Мусика тугараклари, Макомчилар дастаси - Педагогиka - Рефераты

Мусика тугараклари, Макомчилар дастаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145.5 KB

Режа: 1. Мусиқий тўгараклар. 2. Хор тўгараклари. 3. Чолғучилар ансамбли. 4. Фольклор дасталари. 5. Болалар мусиқали театри. 6. Мақомчилар дастаси.

Мусиқий тўгараклар. Умумтаълим мактабларида мусиқий тарбия ишлари ҳафтада 1 соат ҳажмида ўтказиладиган мусиқа маданияти дарслари доирасида чегараланиб қолмаслиги лозим. Бу ишлар синфдан ташқари мусиқий тўгараклар фаолияти давом эттирилиб борилиши зарур. Синфдан ташқари ишлар пухта режалаштирилиб мусиқа дарслари билан узвий боғиқ ҳолда олиб борилади. Синфдан ташқари ишларда қатнашиш ўқувчиларнинг ўзлари қизиққан машғулотлари билан чуқурроқ шуғулланишлари учун кенг имкониятлар яратиб беради. Қизиқувчан ўқувчилар шуғулланувчи ўқитувчида мумкин қадар кўпроқ ўқувчи жалб этиш, мустақил ишлаш ва ижодий фаоллигини янада шакллантириш каби вазифаларни амалга ошириш учун имкониятлар пайдо бўлади. Мусиқа бўйича синфдан ташқари ишларни ташкил этишда ўқитувчи қуйидагиларга алоҳида эътибор қилиши лозим: - синфдан ташқари мусиқий машғулотларнинг барча турлари ўқувчиларни маънавий-аҳлоқий жиҳатдан тарбиялашга ҳамда мусиқий дид ва қизиқишларни шакллантиришга қаратилиши керак. - турли хил усуллардан кенг кўламда фойдаланиш орқали ўқувчиларнинг мусиқий тасаввурларини, ижодий қобилиятларини ўстириб бориши керак: - ўқувчиларни тўгаракларга жалб этиш орқали уларда таълим соҳасига нисбатан ҳурмат ва эътибор каби ҳис-туйғуларини тарбиялаш керак. Синфдан ташқари тўгарак ишларининг миваффақияти кўпроқ уларнинг қизиқишларини инобатга олиб тўгаракнинг зарур турига жалб этилишига боғлиқ бўлади. Умумтаълим мактабларида асосан хор жамоасини мақомчилар дастаси, чолғучилар ансамбли, ВМА тузиш, фольклор дасталарини ташкил этиш

зарурий натижаларни беради. Чунки бу гуруҳларга имкон даражасида кўпроқ ўқувчиларни жалб этиш мумкин бўлади. Хор тўгараклари. Хор жамоаларига ўқувчиларнинг ёшини эътиборга олган ҳолда танлаб олиш зарур. Масалан I - IV синф ўқувчиларини алоҳида гуруҳларга тўплаш керак. Умуммактаб хор жамоасини ташкил этиш ва режалаштирилган асарни ўргатиш эса катта тарбиявий аҳамиятга эгадир. Хор жамоасини ташкил этиш аввало қизиқувчиларни шу жамоага жалб этишдан бошланади. Ўқитувчи одатда ўз фикрига кўра муваффақиятли шуғулланиб кетаоладиган ўқувчиларни жалб қилишга ҳаракат қилади. Қобилияти сал пастроқ даражада бўлса ҳам, қизиқиши ва ҳоҳиши бор ўқувчилар хорда қатнашиш истагини билдирсалар қабул қилиш лозим. Чунки тажриба шуни кўрсатадики, ҳар бир соғлом болада мусиқий қобилиятни шу жумладан куйлаш малакасини шакллантириш мумкин. Хорга кирувчи ўқувчиларнинг овоз диапазони ва куйлаш малакасининг қай даражада эканлигини аниқлаш учун уларга мусиқа жўрисиз бирорта ўзи севган қўшиқни куйлаб бериш таклиф этилади. Агар ўқувчи қўшиқ танлашда қийналиб қолса ўқитувчининг ўзи бирор машҳур, лекин ўқувчининг ёшига мос келадиган қўшиқни эслатади. Қўшиқни мусиқа асбоби жўрисиз ижро этганда овознинг сифат даражасини аниқлаш осон бўлади. Сўнгра ўқувчининг тўлиқ мусиқий қобилиятини билиш учун шу қўшиқни ҳар хил пардалардан ижро эттириш ва шу оҳангларга мослаб қарсак чалдириб кўрилади. Шу тариқа ўқувчининг эшитиш, куйлаш каби қобилиятлари ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлинади. Кичик ёшдаги ўқувчилар анча уятчанлиги ва унча фаол бўлмаганлиги сабабли уларни кичик гуруҳ тарзида тинглаш зарур. Одатда хор жамоасига 40-50 та ўқувчи жалб қилинади. Бу борада болалар сони ҳар хил бўлиши мумкин, лекин камида 25-30 кўпи билан 70-80 ўқувчи. Болалар сони ўта кўп

бўлса, ҳар бир ўқувчининг ўзига хос хусусиятини аниқлаш анча мураккаб кечади. Машғулотнинг давомийлиги эса болалар ёшига боғлиқ бўлади. Кичик ўқувчилар билан 45 минутдан ҳафтада икки марта ўтказилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Юқори синфларда эса икки академик соат давомида ўтказилади. Ҳар бир дарсни чуқур ўйлаб яхши тайёргарлик асосида хилма-хил услуб ва йўллар билан олиб бориши лозим. Болаларнинг мусиқий қобилияти ва унинг куйлаш малакаларини самарали ривожлантириш учун қуйидагиларга эътибор бериш зарур бўлади. Ҳар бир боланинг ёш хусусиятига таллуқли бўлган товуш ҳосил қилиш механизмини яхши билиш, иш фаолиятига ижобий таъсир этади. Бола товуши ўта нозик ва эътибор талаб қилувчи табиий мусиқа асбобидир. Бу табиий бўлган инсон товушига доимий тарздаги эътибор зарур. Уни эҳтиёткорлик билан кузатиш, жиддий эътибор ва доимий тарздаги назорат қилиш аниқ режа асосида олиб борилиши керак. Хор машғулотлари давомида ҳар бир қатнашчининг куйлаш холатидаги товуш ва мусиқий қобилиятини ривожлантириб боришга эришиш муҳим вазифадир. Ижрочилик давомида қатнашчиларнинг ижросини магнит ёзувига тушириш асосида таҳлил қилиш самарали воситалардан биридир. Худди шу жараёнда хор ижрочиларининг бу санъатни эгаллаш сирлари бадиий ифода воситаларининг ҳамоҳанглик фонидаги талқини, юксак санъат даражасига кўтарилиб боради. Шу билан биргаликда хор партияларини ҳар бир ижрочи билан якка ҳолда ишлаш, тўғри куйлашини назорат қилиш, тегишли назарий, амалий маслаҳатларни ўз вақтида бериб борилиши янада яхши натижага олиб келади. Энг паст ва юқори товуш болаларда 10-11 ёшда шаклланади. Бу чегара кўпчилик болаларда кузатилган.

Бу борада ҳар бир қатнашчининг қайси овоз партияларига тўғри қўйилиши ўқитувчидан катта моҳарат талаб этади. Болаларнинг мунтазам даври ўқувчиларнинг хор машғулотларига қанашмай қолишига сабаб бўлмаслиги керак. Аксинча бундай болаларга алоҳида эътибор керак бўлиб, уларни эҳтиёт қилиш ва товушнинг тўғри шаклланишига қаратиш ҳамда муҳофаза қилиш чораларини белгилаш ўта муҳим. Бундай болаларнинг ижро фаолиятида ортиқча зўриқиш бўлмаслиги товуш имкониятига қараб асарлар танлаш зарур бўлади. Ҳар бир машғулот бошланишидан олдин товуш қиздириш машқларига ўзгача эътибор зарур бўлиб, муайян ҳолатдаги товушнинг такомиллашиши зарур малака ва кўникмаларнинг шаклланишига хизмат қилади. Бундай машқлар хор қатнашчилари учун ўта зарурдир. Бу эса ўқувчиларнинг хорга қизиқиши билан биргаликда онгли муносабатнинг ҳам шаклланишига таъсир этади. Машқларнинг хилма-хиллиги хор асарларини аниқ ижро этиш малакаларини эгаллашнинг асосий омили бўлиб хизмат қилади. Бу омилнинг изчил такомили куйлаш фаолияти, ижро имконияти, малаканинг мустаҳкам асоси, мусиқий асарларни соф куйланишига йўналтирувчи манба бўлиб ҳисобланади. Хор ижрочилиги амалиётида турли хил машқлар қўлланилади. Бундай овоз созлаш машқлари ҳар машғулот давомида такрорланади, уни тўлдириш, турли хил вариантлар билан бойитиб бориш, товушнинг софлигига эришиш, артикуляция қоидаларига мувофиқлиги, икки овозли ижронинг янада мустаҳкамланишига хизмат қилади. Бошқа мураккаб машқларни ҳам бериб борилиши асарларнинг мураккаб жиҳатларини ўзлаштиришга қаратилади. Машқларнинг механик тарзда такрорланиши унинг белгиланган мақсадга қаратилмаслиги ўқувчиларни толиқтиради ва қизиқишининг сўнишига олиб келиши мумкин. Хор жамоасининг яхши натижаларга эришиши ўқитувчининг репертуар танлашига ҳам боғлиқ бўлиб, улар таълимий ва тарбиявий мақсадга асосланган бўлиши лозим. Репертуарда ўзбек бастакорлари

асарлари, халқ қўшиқлари, қардош ва чет эл асарларининг ҳам бўлиши мақсадга мувофиқдир. Хор жамоасида асарларни ўргатиш жараёни ҳар хил тарзда олиб борилиши мумкин, лекин ҳар қандай вазиятда ҳам санъатга хос бадиийлик ва техник ўзлаштириш талаб даражасида бўлиши зарур. Агар ўқитувчи тажрибали бўлса хорга ва хор жамоасига кўнгил қўйиб ишласа, ўқувчиларнинг куйлаш малакаларини шакллантириш орқали маънавий жиҳатдан тарбиялаш ишларини муваффақиятлим бажаради. Ҳаваскорлик хор жамоалари учун тахминий репертуарни қуйидагича тузиш мумкин. № Асар муаллифлари Асарлар номи 1 М.Бурхонов мус. А.Орипов шеъри Ўзбекистон Республикаси мадҳияси. 2 Д.Омонуллаева мус. Ш.Жабборов шеъри «Ўзбекистон-Ватаним маним». 3 Н.Норхўжаев мус. Ҳ.Раҳмат шеъри. «Диёр мадҳи». 4 П.Хўжамқулов мус. М.Норбоева шеъри. «Ўзбекистон –Ватаним маним». 5 М.Рамазонов мус. А.Исроилов шеъри. «Теримчи қизлар таронаси». 6 Д.Даврон мусиқаси, Қамбар Ота шеъри «Этикчам» 7 Ш.Ёрматов мус. Қ.Муҳамма дий шеъри. «Оймоможон ром бўлди». 8 К.Мамиров мусиқаси ва шеъри. «Истиқлол таронаси». 9 М.Ашрафий мус. К.Яшин шеъри. «Ёшлик қўшиғи». 0 Н.Норхўжаев мус П.Мўмин шеъри. «Ўйнасангчи типротикон»

1 Ф.Назаров мус. «Теримда». 2 К.Кенжаев мус. Б.Исроил шеъри. «Биз тинчлик истаймиз». 3 Ўзбек халқ қўшиғи. «Яллама-ёрим». 4 М.Левиев мус. К.Яшин шеъри. «Яли-яли». 5 К.Ибрагимов мус. П.Мўмин шеъри. «Ёшлик». 6 Ш.Ёрматов мус. М.Раҳмон шеъри. «Ислом бобо». 7 К.Мамиров мус. Рўзиев шеъри «Қуёш юртим». 8 Ш.Ёрматов мус. П.Мўмин шеъри. «Салом мактаб». 9-16 гача Чолғучилар ансамбли. Умумтаълим мактабларида мусиқий тарбия вазифаларини амалга оширишда халқ чолғулари ансамблларининг роли каттадир. Афсуски ҳозирги кунда бундай жамоалар жуда озчиликни ташкил этади. Лекин тажриба шуни кўрсатадики бундай жамоалар мусиқа маданиятини тарғибот этишда муҳим роль ўйнайди. Ансамбл тушунчаси итальянча биргаликда маъносини билдиради. Бу йўналишда биринчи бор 1919 йил Тошкентда «Намуна» мактаб-интернат қошида-халқ чолғулари ансамбли тузилди, бунга таниқли танбурчи ва хонанда Иброҳим Шоумаров раҳбарлик қилган. Ҳозирги кунда Республикамизда жуда кўп профессионал жамоалар фаолият кўрсатмоқда.

Жумладан М.Турғунбоева номидаги («Баҳор») Ўзбекистон Давлат рақс ансамбли, Қорақалпоғистон Республикасида «Айкулаш» Ўзтелерадио қошида «Дуторчилар» ва «Доирачилар» ансамбллари ўзбек миллий чолғу асбобларининг довруғини жаҳонга таратмоқдалар. Келажакда бу ансамблларнинг фаолиятини янада яхши йўлга қўйиш керак бўлади. Бунинг учун зарур кадрларни мактаб ёшиданоқ тайёрлаб бориш керак. Умумтаълим мактабларида чолғучилар ансамблларини ташкил этиш юқоридаги вазифани бажариш учун имкон яратади. Ўзбек халқ чолғу ансамблларининг қуйидаги турлари мавжуд. 1. Чангчилар ансамбли. 2. Рубобчилар ансамбли. 3. Дуторчилар ансамбли. 4. Доирачилар ансамбли. 5. Ғижжакчилар ансамбли. Умумтаълим мактабларида чолғу ансамблларини ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади. Биринчи галда ўқитувчи ўқувчиларни чалишга эмас, уларнинг чолғуга бўлган қизиқишини орттириши керак. Илк қадамни штрихлардан яъни чолғу асбобини тўғри ушлаш қоидаларини, бутун яримчорак, нимчорак ноталарни тўғри чалиш усулларини ўргатиши , сўнгра ушбу куйларни овоз орқали ифода этиш малакаларини шакллантириш аҳамиятлидир. Энг асосийси ёш ижрочиларда қўллар ва армоқлар эркин ҳолатда бўлишига катта эътибор бериш шарт. Репертуар масаласида, оддийдан мураккабга бориш зарур. Қуйида биз илк бошловчилар учун тахминий репертуар намуналарини келтириб ўтмоқчимиз. 1. Ўзбек халқ куйи «Андижон полкаси». 2. Ш.Ёрматов мусиқаси. «Салом мактаб».

3. Ўзбек халқ куйи. «Читти гул». 4. Ўзбек халқ куйи. «Оқ теракми, кўк терак». 5. Е.Раҳимов мусиқаси. «Тепловоз». 6. Ж.Нажмиддинов мусиқаси. «Пианино». 7. Ж.Нажмиддинов мусиқаси. «Айиқ полвонлар боғчаси». 8. Б.Гиенко мусиқаси . «Чумчуқча». 9. Ғ.Қодиров мусиқаси. «Олма». 10. С.Абрамова мусиқаси. «Куз». 11. Ф.Назаров мусиқаси. «Пахта ой». 12. Ҳ.Ҳакимзода мусиқаси. «Чаман ичра». 13. М.Муҳаммаджонов мусиқаси. «Эрталаб». 14. И.Акбаров мусиқаси. «Пахтакорлар куйи». 15. Ўзбек халқ куйи. «Дўлонча». Чолғу ансамблларини ташкил этиш ўқитувчидан катта маҳорат, билим ва тажриба талаб этади. Бу жараённи амалга оширишда қуйидагиларга эътибор бериш керак бўлади. 1. Қатнашувчининг ҳоҳиши. 2. Чолғу асбобларига қизиқиши. 3. Эшита билиш қобилияти. 4. Бармоқларнинг эгилувчанлиги. 5. Эсда сақлаш қобилияти. 6. Шахсий чолғу асбоби мавжудлиги. Ёш ижрочиларнинг чолғу ансамблига мойиллигини ошириш танланган мусиқий асарларга ҳам боғлиқ бўлади. Агар ансамблга БММ ёки БСМ ларига қатнашаётган болалардан кўпроқ жалб этилса, яхшироқ натижаларга эришиш мумкин. Танланган асарни ўқитувчи таҳлил қилиб, мазмун моҳиятини тушунтириб ва ижро этиб берса ўқувчиларнинг яхшироқ ва тезроқ ўзлаштиришлари учун имкон яратиб беради. Ансамбл билан ишлаш режа асосида олиб борилиши зарур.

Агар қатнашувчилар I - IV синф ўқувчиларидан иборат бўлса ҳафтасига икки марта бир соатдан шуғулланиш керак. Агар V - IX синф ўқувчиларидан иборат бўлса ҳафтасига 3-4 марта шуғулланиш мумкин. Қобилияти сустроқ бўлган ўқувчилар билан якка тартибда иш олиб борилса янада яхшироқ натижага эришиш мумкин. Қатнашувчиларнинг мусиқий хотира ва дидини шакллантириш учун кўпроқ ижобий топшириқлар бериш керак. Масалан, ансамблларда ўрганган куйни профессионал созандалар ижроси билан солиштириш, фарқини аниқлаш вазифаси уларни кўпроқ мусиқа тинглашга ва чалишга мажбур қилади. Натижада ўқувчи шу куй ҳақида кўпроқ тушунчага эга бўлади. Бу эса ўқувчиларга енгилроқ куйлари мустақил ҳолда аранжировка қилиш имконини яратади. Шу тариқа, мусиқа санъатининг энг яхши намуналарини ўрганиш орқали ўсмирлар, айниқса тарбияси оғир ўқувчиларни маънавий ва маърифий жиҳатдан тарбиялаш вазифасини бажариш мумкин бўлади. 322,323,324,325, кухна Фольклор дасталари. Сўнгги пайтларда болалар фольклор дасталарига қизиқиш ортиб бормоқда. Уларни ташкил қилиш ўқитувчидан халқ оғзаки ижодини яхши билишни, регионлар бўйича хилма-хил жанрлардан хабардор бўлишни талаб қилади. Халқ қўшиқларини билишнинг ўзи катта тарбиявий аҳамиятга эга.Уларни ҳар тарафлама ўрганиш халқ куйларига қизиқишни ҳосил қилади, бу эса ўз навбатида ўқувчиларда ватанпарварлик, Ватанга муҳаббат туйғуларини тарбиялайди. Бундан ташқари халқ қўшиқлари ижроси ўзининг табиатига кўра ижодий фаолият бўлиб, бунда бадиий образлар, ҳаракат, куй ва матн имправизацияси хилма-хиллиги билан боғлиқ.

Фольклор дасталари кичик ёшдаги ёки ўсмир ёшидаги ўқувчилардан ташкил этилиши мумкин. 6-7 ёшли болалар айтишувларни, лапар-яллаларни, маталларни жуда қизиқиш билан ижро этишади. Чунки улар ўйин тариқасида берилади. Бошланғич машғулотларда бу нарсалар оддий ҳаракатлар билан ўргатилиб, ижодий маҳоратлари шаклланиб борилади. Ансамбль репертуаридан оддий халқ қўшиқлари, яшаётган воҳада ижро этилувчи, шунингдек, бастакорлар томонидан яратилган қўшиқлар халқ-урф одатларини ўзида мужассам этган лапарлар ўрин олиши мумкин. Улар болаларга тушунарли бўлиши кера, қизиқишни уйғотиш зарур. Шунингдек ижрочилик маҳоратига мос тушиши мақсадга мувофиқ. Маълумки қийин ижро этиладиган асарлар овознинг шаклланишига салбий таъсир қилади. Келажакда нафас йўллари ва нутқ аъзоларининг бузилишига олиб келади. Қўшиқ айтиш маҳоратини шакллантиришда турли хил машқлар қўлланилади. Бу машқлар тоза, соф қўшиқ айтиш малакаларини эгаллашга ёрдам беради Бу борада ўқитувчилар бутун диққат-эътиборини фаол қўшиқ айтишга овозни шакллантиришга халқ қўшиқларининг ижро йўллари билан таништириб боришга қаратиши лозим. Мусиқий фольклорни эгаллаш учун ўқувчиларга турли хил машқлар берилади. Буларни бажариш эса ижодий маҳоратнинг ошишига олиб келади. Масалан, болалар маълум бир куйга матн тузишади, куйларни хиргойи қилишади ва бу куйларга мос ҳаракатлар ўйлаб топилади. Ижодий фикрлашни ривожлантириш қуйидаги услублардан фойдланишни талаб қилади; халқ эртакларининг таниқли образларга мурожаат қилиш, ҳар хил ҳайвонлар ва қушларнинг ҳатти-ҳаракатларини ўхшатиш ва ҳаказо. Ижодий маҳорат сўз куй ва ҳаракатлар бадиий образни яратади. Ўқувчилар томонидан орттирилган тажрибалар ўзига хос қийин бўлган рақс машқларини осонликча бажаришни таъминлайди, қийинроқ хиргойиларни енгил ижро этишга ёрдам беради. Ўқувчиларда эшитиш маданиятини тарбиялаш ва мусиқий дунёқарашни шакллантириш учун турли хил халқ

мусиқаси концертларига бориш, шунингдек граммзапис, магнит ленталарига ёзилган халқ куйларини тинглаш, кейин эса уларни ўзаро муҳокама қилиш лозим. Фольклор дасталари билан ишлаш ўқитувчидан қўшиқ материалларини таҳлил қилишни халқ қўшиқлари аввал термаларини магнит ленталаридаги ёзувларни эшитиш ва ўрганишни, бу асарларни ўқувчиларга ўргатиш жараёнида фаол методларидан фойдаланишни талаб қилади. Бу эса ўқувчиларни фольклор мусиқасига, яъни халқ маънавий-маданиятига тўғри ёндошишга ўргатади. 249,250,245 Болалар мусиқали театри. Болалар мусиқали театрига санъатнинг турли йўналишига қизиқувчи ўқувчиларни жалб қилиш мумкин. Чунки бирорта опера спектакли ёки эртаклар саҳнасини қўйиш учун хор жамоаси, рақс дасталари, оммавий кўриниш қатнашчилари, рассомлар, саҳна безатувчилари, чироқ усталари иштирок этишади. Ҳар бир ўқувчи спектакл қўйишда қатнашиб, ёқтирган нарсаси билан шуғулланиши орқали мусиқа санъати ривожига ўзининг ҳиссасини қўшади. Аввало ўқитувчи болалар операсини танлаши керак. Шу опера болаларни қизиқтириши зарур ва уларнинг имкониятларига мос келиши керак. Опера танлангандан сўнг, болаларга қизиқарли тарзда унинг маъноси, бастакорнинг ижоди тўғрисиа гапириб берилиши лозим. Операни тинглагандан кейин болалар қаҳрамонларнинг мусиқавий тавсифномалари ҳақида маълумотга эга бўладилар. Операнинг асосий хусусиятларини аниқлашга мусиқавий ифода воситалари ёрдам беради. Агар болалар асосий куйларни эслаб қолишса, опера улар учун тушунарли бўлган бўлади. Кейин болалар ўқувчи билан биргаликда роль ижрочилари ва уларнинг фаолиятларини муҳокама қилишади. Ижрода мусиқавий кўриниш диққат-

эътиборга олиниши зарур. Чунки ҳар бир роль ижрочиси ашула айтишни, рақсга тушишни ва саҳнада ҳаракат қилишни билиши керак. Спектаклда ҳар хил синфлардан ўқувчилар қатнашишлари мумкин. Бу масала операнинг маъносига, унинг қаҳрамонларига ва аниқ бадиий воситаларига боғлиқ. Ҳамма роллар бўлиб берилгандан сўнг, спектаклни тайёрлаш учун либослар ва саҳна безаклари керак бўлади. Аввало ўқувчилар либос эскизларини яратадилар, газмолларни танлашади, ундан кейин либос тайёрлашади. Бу ерда ота-оналарнинг ёрдамига таяниш мумкин. Маълумки , саҳна безаклари яхши бўлмаса ва либос саҳнага мос тушмаса спектакл томошабинлар томонидан яхши қабул қилинмайди. Саҳна чиройли безатилган бўлса, роль ижрочиларининг либослари чиройли бўлса артистларнинг кайфияти кўтарилади, ҳамда ижро талаб даражасида чиқади. Спектаклни тайёрлашда ўқитувчи ҳар бир ижрочи билан унинг роли устида алоҳида иш олиб боради. Дуэт, хор ва рақс кўринишларини тайёрлайди. Тайёргарлик машғулотларини ўз вақтида етказади. Агар ўқувчиларнинг ўзлари мусиқа асбобларида ва ижро этсалар яна ҳам яхшироқ бўлади. Педагогик режессура асосларин ўрганиб, тайёргарлик машғулотларининг ижодий характерда бўлишини таъминлаши зарур. Шунда болаларнинг театрдаги ўйинлари қизиқарли бўлади. Болалар мусиқа асарларини қизиқиш билан тинглаб, ўз таассуротлари билан ўртоқлашишади. Агар ўқитувчи ўқувчиларни ушбу саҳнага қизиқтира олса болалар мураккаб ролларни ҳам намунали бажара оладилар. Тайёргарликнинг якуний қисмларида чиройли ва мазмунли афишалар яратилади ва шубҳасиз, бу спектаклни тайёрлашда катта аҳамият касб этади. Болаларнинг опера спектаклларида қатнашиши уларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиради. Болалар ўзларининг саҳнада куйлаш, рақсга тушиш ва роль ижро этиш малакаларини такомиллаштиради. Ўқувчилар опера спектаклларига қизиқиш билан қатнашади, уларнинг муҳокамасида фаол иштирок этишади.

Болалар янги опера спектаклни саҳнага қўйишга ҳам қизиқиш билан қарайдилар. Агар театр жамоаси ўз олдида турган шу мураккаб вазифаларни яхши бажара олса, театр кенг маънодаги тарбиявий ишлар масканига айланиши мумкин. Бу ерда доимий жамоа сақланиб қолади: режиссорлар гуруҳи, ижрочилар жамоаси, саҳна безатувчилари, рассомлар, чироқ усталари билан биргаликда янги аъзолар ҳам қатнашишлари мумкин. Ўқитувчи опера спектаклни тайёрлашга бошқа тўгараклардан ҳам болаларни жалб қилиши мумкин. Масалан: хор ижросига махсус хор тўгараги қатнашчиларини жалб қилиши мумкин. Мусиқа ижроси эса ансамбл ёрдамида бажарилади. Либослар ва саҳна безатиш эса «Моҳир қўллар» тўгараги аъзолари томонидан тайёрланади. Агар спектакл ўзбек халқ эртаклари асосида яратилса қўшиқларни фольклор дастаси қатнашувчилари ижро этишлари мумкин. Маъна шундай спектаклларни қўйиш орқали болаларнинг ижодий қобилиятларини шакллантириб бориш учун имконият яратилади. Дарсдан ташқари ўтказиладиган ушбу тўгараклар ўқвчиларнинг санъатга бўлган интилиши ва қизиқишларини тарбиялашда муҳим роль ўйнайди. Мақомчилар дастаси. Ўзбек мусиқа маданияти анъаналарга бой жанрлари ҳам хилма-хил. Бу борада ўзбек мусиқа меросининг асрлар давомида ривожланиб, мукаммаллашиб келаётган профессионал тури – «Шошмақом» алоҳида ўрин тутади.

Мақомлар мусиқа меросимизда жуда катта ўрин тутади. Улар қадим замонлардан бери ривожланиб келаётган ўзбек халқ профессионал мусиқа санъатининг ютуқларини ўзида мужассамлаштирган. Мақомлар халқ мусиқасининг бошқа жанрлари билан узвий боғланган ҳолда ривожланиб келди. Мақомлар ривожланиш жараёнида шаклан ва мазмунан ўзгариб борган. Давр ўтиши билан қанча-қанча бастакорлар, хонанда ва созандаларнинг жон куйдириб изланишлари, сайқал беришлари натижасида мақом йўллари мукаммаллашиб келди. Авлоддан-авлодга, устоздан шогирдга оғзаки ўтиб, бизга етиб келган моқомларнинг шҳаклланиши ва тараққиётига ҳар бир авлод ҳар бир созанда, хонанда ва бастакор ўҳ ҳиссасини қўшган. Шу сабабли, мақомларнинг куй тузилишида уларнинг номланишида ва мақом йўлларида учрайдиган доира усулларида турли тарихий ҳаёт шароитлари чуқур из қолдирган. «Шашмақом»-«Бузрук», «Рост», «Наво», «Дугоҳ»б «Сегоҳ», «Ироқ» деб номланувчи олтита монументдан туркум асарлардан иборат. Уларнинг ҳар бирида 8-9 тадан чолғу қисми ва 35-40 тадан ашула қисмлари мавжуд бўлиб, икки юз элликдан ортиқ куй ва ашулалардан таркиб топган. Бу мусиқий меросни келажак авлодга ва унинг ёш ижрочиларига ўз ҳолича етказиш, буюк санъаткорлар Жўрахон Султонов, Ортиқхўжа Имомхўжаев, Комуна Исмоилова, Берта Давидова, Ориф Алимаҳсумов, Алижон Ҳасанов, Толибжон Бадиновларнинг етук мусиқий ворисларини тайёрлаш умумтаълим мусиқа ўқитувчилари олдида турган энг муҳим вазифалардан биридир. Умумтаълим мактабларидаги мусиқа маданияти дарсларида мақом санъати ҳақида жуда оз маълумотлар берилади. Ўқувчилар бу санъат ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўла олмайдилар. Шуларни ҳисобга олган ҳолда юқоридаги вазифаларни бажариш учун синфдан ташқари тўгаракларда мақомчилар дастасини ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўқитувчи

бундай дастани ташкил этишда асосан қуйидагиларга эътибор қаратиши лозим. 1. Ўқувчининг шу санъат турига бўлган қизиқишига; агар ўқувчи ҳақиқатдан ҳам қизиқса, у тўгаракка мунтазам равишда қатнашади. Машғулотларни қолдирмайди. Яхши натижаларга эришиш учун ҳаракат қилади. 2. Овоз диапазонига; сабаби, мақоми йўналишидаги ашулалар кенг диапазонли ашулалар уни ижро этиш учун катта овоз талаб қилинади. Агар ўқитувчи кичик овозли ўқувчиларни бу дастага қабул қилса, улар юқори авжларни ижро этишаётган пайтда қийналиб қолишади. Натижада қўшиқ яхши чиқмайди, овоз пайларига ҳам зараз етиши мумкин. 3. Мусиқа мактабига қатнаш, қатнашмаслигига; агар ўқувчилар мусиқа мактабига қатнасалар, улар билан ишлаш осонроқ бўлади. Чунки уйга вазифалар берилган улар мустақил ҳолда ашулаларни нотага қараб ўрганишлари мумкин бўлади. 4. Мусиқа абобида ижро эта олишига; мусиқа асбобида куйларни ижро эта оладиган ўқувчиларнинг эшитиш қобилияти яхши шаклланган бўлиб, ўқитувчининг ўргатганларини тез илғаб оладилар. Ўқитувчи дастани ташкил этиш жараёнида репертуар масаласини ҳам ҳал қилиши лозим. Репертуардан турли хил ҳажмдаги асарлар жой олиши мумкин. Лекин ишни енгилроқ асарларни ўрганишдан бошлаш керак. Қўшиқ дастлаб ўқитувчи томонидан тўлиқ ижро этиб борилади. Кейин ўқувчилар билан ҳар бир қатори алоҳида ўрганилади. Охирида жамланиб, биргаликда ижро этилади. Асар ўрганиб бўлингандан сўнг машҳур ҳофизларнинг магнит ленталаридаги ижроларига солиштириб, камчиликлар тузатилиб борилиши мумкин. Бу усул яхши натижа беради. Ўқитувчи ишни

режа асосида ташкил этиши керак. М; ҳафтасига 2 марта 1-1,5 соатдан машғулот ўтказилса мақсадга мувофиқ бўлади. Қуйида биз энди ташкил этилган дасталар фойдаланишлари мумкин бўлган тахминий репертуар намуналарини келтириб ўтмоқчимиз. 34,35,61,62,63,64,65, нав № Асарлар номи Муаллифлар 1 Соқи намайи баёт А.Навоий 2 Шитоб айлаб А.Навоий 3 Сайёра Фурқат 4 Соқи Номаий сафти након Бобир 5 Айрилмасин Муқимий 6 Раъноланмасун Ғозий 7 Самарқанд ушшоғи Зебунисо 8 Наврўзи сабо Огаҳий 9 Талқини ушшоқ таронаси Фурқат 1 0 Кўчабоғи II Навоий 1 1 Дилхирож 1 2 Савти муножот 1 3 Мўғулчаи дугоҳ Нодира 1 4 Орамижон сарахбори Бобир 1 5 Сарахбори сегоҳ Навоий 1 6 Савти чоргоҳ Мунис 1 7 Ушшоқ Навоий 1 Муножот Навоий

8 1 9 Наврўзи сабо Навоий 2 0 Наврўзи ажам Навоий Ўқитувчи мақом йўналишидаги ашулаларни ўргатиш жараёнида доира усулларига алоҳида эътибор бериши керак. Чунки доира усуллари мақом йўлларини тўғри ижро этишда энг муҳим омиллардан биридир. Доира усуллари мақомлардаги куй ва ашулаларнинг характерли томонларини очиб беришда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ритм ва темп бузлмайди. Мақомларни якка тартибда ёки жамоа бўлиб куйлаш мумкин. Лекин бизнинг асосий вазифамиздан бири мусиқий дурдоналаримиз ҳисобланмиш мақом санъатининг мазмун-моҳиятини ёшларга тушунтириш, тўғри ижро этишни ўргатиш орқали уни жаҳон санъати даражасигача кўтариш ва келажак авлодга ўз ҳолича етказишдир.

Похожие

Бешинчи синфда мусика укитишнинг мазмуни ва методикаси

Таълим сохасини ислох килишда халкаро тажрибаларнинг ахамияти

Мактабгача тахлим муассасаларида болаларнинг ёш гурухлари буйича таълим-тарбия жараёнини режалаштириш

Болаларни мактабга тайёрлашда машгулотнинг урни

Таълим ва тарбия жараёнида янги педагогик технологиялардан фойдаланишнинг шакл ва услублари