumotni olishi uning nutqi qurilishining asosiy poydevori bo`lib xizmat qiladi. Nutqdagi birinchi ma’lumotni ochib berish uchun keltiriladigan siyosiy, ilmiy, axloqiy, ma’naviy, ruhiy tahlillar orqali u ikkinchi darajadagi ma’lumotga aylanadi. YA’ni birinchi ma’lumot barcha uchun tushunarli bo`ladi, u yangi sifat bosqichiga ko`tariladi, ma’lumotning ma’nosi, haqiqatligi isbotlanadi. Nutq ma’nosining asosini - haqiqat tashkil qiladi. Go`zal so`zlardan tashkil topgan so`zlar yig`indisi bilan insonlarni aldab bo`lmaydi. Notiq nutqining ravonligi, ma’noli, go`zal nutqi, berilgan ma’lumotlari yangiligini badiiy asarga o`xshatish mumkin. Birinchi ma’lumotni, ikkinchi ma’lumotga aylantirdik. Endi bu ma’lumotni ochib berish uchun muammoli vaziyatlardan foydalanish lozim. Auditoriyaga ijtimoiy hayotdagi holatlardan kelib chiqib, masalani o`rtaga tashlash kerak - shunda muammo yuzaga keladi. Shu muammoni xal qilish uchun turli muammoli vaziyatlarni sharhlab isbotlash kerak bo`ladi. Demak, berilgan birinchi ma’lumotni haqiqatga yoki sarobga aylantirish notiqning san’ati, bilimi va mahoratiga bog`liq. Nutqda har bir fikr mantiqan asoslangan taqdirdagina, uning ta’sirchanligi kuchli bo`ladi. Logika - fani grekcha ―logos so`zidan olingan bo`lib, nutq, fikr, o`y demakdir. U - fikrlash qonunlari, shakllari va usullarini o`rgatuvchi fandir. Aniqlik, izchillik va dalillilik - to`g`ri fikr yuritishning zaruriy xususiyatidir. Mantiqiy fikrlash usullariga: solishtirish, analiz, sintez, abstraktlash va umumlashtirish. Solishtirish shunday bir mantiqiy usulki, bu usul vositasida obyektiv olamdagi predmetlar va voqealarning bir - biriga o`xshashligi va bir-biridan farqi aniqlab olinadi. Solishtirish, ya’ni taqqoslash natijalarining to`g`riligini belgilaydigan zaruriy shartlar quyidagilar : 1. Bir-biri bilan haqiqatda bog`lanishi bo`lgan buyumlarni taqqoslash

kerak. 2. Taqqoslashning to`g`riligini isbotlash solishtirish uchun nimalar asos qilib olinganligiga bog`liq. 3. Ikki yoki bir necha buyumni bir belgi asosida olib, ayni bir nisbatda taqqoslash kerak. 4. Har qanday solishtirish tasodifiy belgilarga qarab emas, balki taqqoslanadigan buyumlar uchun muhim ahamiyati bo`lgan belgilarga ko`ra amalga oshirilishi kerak. Analiz shunday bir mantiqiy usulki, uning yordamida biz buyumlarni, hodisalarni fikran qismlarga bo`lib, ularning ayrim qismlarini, belgilarini, xususiyatlarini ajratamiz. Sintez shunday bir mantiqiy usulki, uning yordamida predmet va hodisaning analiz bilan bo`lingan ayrim qismlarini fikran birlashtirib, bir butun holga keltirish mumkin. Analiz va sintez bir-biri bilan chambarchas bog`liq holda olib boriladi. Nutq qaratilgan predmet yoki hodisaning biror tomoni muhim, boshqa tomoni muhim emasligini ham farq qilish lozim bo`ladi. Bunda abstraksiyalash va umumlashtirish usuli qo`l keladi. Abstraksiyalash shunday bir mantiqiy usulki, bu usul yordamida predmet va voqealarning muhim xususiyatlari ularning ikkinchi darajali xususiyatlaridan fikran ajratiladi. Umumlashtirish shunday bir mantiqiy usulki, bu usul yordamida biz jinsdosh predmetlarning umumiy xususiyatlarini fikran birlashtiramiz. M: Hayvon, inson sut - emizuvchi kabi tushunchalar umumiylik asosida vujudga kelgan. Umumlashtirish predmetlarning o`zida bo`lgan umumiy narsani bilishga asoslangan taqdirdagina to`g`ri bo`ladi. Fikrlashning asosiy formalari - tushuncha, muhokama va aqliy xulosalardan iborat. Tushunchada predmetlarning umumiy va asosiy belgilari aks etiladi. Tushuncha so`z bilan ifodalanadi. So`z tushunchaning tashqi formasidir. Tushunchaning mazmuni - predmetdagi asosiy belgilar umumlashmasi haqidagi bilim. Agar tushunchaning mazmuni voqelikni to`g`ri aks ettirsa, voqelikka muvofiq kelsa, bunday tushuncha to`g`ri tushuncha bo`ladi .

Tushunchaning hajmi - muhim belgilari tushunchada aks etgan predmetlar doirasi haqidagi bilim. Hajm jihatdan keng bo`lgan tushuncha, mazmun jihatdan tor bo`ladi. M: ―Daraxt tushunchasi hajm jihatdan ―olma daraxti tushunchasiga nisbatan keng bo`lsa-da, mazmun jihatdan tor. Chunki ―olma daraxti tushunchasi mazmunida daraxt tushunchasining barcha belgilari bo`lishi bilan birga, o`ziga xos belgilari ham mavjud. Tushunchalar mazmuniga ko`ra, konkret va abstrakt tushunchalarga bo`linadi. Konkret: ―Toshkent, ―non, ―ob-havo. Abstrakt: ―Kattalik, botirlik, ―g`amxo`rlik kabilardir. Ta’rif ta’riflashning to`rt qoidasi bor. 1. Ta’rif mutanosib bo`lmog`i kerak, ya’ni aniqlanuvchi tushuncha bilan aniqlovchi tushuncha teng bo`lmog`i kerak. 2. Ta’rif aylanma bo`lmasligi kerak. M: ―Kulgi qistaydigan narsa kulgili narsadir. 3. Ta’rifda inkor bo`lmasligi kerak. M: ―Yorug`lik qorong`ulikning yo`qligidir kabi ta’rif yorug`likning ma’nosini tushuntirib bera olmaydi. 4. Ta’rif qisqa, ravshan va aniq bo`lmog`i lozim . Ta’rif tushunchani toraytiradi. Ta’rifning asosiy vazifasi tekshirish natijalarini yakunlash, olingan bilimlarning, nutq qaratilgan predmet yoki hodisaning qisqa ifodasini berib, mustahkamlashdir. Ta’rifda tushunchaning asosiy belgilari mustahkamlanadi. Notiq so`zlayotgan paytda quyidagilardan foydalanishi mumkin : 1. Ko`rsatish - bevosita idrok qilinayotgan predmet bilan tanishuvning eng sodda usulidir. Ko`rsatish predmetning xususiyatlarini tushunishda birinchi bosqichdir. 2. Tasvirlash - notiq hikoya qilayotgan u yoki bu predmetning belgilarini bir - bir sanab ko`rsatish. 3. Tavsiflash - bunda notiq predmet yoki voqealarning ba’zi, alohida xarakterli belgilarini bayon etadi .

Aqliy xulosa. - tafakkurning shunday shakliki, uning yordamida u yoki bu xildagi muhokamalardan yangi muhokama chiqariladi. Aqliy xulosaningg uch turi mavjud: deduktiv, induktiv va analogiya. 1. Deduktiv aqliy xulosada - fikr umumiydan xususiyga qarab rivojlanadi. M: Hamma planetalar sharsimon. Yer planeta. Demak, yer sharsimon. 2. Induktiv aqliy xulosada - fikr xususiydan umumiylikka qarab boradi. M: O`tgan kuni, kecha va bugun rosa yomg`ir yog`di. Shu haftada yomg`ir ko`p yog`di. Notiq uchun sochilgan faktlarni qamrab olish va ixcham shaklda ifodalash muhim rol o`ynaydi. 3. O`xshash aqliy xulosa yoki analogiyada - fikr xususiydan xususiyga qarab boradi. Analogiya dalil emas, avtor undan o`z fikrini tushuntirish uchun, shuningdek, ehtimol xulosalar chiqarish, u yoki bu voqeani aniqroq xarakterlab berish uchun foydalanadi. M: Faraz qilaylik, qandaydir A predmet... V predmet... Ishontirish, dalillash, isbotlash har bir nutqning asosiy belgisidir. Odatda, nutqni isbotlash uchun faktik materialdan foydalanish kerak. Isbotlash maxsus mantiqiy usuldir. Uning yordamida boshqa muhokamalarning haqqoniyligi asoslanadi. Isbot tezisini haqiqatan asoslab bermoq uchun eng zarur qoidalarga rioya qilmoq kerak . 2. 1. Tezis aniq va ravshan ta’riflangan muhokama bo`lmog`i kerak. Aniq va ravshan ta’riflanmagan tezisni isbotlab bo`lmaydi. 3. Isbotning boshidan oxirigacha tezis aynan birday bo`lib qolmog`i kerak. Ko`p narsani isbot qilishga uringan kishi hech nimani isbot qila olmaydi. 4. Tezisni mustahkamlash uchun keltirilgan dalillar shubhadan holi chin dalillar bo`lmog`i kerak. 5. Dalillar tezis uchun yetarli asos bo`lmog`i kerak Tezis dalillardan kelib chiqmasa, mantiqiy xatoga yo`l qo`yiladi. 6. Dalillar rostligi tezisdan qat’i nazar, mustaqil sur’atda isbot qilinadigan muhokamalardan iborat bo`lmog`i lozim. 7. Tezis, xulosa chiqarishning umumiy qoidalariga muvofiq, dalillardan mantiqiy sur’atda kelib chiqadigan xulosa bo`lmog`i lozim. Ishontirishdan ko`ra,

qayta ishontirish qiyinroq. Biror tezisning noto`g`riligi yoki asossizligini isbotlash raddiya deb ataladi. Tezisni quyidagi besh usul bilan rad qilish mumkin.: 1. Notiq o`rtaga tashlagan tezisni rad qilishning eng to`g`ri va muvaffaqiyatli usuli faktlar vositasi bilan rad qilishdir. 2. Opponent o`z tezisiga asos qilib olgan dalillar tanqid qilinadi. 3. Rad qilinuvchi isbot tezisining chinligi tezisni tasdiqlash uchun keltirilgan dalillardan kelib chiqmasligi isbot qilinadi. 4. Rad qilinuvchi tezisga zid bo`lgan yangi tezis mustaqil ravishda isbot qilinadi. 5. Rad qilinuvchi tezisning noto`g`riligi isbot qilinadi . Suhbat - ma’lum bir mavzu, masala yuzasidan diolog yoki polilog tarzida ikki yoki bir necha kishi o`rtasida bo`lib o`tadigan nutqiy muloqot suhbat deyiladi. Suhbatlashishning o`z qonun qoidalari mavjud Suhbatdoshingizga og`ir botadigan, uni xafa qiladigan, noqulay vaziyatga solib qo`yadigan, gapirishni xohlamaydigan mavzusi bo`yicha suhbatlashish mumkin emas. Suhbatda o`zingizga ta’rif-tavsif berish, o`z muammo va yutuqlaringizga e’tiborni kuchaytirishdan qoching. Suhbat chog`ida o`z ―men ingizni markaziy o`ringa qo`ymang. Kamtar bo`ling. O`z fikringizni uqtirishdan oldin, uyalib qolmaslik uchun suhbatdoshingizning ijtimoiy kelib chiqishi, shaxs sifatida, aytilayotgan masala yuzasidan qanday ma’lumotga ega ekanligini bilib olganingizdan so`ng suhbatga kirishing. Suhbatdoshingizni hurmat qilishga o`rganing, hatto uni fikrini siz noto`g`ri deb bilsangiz ham oxirigicha eshiting. Boshqa insonlarni g`iybat qilish, ularning muammosi haqida suhbat qurish ham axloqsizlik sanaladi. Har qanday suhbat, birinchi navbatda, ma’lumotlar almashinuvidir. Suhbat jamoat joylarida yoki ko`chada bo`lsa, boshqalarni o`ziga jalb qilmagan holda, past ovoz ovozda gaplashish lozim. Tez yoki haddan tashqari cho`zilib gapirish ham ma’lumotni o`zlashtirishga xalaqit beradi.

Murojaat qilish - insondan ko`p narsa talab qilmaydi. U insonni tarbiya ko`rganligidan dalolat beruvchi harakatlar majmuasidir. Murojaat qilish turli xil bo`lib, bu insonni qayerda, kim bilan qay vaqt, suhbatdosh bilan o`rtasidagi munosabatdan kelib chiqqan holda bildiriladi. Murojaat qilib aytilayotgan so`zlar nafaqat unga bo`lgan hurmat, balki o`z maqsadiga erishish uchun ham qo`llanadi. Insoniy munosabatlar asosida aytilayotgan so`zlar faqat axloq normalariga bo`ysunadi, bu esa qarindoshlar o`rtasidagi, sevishganlar o`rtasidagi, er-xotin o`rtasidagi, do`stlar yoki mansabdor shaxs va qo`l ostidagi insonlar bilan bo`ladigan munosabatlarda qo`llaniladigan so`zlardan tubdan farq qiladi. Murojaat qilish ham bir necha turlarga bo`linadi: ular rasmiy, ishonchli, intim va nomsiz. Rasmiy murojaatda- jamoaga ―xonimlar va janoblar deb murojaat qilinadi, ―Janob Ivanov deb murojaat qilish kerak. Agar familiya ishlatilmasa, janob direktor, direktor xonim deb murojaat qilish mumkin. O`rtoq Abdullayev, o`rtoq general, ya’ni ―o`rtoq so`zi ichki ishlar xodimlari va harbiylarga nisbatan qo`lladi. Elchilarga ―Janobi oliylari deb murojaat qilinadi. Dindorlarga - hazrat, pirim, hoji, mullo yigit deb murojaat qilinadi. Rasmiy munosabatda faqat sizlab gaplashiladi. Rahbarning qo`l ostidagi barcha kishilar bilan bo`lgan munosabatida ham, 9 yoshdan yuqori bo`lgan maktab o`quvchilardan tortib, talabalar bilan bo`lgan munosabatda ham, notanish insonga murojaat qilganingizda ham sizlab gaplashiladi. Sen deb faqat oilada murojaat qilish mumkin. Ishonchli murojaatdan - jamoalarda bir-biri bilan do`st, o`rtoq, xamkasb sifatida munosabatda bo`lganda foydalaniladi. Amaki, hola, tog`a, checha, yanga, yazna, opoqi, kennayi, va boshqalar qarindoshlar o`rtasida ham, insoniy munosabatlarda ham shevadan kelib chiqqan holda ishlatiladi. ―Yaxshi yigit yoki ―yaxshi qiz degan so`zlar yoshlarga qarata ishlatiladi.

Jamoat joylarida: shofyor, doktor, o`quvchilar, talabalar, yo`lovchilar, qizlar, yigitlar, bolalar va boshqa so`zlar ishlatiladi. Intim - azizim, jonim, begim, oyim, yulduzim, .... Nomsiz munosabatda - ―Kechirasiz falonchi ko`cha qayerda? ―Aytib berolmaysizmi soat necha bo`ldi? ―Ruxsat bersangiz kirsam Siz - o`shami? yoki Sen mening hayotimsan va boshqalar. Muhokama - ma’lum bir masala yuzasidan ko`pchilikning fikrini tuplash, ma’lum to`xtamlarga kelishni anglatadi. Muhokamada bahs predmetining hamma tomonlari nazarga tutiladi. Har bir ishtirokchi o`zining erkin fikrlarini o`rtaga tashlaydi. Mavzu ishtirokchilarning turli hajmdagi dialoglari, monologlari asosida yoritiladi. Muhokamada fikrni og`zaki bayon etishning turli usullaridan foydalaniladi. Ohang - so`z va gapning libosi bo`lib, til va nutq birliklari qanday ifoda etilishiga ko`ra, uning ma’nolari ham o`zgarib turadi. Shuning uchun ham ―gap so`zda emas, ohangda, qaysi so`zning qanday talaffuz etilishida-deydi taniqli so`zshunos V.G.Belinskiy. Bu gapning isboti tariqasida mashhur Afandi latifalaridan birini eslaymiz: ―Afandi bir boy bilan bahslashib qolibdi. Boy Afandining nafsoniyatiga tegadigan gap aytgan ekan: ―Ahmoq ekansiz - ku! - debdi Afandi. Bunday so`zlarni eshitib o`rganmagan boy Afandini qoziga sudrabdi. Soy-soyga oqar, boy- boyga boqar, deganlaridek qozi boyning tarafini olibdi va ular Afandidan so`zini qaytarib olishni talab qilishibdi. Noiloj qolgan Afandi: ―Siz ahmok, odam emassiz, deya ―uzr so`ragan bo`libdi. Ohang gapning mazmunini butunlay o`zgartirib yuborishi mumkinligiga ―O`lim yo`q, shafqat! kabi gaplar ham misol bo`lishi mumkin. Shunday ekan, biror gapni aniq ifodalay olmas ekanmiz, bunda tilimizdan emas, uquvsiz mahoratimizdan gina qilishimizga to`g`ri keladi. Odamzot qadim zamonlardan beri sehrli ohangning, yoqimli ovozning gadosi bo`lib kelgan. Shu haqdagi rivoyatlardan birida aytilishicha, qadimda podshohlardan biri qo`shiqni va qo`shiq aytgan kishini sira yoqtirmas ekan. U hatto shu darajaga borib yetibdiki, qo`shiq aytish tugul, xirgoyi qilgan kishini ham qatl etish haqida

farmon chiqaribdi. Falakning gardishi bilan badjahl podshoh qattik kasalga chalinibdi. Har qanday dori-darmon unga kor qilmaganidan keyin bir tabib bu kasalni faqat qo`shiq bilan davolash mumkinligini aytibdi va shu yo`l bilan podshoh shifo topibdi. Shundan keyin u qattik yanglishganini anglab, o`z farmonini bekor qilgan ekan. Inson hayotida ohangning o`rni haqidagi bu kabi rivoyatlarni juda ko`p eshitganmiz. Hatto Odam Atoning tanasiga jon musiqa orqali kiritilgan, degan gaplar bor. Ohang turli xil bo`lishi mumkin, bular: takabburlik bilan sovuq, o`ziga qaratgan holda, achchiq, bir-xil, ya’ni monotonli gapirish ham boshqalar nazdida zerikarli bo`lib, qiziqarli ma’lumotni hazm qilish ham qiyin bo`ladi. Har qanday holat, ya’ni jamiyatdagi tutgan o`rningiz, oila yoki ishdagi noxush holatlar, sog`lig`ingizning yomonlashgani va boshqalar atrofdagilar bilan qo`pol muomalada bo`lishga sabab bo`la olmaydi. Hatto buyruqni ham muloyim ohangda berish mumkin. Buyruq ohangidan faqat bajarilishi shart va majbur bo`lgan sohalarda, ya’ni harbiylar foydalanishi mumkin. Muomala madaniyatining asosiy vositalaridan yana biri - bu insonning manerasi, ya’ni xatti–harakatining ohang bilan uyg`unligi. Bularga qomatning holati, qo`l harakati, yuzdagi mimikalar kiradi. Munozara - biror masala yuzasidan taraflarning bahsi, tortishuvidir. Bahs jarayonida har bir ishtirokchi o`zining haq ekanligini isbotlashga intiladi. Munozarada so`zlanadigan nutq hayajonli, tinglovchilarni qiziqtiradigan mavzuni ochuvchi dalillarga boy va muhokamaga tortadigan bo`lishi lozim. Munozarada notiq o`zini vazmin tutadi. O`z suhbatdoshini hurmat qiladi. Uning shaxsiga tegadigan so`zlardan foydalanmaydi. Munozarada qatnashuvchilarga quyidagi uchta talab quyiladi: Munozara bo`ladigan mavzuni to`g`ri tushunish. O`z fikrlarini quvvatlaydigan ashyoviy va mantiqiy dalillar topa olish hamda ularni til orqali to`g`ri ifodalay olish. 3. Keltirilgan dalillardan mantiqiy xulosalar chiqara bilish. Ushbu talablarga javob bermaydigan nutq tinglovchilarga ta’sir etmagandek, notiqning munozarada yutib chiqishiga imkon ham yaratmaydi.

Notiqona so`zlash - aytilayotgan fikrni tinglovchiga yetib borishi va uning xulqiga ta’sir etishi notiqning so`zlash mahoratiga bog`liqdir. Oddiy gaplashishdan notiqona nutqning farqi shundaki, notiq har bir aytilayotgan so`zga, gapga, so`z bog`lamlariga alohida munosabatda bo`ladi. Notiqona nutqni maqsadi va xususiyatlariga ko`ra: t ashviiy, tanqidiy, tabrik nutqlariga ajratish mumkin. Tashviiy nutq deb, notiq ko`zda tutgan biron - bir voqea-hodisani bajarishga tinglovchilarni da’vat etuvchi, undovchi nutqqa aytiladi. Tanqidiy nutq - yuz bergan hodisa, shaxs xatti-harakatlariga e’tirozli munosabatda bo`luvchi nutq tanqidiy nutq hisoblanadi. Tanqidiy nutq kuchli mantiqiy mushohadalarga suyanadi. Notiq ishonchli dalillar asosida nutq manbaini tanqid qiladi. Tabrik nutqi - tabrik nutqida notiq turli dalillardan foydalanadi. Bu dalillar nutq qaratilgan shaxsning fazilatlarini, yaxshi xulqi, xalq oldida qilgan xizmatlari, insoniyligini ko`rsatishga qaratiladi. Notiqlik san’ati ijtimoiy hayotning barcha jabhalari uchun xizmat qiladi. Buni hech kim inkor qila olmaydi. Nutq uslublari so`zlovchining so`z boyliklaridan maqsadga muvofiq tanlab foydalanishi tufayli nutqning tarixan shakllangan ko`rinishidir. Til boyliklarini tanlab ishlatishga qarab nutq bir necha turga ajratiladi. Ana shu xilma-xilik nutq uslublari (stillar) deb ataladi. Uslublar shunday qurolki, undan to`g`ri foydalana olgan notiq katta muvaffaqiyatlarga erishadi. Nutq tarixiy taraqqiyot jarayonida, ong bilan birga, insonlarda til vositasida aloqa bog`lash, bir- biriga biror narsani aytish ehtiyoji tug`ilishi natijasida paydo bo`lgan. Nutq - tilning va tafakkur taraqqiysi bilan birga rivojlana boradi. O`z nutqini to`g`ri tashkil eta bilish notiqlik san’atini egallashning muhim shartlaridan biridir. Yaxshi notiqning nutqi hamisha mazmunli, tushunarli, ifodali va ta’sirchan bo`ladi. Nutqni to`g`ri tashkil eta bilish buyuk notiqlar tajribasini o`rganishdan tashqari, nutq madaniyatini uqib olishni talab etadi. Nutq madaniyati quyidagi ko`rinishlarga ega: 1. Nutqning til madaniyati; 2. Nutqning psixologik madaniyati;

Nutqning aloqa madaniyati (kommunikatsiyasi) Notiq nutqining ta’sirchanligida intonatsiyaning ahamiyati katta. Notiq tinglovchilarga tabiat va turmushdagi biror hodisaga, narsaga qiziqish uyg`otish, nutq qaratilgan predmetning xususiyatlarini ularga to`laligicha yetkaza bilish uchun nutqda talaffuzga alohida e’tibor berishi lozim. Intonatsiya stilistik ahamiyatga ham ega. Jumladan, intonatsiya odatdagi va notiqlik intonatsiyasiga bo`linadi. Odatdagi intonatsiya umumiy xarakterga ega bo`lib, kishilarning nutqiy aloqalarida, bir-birini anglab yetishida qo`llansa, notiqlik intonatsiyasi notiq nutqining tinglovchilar ongiga ta’sir etishida muhim vosita bo`lib xizmat qiladi. Nutq madaniyatida lug`at boyligini ko`proq egallash talab etiladi. Bunda notiqning individual lug`at boyligi kengayib borishi, so`zlarining to`g`ri va ko`chma ma’nolarda ishlata bilishining ahamiyati katta. Sinonim, omonim va antonimlardan to`g`ri foydalanish, terminlar va ularni to`g`ri tatbiq eta bilish, chet el so`zlari va qisqartirilgan, murakkab so`zlarni bilish hamda ularni o`z o`rnida ishlatish notiqlik madaniyatini egallashning muhim shartidir. Tilda bo`lgan barcha so`zlar lug`at boyligi deb ataladi. Har bir notiqning foydalanayotgan lug`at boyligi qanchalik katta bo`lsa, uning individual lug`ati va nutqi ham shunchalik taraqqiy qilgan bo`ladi. Nutq uslublarining quyidagi turlari mavjud : 1. So`zlashuv uslubi 2. Ilmiy uslub 3. Badiiy uslub 4. Rasmiy uslub 5. Publitsistik uslub . So`zlashuv uslubi . Bu uslub leksikasi, morfologiyasi va sintaksisi bilan xalqning oddiy so`zlashuv tilini o`zida aks ettiradi. So`zlashuv uslubi uchun oddiylik, soddalik, betakalluflik, his-hayajon xosdir. So`zlashuvda, odatda, kundalik muomalada, muloqotda ko`p ishtirok etadigan, o`zaro turmush ikir- chikirlari haqidagi munosabatlarni ta’minlaydigan, kundalik aloqa-aralashuv uchun

xizmat qiladigan til birliklari ko`p uchraydi: hol - ahvol so`rashlarda, o`zaro samimiy aloqalarda, uy-ro`zg`or, qo`ni –qo`shnichilik, qarindosh-urug`chilik munosabatlarida, kundalik suhbatlarda uchraydigan so`z va so`z birikmalaridan ko`p foydalaniladi: mayli, mayliga, xo`p, kirib turing, chiqib turing, so`rab qo`ying, salomat bo`ling, xudoga shukur, qoyil, borovring, yashavoring, omon bo`ling, barakalla, o`rgilay, aylanay, ishqilib, bo`ptida, keling, ishlab turibmiz, salom ayting, zang`ar, qurg`ur, qotirib tashladik, qo`yavering kabilar ko`p uchraydi. So`zlashuv uslubiga ba’zan yozma nutqqa, shevaga, vulgarizmga hos va so`z shakllarining ta’siri bo`ladi. Bu xususiyat ancha yashovchandir. Har bir sheva vakili jonli so`zlashuvda o`z shevasida gapirishga odatlanib qolgan bo`ladi. Boshqa tillarga oid, kundalik turmush bilan bog`liq bo`lgan lug`aviy birliklar so`zlashuvda ko`p uchraydi va aksariyat hollarda u orqali ikkinchi tilga o`zlashadi M: ostanovka, tolka, privet, daje, ladno, seksiya, dom. Kabilar So`zlashuv uslubida samimiylik, xalqchillik, soddalik, erkinlik ancha kuchli bo`ladi. Ana shunga ko`ra so`zlar adabiy til me’yorlaridan farqlangan holda qo`llanadi: olib kel obke, qo`yib yubor qo`yvor. Nutq jarayonida so`zlarni, gaplarni qisqartirgan holda qo`llash ham xarakterli bo`ladi. Dilfuza - Dilfuz, Ha, yo`q! Albatta! Vaziyat suhbatdosh uchun katta ahamiyat kasb etadi. Bunday vaziyatda suhbatdoshlarning imo-ishoralari, harakatlari, ovozning kuchayishi va pasayishi, to`xtamlar, sukutlar, qisqasi, har bir holat muhim o`rin tutadi. Rasmiy uslub . rasmiy hujjatlar til xususiyatlarini o`zida mujassamlashtiradi. E’lonlar, qonunlar, sud va davlat idoralari hujjatlari shu uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma’lumotnoma, chaqiruv qog`ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e’lon, adres, tavsifnoma. hisobot kabi hujjatlar ham rasmiy uslubda bo`ladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq va barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning ham o`ziga xos leksik hamda grammatik xususiyatlari mavjud: so`zlar o`z ma’nosida qo`llanadi, ko`pincha ma’lum ayrim qisqartma so`zlar, har bir sohaning o`ziga xos terminlaridan foydalaniladi. Mazkur uslubning asosiy xususiyatlari, eng avvalo, fikrni aniq ifoda qilinishi va ifodaning bir xil qolipda

bayon etilishida ko`rinadi. Rasmiy uslub leksikasining yana bir xususiyati unda professional (yuridik, diplomatik, ma’muriy va boshqalar) terminalogiyaning mavjudligidir: akt, guvohnoma, qaror, qidirish, aybni og`irlashtiradigan xato, ahdlashuvchi oliy tomonlar, elchi, elchixona, ishonchli vakil, nota, shartnoma, bayonot, deklaratsiya, vizit, xalqaro vaziyat va hokazo. Mazkur uslubda jargon, og`zaki so`zlashuv uslubiga xos so`zlar ishlatilmaydi. Ilmiy uslub. Ilmiy uslub fanning turli sohalariga aloqador so`z va atamalarning qo`llanilishi, bayonning ko`proq mantiqiy dalillarga suyanishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi. Fikr aniq qoidalar formulalar, asosida ifodalanadi. Ilmiy uslubda so`zlar o`z ma’nosida qo`llaniladi: qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo`laklar, kirish so`z va iboralar, shuningdek, qo`shma gaplardan ko`proq foydalaniladi. Ilmiy uslubning aniq ko`rinishlari ilmiy maqola va risola, dissertatsiyalar, monografiyalar, ilmiy ma’ruzalar shaklida namoyon bo`ladi. Ilmiy uslubning hozirgi zamon taraqqiyoti bilan bog`liq quyidagi umumiy xususiyatlarini ko`rsatish mumkin: 1. Axborotning obyektivligi, aniqligi. 2. Nutqning ma’lumotlarga boyligi. 3. Fikrning qisqa va lo`nda ifodalanishi. Ilmiy uslub kitobiy uslubga tegishli bo`lganligi uchun, mantiqiylik, adabiy til normalariga qat’i amal qilish, uslubiy bir xillik xarakteriga ega bo`ladi. Publitsistik uslub. Davrning ijtimoiy-siyosiy dolzarb mavzusini aks ettirish publitsistik uslubga xosdir. ―Publitsistika lotincha so`z bo`lib, ijtimoiy yoki xalq, ijtimoiy xalqchil degan ma’nolarni bildiradi. Publitsistik uslubdagi nutqda ta’sirchan so`z va birikmalardan, maqol va aforizmlardan ham foydalaniladi. Bu uslubda gap bo`laklari odatdagi tartibda bo`lib, kesimlar, buyruq va xabar maylidagi fe’llar, darak, his-hayajon va ritorik so`roq gaplardan, yoyiq undalmalar, takroriy so`z va birikmalardan foydalaniladi. Matbuot nutqi, odatda, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-axloqiy, adabiy- tanqidiy mavzulardagi ommaviy nashrlarda, notiqlar nutqi, radio va TV dagi chiqishlarda namoyon bo`ladi. Publitsistik va badiiy uslubning o`xshash tomonlari

bor. Har ikki uslubda ham emotsionallik, ekspressivlik, obrazli ifodalar, tasviriy vositalar, badiiy til imkoniyatlaridan foydalanishga intilish kuchli. Publitsistik uslubda gazeta tili alohida o`rin egallaydi. Chunki gazeta va publitsistika bir-biri bilan chambarchas bog`liq. Shu bilan birga, gazeta uslubi publitsistik uslubning bir tarmog`i hisoblanadi. Publitsistik uslubda til vositalaridan foydalanishda muallifning individual uslubi sezilib turadi. Ayniqsa, bu holat ocherk, felyeton, badiiy publitsistik maqolada tez ko`zga tashlanadi. Badiiy uslub. Badiiy uslubdagi nutq boshqa uslublardan dastlab o`zining obrazliligi, estetikligi va ta’sir etish vazifasi bilan ajralib turadi. Badiiy nutqda tilning hamma qatlamlari ishtirok etadi. Til, nutq va tafakkur biri-biri bilan chambarchas bog`liqdir. Nutq fikrlash qurolidir. Fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan artikulyatsiya, tovush tizimi va intonatsiya, leksika, grammatik tuzilish va stilistik xususiyatlar til vositalaridir. Nutqning psixologik madaniyati . Nutqning psixologik madaniyati til vositalari yordamida talaffuz qilish jarayonida yozma va og`zaki nutqni tushunarli, ifodali va ta’sirchan qiladi. Nutqning psixologik madaniyati nutqning sermazmunligi, tushunarliligi, ifodaliligi va ta’sirchanligini o`z ichiga oladi. Nutqning sermazmunligi, avvalo, ma’lum qilinayotgan faktlarning ijtimoiy, ilmiy va badiiy qimmati va notiqning umumlashtirish qobiliyatiga bog`liq. Nutqning sermazmunligi, shuningdek, bayon qilinayotgan ma’lumotning aktualligi va hayotiy qimmatliligi bilan belgilanadi. Nutqning tushunarli bo`lishi, bir tomondan til va nutq o`rtasidagi munosabatlarga bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarning tayyorgarlik darajasiga ham bog`liq. Tinglovchilarning qiziqishlari va hayotiy talablariga yaqin bo`lgan nutqgina juda tushunarli bo`ladi. Nutqning ifodaliligi til formasining mazmuniga, tinglovchilarga murojaat qilinganda so`zlar naqadar to`g`ri ifodalanganligi, ushbu sharoit qanchalik to`g`ri hisobga olinganligi va nutqning kimga qaratilganligiga (ya’ni kim gapirdi, nima uchun, qaysi sharoitda, qanday munosabatda ekanligiga) ham bog`liq.

Nutqning ta’sir qiluvchi tomoni, avvalo, uning mazmunli, shuningdek, tushunarli va ifodali bayon etilishiga bog`liq. Notiq nutq yordamida tinglovchilarda ongli harakatga nisbatan qiziqish uyg`otadi . Nutqning aloqa madaniyati (kommunikatsiya) - bu til vositasi yordamida to`g`ridan-to`g`ri aloqa qilish madaniyatidir. Ma’lumot va aloqa nazariyasi turli sharoitlardagi muomala-munosabatlar yordamida olinadigan ma’lumotlarning umumiy qonunlarini ifoda etadi. Notiq -informatsiyaning chinakam manbai, uning nutqi esa ma’lumotlarning maxsus ravishda tashkil qilingan tizimidir. Rahbar faoliyati bilan bog`liq muloqot madaniyati deganda, quyidagilar nazarda tutiladi: So`zlash (jumladan, omma oldida) san’ati. Tinglash qobiliyati. 3. Suhbatdosh (hamkor, o`zga kishilar, qo`l ostida ishlaydiganlar)ni obyektiv baholash va to`g`ri tushunish ko`nikmalari. 4. Har qanday odam bilan munosabat o`rnata olish va o`zaro manfaatdorlik asosida unga samarali ta’sir o`tkaza olish. Chinakam muloqot madaniyati yuksak axloqiy madaniyatni nazarda tutadi, ya’ni o`zga kishida o`zi uchun o`z maqsadiga erishish uchun kerakli odamnigina emas, balki to`laqonli shaxsni ko`ra bilish zarur. Rahbar va u muloqotga kirishgan shaxs yoki auditoriya bir-biri bilan uzviy bog`liq va u yoki bu masalani hal etishda o`ziga xos tandemni tashkil etadi. Rahbarning muloqot o`rnatish mahorati, o`zgalarni ishontirish qobiliyatining ahamiyati va zaruriyati mamlakatimiz hamda butun jahon miqyosidagi murakkab mafkuraviy jarayonlar bilan ham belgilanadi. Taraqqiyotning asosiy sharti mamlakatdagi barqarorlikdir. Zamonaviy rahbar uchun kasbga oid bilimlarning, xo`jalik yuritish mahoratining o`zi kamlik qiladi. U targ`ibot-tashviqot ishlarining o`ziga xos qonun- qoidalarini bilishi, odamlar bilan muloqotda ularni qo`llay bilishi ham lozim. Va aksincha, odamlarning ongini o`zgartirish, ularni oliy maqsadlar sari yo`naltirish kabi murakkab ijtimoiy vazifalarni uddalay olmagan kishi rahbarlik lavozimini

egallashi mumkin emas. Mamlakat va xalq taqdiri, amalga oshirilayotgan islohotlar samarasi, birinchi navbatda, rahbar kadrlar saviyasiga, ularning zamon va taraqqiyot talablariga nechog`liq javob bera olishiga bog`liq. Eng muhim talablardan biri esa - notiqlik mahoratini egallash, jonli so`zning ta’sir kuchidan foydalana bilishdir. Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasidagi nutqida: ―O`z fikrini mutlaqo mustaqil, ona tilida ravon, go`zal va lo`nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbar kursisiga o`tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin, - deya alohida ta’kidlagan edi.1 Notiqlik san’atini yaxshi egallagan rahbar so`z qudratidan foydalanib, odamlarni o`ziga qarata oladigan haqiqiy yo`lboshchiga aylana oladi. Bu esa, yuqorida aytganimizdek, oson ish emas. Rimning buyuk notig`i Sitseron shunday degan edi: ―Suxandonlik shunday sifatki, unga osonlikcha erishib bo`lmaydi va u juda ko`p bilim va mehnatdan tug`iladi. Bu so`zlar hech qachon o`z dolzarbligini yo`qotmaydi. Notiqlik nazariyasini bilish, odamlar psihologiyasini o`rganish, nutq so`zlashni doimiy mashq qilish va so`z ustida jiddiy ishlash odamlarga ta’sir o`tkazish, ularning diqqatini jalb etish imkoniyatini beradi. Odamlarni majbur etish ularni inontirishdan ko`ra osonroq. Shuning uchun ayrim rahbarlar odatda majburlash orqali odamlarni o`z irodalariga bo`ysundirishga harakat qilishadi. Biroq ishontirishning majburlashdan ko`ra afzal jihatlari benihoya ko`p. O`zga odam uning qo`rquv va manfaatparastlik tuyg`ulariga ta’sir o`tkazilayotgan paytdagina buyruqqa quloq tutadi va unga amal qiladi. Uni qo`rqitish yoki shaxsiy manfaat orqali o`zingizga moyil qilishni to`xtatganingiz hamonoq u sizning ta’siringizdan xalos bo`ladi va siz endi uni o`z irodangizga bo`ysundira olmay qolasiz. Shuning uchun kuch bilan ta’sir o`tkazish vaqtinchalik holatdir. Ishontirish esa inson aql- tafakkuri ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi va doimiylik xususiyatiga ega. Agar siz o`z fikrlaringizni o`zga kishining ongiga singdirsangiz, ular o`sha odamning o`z shaxsiy fikridek xatti-harakatlarini yo`naltiruvchi kuchga aylanadi va oqibat o`laroq u sizning doimiy ta’siringiz ostida qoladi. Taqdir taqozosi bilan o`zgalarni o`z fikriga inontirishga erishgan rahbar egallagan lavozimidan ketsa ham, uning boshlagan ezgu ishlari davom etadi .

Nutq sofligi Adabiy til uchun begona unsurlari bo`lmagan axloq normalari tan olmaydigan so`zlardan holi bo`lgan nutq sof nutq deyiladi. Ba’zi holatlarda nutq sofligiga quyidagilar putur yetkazib turadi. а ) Mahalliy dialekt va shevalarga xos so`z, ibora, shuningdek grammatik shakllar, so`z va so`z birikmalarining talaffuzi, urg`usi; Masalan - «Oka! Qalaysiz? yoki aka aqa baqa bormaymizmi? b) O`rinsiz qo`llangan chet so`z va so`z birikmalari; M: Umuman deyish o`rniga voobshe, xo`sh o`rniga tak. v) Jargonlar; M: O`zingni olma. Tashavossanmi? g) Vulgarizmlar; Bugungi kunda vulgar so`zlarning ishlatilishi nutqimiz tozaligiga salbiy ta’sir qilmoqda. Og`zaki nutqda uchrab turadigan so`kinish, haqorat so`zlari jamiyatning axloq normalarga to`g`ri kelmaydigan hodisadir . д ) Nutqda ortiqcha takrorlanadigan parazit so`zlar; M: Parazit so`zlar - ya’ni, demak, xo`sh, v.x.k. ye) Kanselyarizmlar. М : Idoraviy atamalar ham nutqning tozaligiga doimo xavf solib turadi. Ulardan rasmiy ish qog`ozlari uslubida foydalanish juda qulay. Ammo ularni og`zaki nutqda qo`llash tavsiya etilmaydi . Nutqning ta’sirchanligi. Nutqning yuzaga chiqishida aniq bir maqsad -tinglovchi ongiga ta’sir etish vazifa qilib qo`yiladi. Shuning uchun ham ta’sirchanlik nutqning asosiy sifatlaridan biri sanaladi. Nutqning ta’sirchanligi deganda, asosan, og`zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi. Va shuning uchun uning tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyatni e’tiborga olish ham muhimdir. Omma tushuna oladigan tilda gapirish, ularni ishontira olish notiqlar oldiga qo`yiladigan asosiy shartlardan hisoblanadi. Nutqning tinglovchilarga qanday ta’sir qilishida notiqni o`zini qanday tuta bilishi, imo-ishoralari, hatto kiyinishi ham asosiy omillardan biridir. Samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik,

tinglovchilarga hurmat bilan qarash kabi fazilatlar nutqning kishilar tomonidan e’tibor bilan tinglanishiga sabab bo`ladi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 199. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Nutq texnikasi va notiqlik madaniyati

Nutq madaniyati va tеxnikasi

Nutq texnikasi va madaniyati

O’qituvchi nutq texnikasi va madaniyati

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati