Мактабгача таълим муассасаси, оила ва мактаб хамкорлиги - Педагогиka - Рефераты

Мактабгача таълим муассасаси, оила ва мактаб хамкорлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

212.5 KB

М актабгач а таъ лим муасс ас ас и, оила ва мактаб хамкорлиги R E J A : 1. Мактабгача таълим муассасасининг оила билан хамкорлик иш шакллари . 2. Болаларни мактабга тайёрлашда мактабгача тарбия муассаса ва мактаб ҳамкорлиги . 3. Оилада болаларни хар томонлама мактаб таълимига тайёрлаш 4.Оилада болани мактабга тайёрлашда кун тартибининг ахамияти 5.О илада болаларни тасвирий фаолият асосида мактабга тайёрлаш

Мактабгача таълим муассасаси тарбиячиларининг оила билан олиб борадиган иш мазмунига қуйидагилар киради:  бола тарбияси, оилани мустахкамлаш, оналик ва болаликни химоя қилиш бўйича мактабгача таълим муассасасида амалга оширилаётган ишларнинг мазмуни билан таништириб бориш;  ота-оналарга ўз фарзандларининг тарбияси учун давлат ва жамият олдида жавобгар эканликларини тушунтириб бориш;  ота-оналарни бола тарбияси учун зарур бўлган билим, малакалардан хабардор қилиш (болаларнинг ёш, анатомик-физиологик ва рухий хусусиятлари, уларни оилада тарбиялашнинг мазмуни, методи, шарт- шароитлари билан таништириш);  бола тарбиясида оила билан хамжихатлик, болани тўғри тарбиялашни назорат қилиб бориш, оила тарбиясининг энг яхши намуналарини ўрганиш ва оммалаштириш. Бола МТМда эгаллаган энг яхши фазилатларни оила шароитида давом эттириб, оилада эгаллаган энг яхши фазилатларни эса болалар МТМсида қўлланса исталган ижобий натижаларга эришиш мумкин. Тарбиячилар оила тарбиясига доир тажрибаларидаги ижобий ишларни кўрибгина қолмай, балки уни қўллаб-қувватлаш ваш у асосида ота- оналар эътиборини бола тарбиясида халихал этилмаган вазифаларга қаратишлари лозим. Юқоридаги ишларни режалаштириш, ташкил этиш ва уларга рахбарлик қилишда мудира жавобгар шахс хисобланади. Ота-оналар билан ишлаш бўйича йиллик режа тўзилади. Бу режа педагогик кенгашда мухокама қилинади. Режада умумий ва гурухий мажлислар, ота-оналар учун очиқ эшик кунлари, сухбат ва маслахатлар,

оталиқ ташкилотларида кўргазмалар ташкил этишва концертлар қўйиб бериш, шунингдек бу тадбирларни ўтказиш вақтлари ва унга маъсул бўлган шахслар белгиланади. Ота-оналар билан олиб бориладиган ишларнинг мавзулари ва мазмуни тарбиячи-методистнинг режасида ва тарбиячининг календарь режасида акс этади. Ота-оналар билан ишлаш бўйича жуда кўп ишларни тарбиячи – педагог амалга оиширади, чунки у бола тарбиясида юз бераётган ўзгаришларни хаммадан кўпроқ кўради ва болалар хаёти билан яқиндан таниш бўлади. У ота-оналарга болалар тарбиясида нималарга кўпроқ эътибор Бериш кераклиги, уларни мактаб таълимига тайёрлаш, соғлиғини сақлаш, овқати ва кун тартибини тўғри ташкил этиш ва бошқалар сохасида тавсиялар бериб боради. Болалар МТМси ва оила ўртасида хамкорлик ўрнатишда мудира, педагоглар жамоаси ва ота-оналар биргаликда фаол иштирок этишлари лозим. Шундагина бола тарбиясида кутилган натижаларга эришиш мумкин. Ота-оналар билан ишлашда қуйидаги алохида иш шаклларидан фойдаланилади: сухбатлар, маслахатлар, оилаларга бориш, айрим ота- оналарни МТМга таклиф этиш, алохида эсдаликлар ва кўчма папкалардан фойдаланиш. Боланинг уйига боришдан кўзланган мақсад- оила шароити, боланинг оиладаги хулқи қизиқишлари, ота-онаси ва оила аъзолари билан танишиш, шунингдек ота-оналарни бола тарбиясининг самарали усуллари билан таништириш ва оиланинг бола тарбиясидаги ижобий тажрибаларни ўрганиб, оммалаштиришдир. Тарбиячи боланинг уйига текширувчи сифатида эмас, балки дўст, бола тарбиясидек мураккаб ишда ёрдам берувчи сифатида бориши, оила аъзолари билан назокат ва хушмуомалалик билан муносабатда бўлиши

керак. Тарбиячи хар бир оилага хар галл боришидан аввал ўз олдига аниқ мақсадқўйиши, қайси мавзуда сухбатлашишини олдиндан белгилаб олиши лозим. Ота-оналарга бериладиган саволлар пухта ўйланган бўлиши керак. Сухбат шундай тўзилиши керакки, тарбиячи билан ота-она бир- бирларини яхши тушунишлари, улар ўртасида ишончли алоқа ўрнатилиши даркор. Оилага боришдан олдин тарбиячи шу оила тўғрисида (ота- оналарнинг феъл-атвори, оилавий муносабатлар, боланинг ривожланиш даражаси) тўғрисида маълум тасаввурларга эга бўлиши керак. Тарбиячи ота-оналар хурмати ва ишончини қозонмоқ учун аввал ота- оналарга боланинг ижобий фазилатлари тўғрисида фикр, мулохазаларини билиб олади ва боланинг уйидаги хаётини қандай ташкил этиш кераклиги, унга нималарни ўқиб ва хикоя қилиб бериш мумкинлиги, боланинг кун тартиби, уни оила мехнатида қатнаштириш, катталарга хурмат рухида тарбиялаш каби таълим - тарбия ишлари мазмуни ва усуллари бўйича тавсиялар беради. Албатта, тарбиячининг оила билан олиб борадиган ишида боланингёши, имкониятлари, ўзига хос хусусиятлари эътиборга олинади. Тарбиячининг ота-оналарга берадиган тавсия ва маслахатлари ишонарли бўлиши учун ота-оналар ёки оиланинг бошқа аъзолари мактабгача таълим муассасасига таклиф қилинади. Бунда ота-оналар боланинг навбатчилик вазифасини қандай бажараётганини ёки сайрга чиқишдан аввал у қандай кийинаётганини кўрадилар ва болаларнинг уқув ва имкониятларига ишонч хосил қиладилар.

Оилага боришнинг мақсад ва мазмуни тарбиячининг режаси ва хисоботида, кундалик дафтарида акс эттирилиши керак. Тарбиячи хар бир боланинг оиласига йилиги камида 2 марта бориши керак. Ота-оналар билан олиб бориладиган ишларнинг мазмуни ранг-баранг бўлиб, унда айрим масалалар биргаликда мухокама қилиниши тақозо этади. Масалан:  болаларни тарбиялашда оиланинг роли, ота-оналарнинг вазифаси тўғрисидаги қонунлар, болаларни мактабга тайёрлаш хақида;  мактабгача тарбия муассасаларининг йиллик иш режаси тўғрисида;  ота-оналар жамоатчилигининг иши хақидаги масалалар шулар жумласидандир. Бу масалаларни жамоа бўлиб мухокама қилиш учун ота-оналарнинг гурухи ва умумий мажлислари, маслахатлар, конференциялар, ота-оналар кечалари каби иш шакллари жамоа иш шаклларига киради. Ота-оналар мажлиси. Ота-оналар мажлисига МТМдаги хамма гурух болаларининг ота-оналари, параллел гурухлар ота-оналари ва битта гурух болаларининг ота-оналари таклиф этилиши мумкин. Умумий мажлисда ота-оналарни мактабгача таълим ёшидаги болаларни хар томонлама ривожлантириш ва тарбиялаш вазифалари, шу йилги режалар, ота-оналар қўмитасининг фаолияти, оила тарбиясидаги илғор тажрибалар билан таништирилади. Бунда мажлисда мудира ёки методист-тарбиячи маърўза қилади, ота-оналар сўзга чиқишади, болалар гапиришади. Булар таълим-тарбия ишидаги ютуқ ва камчиликларни аниқлаб олишга имкон беради, оила ва жамоатчилик алоқасини мустахкамлайди, ота- оналарнинг ўз боласининг тарбияси учун жавобгарлигини оширади, уларда МТМга қизиқиш уйғонади. Гурухдаги ота-оналар мажлисида мазкур шдаги болаларнинг ота-

оналари учун долзарб бўлган масалалар мухокама қилинади. Масалан, умумий мажлис мавзуси «Болаларга ахлоқий тарбия беришда оиланинг роли» бўлса, ўрта гурухда ўтказиладиган мажлисда бу мавзу мураккаблаштирилиб, «Болаларда мехнатсеварликни тарбиялашда МТМ ва оиланинг биргаликдаги ишлари», «Болаларда катталарга хурматни тарбиялаш» ва хаказо бўлиши мумкин. Ота-оналар учун тайёрланган маърўзани болалар ишини, тегишли мавзудаги кинофильм, диапозитивлар кўриш билан қўшиб олиб бориш мумкин. Болалар хаёти, фаолияти тўғрисидаги мисоллардан фойдаланганда ижобий материаллар кўпроқ бўлиши керак, салбий фактларни гапиришда эхтиёткорлик ва одоб доирасидан четга чиқмаслик, танқид қилинувчиларнинг номлари кўрсатилмаслиги лозим. Танқидий мулохазалар мажлисдан кейин якка тартибдаги сухбат орқали ота-оналарга етказилиши, бола тарбиясидаги хато ва камчиликларни бартараф этиш бўйича аниқ тавсиялар таклиф этилиши мумкин. Йилнинг охирида ўтказиладиган гурух мажлисида ота-оналарга бир йил мобайнида амалга оширилган таълим-тарбия ишлари ва келгуси йилнинг режалари, хақида гапириб берилади. Бу мажлисда фаол ота-оналар хам хисоб берадилар ва фаолларнинг янги таркиби сайланади. Ота-оналар бурчаги ва кўргазма ташкил этиш . Ота-оналар бурчаги уларни тарбияга оид янгиликлар ва педагогик масалалар билан таништириш мақсадида ташкил этилади. Уларга китоблар, журналлар, расмлар, болаларнинг ишлари, болалар овқатининг хиллари, боланинг уйидаги ва оиладаги кун тартиби, ота-оналар учун эслатмалар, эълонлар жойлаштирилади. Бурчак вақти-вақти билан тарбия вазифасига қараб ўзгартириб турилади. Педагогик билимларни тарғиб қилиш бўйича ташкил этиладиган кўргазмалар кўпинча ота-оналар конференциялари, мажлислари,

консультациялар олдидан ташкил этилади. Унда халқ таълим тўғрисидаги қонун ва қарорлар, мактабгача таълим муассасалари тармоқлари ва ундаги тарбияланувчилар сонининг ўсишини кўрсатувчи диаграммалар, болалар билан олиб бориладиган таълим - тарбия жараёнлари, болалар хаётини акс эттирувчи тасвирлар, китоб ва ўйинчоқлар, болаларнинг ишлари ўрин олади. Ота-оналар бурчаги оила билан олиб бориладиган ишнинг кўргазмали усули, унинг дид билан безатилишига алохида эътибор берилиши керак. Бундан ташқари, ота- оналарга тарбия тўғрисидаги фильмлар намойиш этилади, булар кўпинча ота-оналарни қизиқтирадиган бахслар бошланишига сабабчи бўлади. Ота-оналар учун очиқ кунлар ташкил этилиши хам мактабгача таълим муассасалари ишида мухим ўрин эгаллайди. Бундай кунларда ота- оналарга болаларнинг машғулотлари, мехнат, ўйин фаолиятлари, сайрлар ва болаларнинг жамоада ўларининг қандай тутушлари ва шунга ўхшашлар кўсатилади. Ота-оналар қўмитаси. Ота-оналар қўмитаси «Мактабгача таълим муассасасининг Устави»га биноан мудирага ёрдам бериш учун тўзилади. У ота-оналарнинг умумий мажлисида бир йил муддатга сайланади. Бу қўмитага хар бир ёш гурух ота-оналаридан 1-2 вакил сайланади. Қўмитанинг асосий вазифаси мудирага мактабгача таълии муассасасининг хўжалик ва таълим- тарбия ишларида ёрдам бериш, қўмита аъзолари, ота-оналар мажлиси ва кечаларни тайёрлаш, ўтказиш ва бошқа ишларда тарбиячиларга кўмаклашишдир. Ота-оналар қўмитаси болаларнинг ота-оналар билан танишади, болаларни тайёрлаш бўйича улар билан иш олиб боради. Қўмита аъзолари хар икки ойда бир марта йиғилиш ўтказади. Ота-оналар қўмитаси мудиранинг иш режалари ва ишнинг ахволи тўғрисидаги ота-оналарни қизиқтирувчи баъзи масалалар хақидаги маърўза ва хисоботни эшитишга

хақлидир. Ота-оналар қўмитасининг фаолияти хақидаги хужжатлар мактабгача таълим муассасасида сақланади. Ахоли ўртасида педагогик билимларни тарғиб қилиш . Педагогик билимларни тарғиб этиш натижасида миллионлаб кишилар болаларини оилада мактабгача таълим муассасасида тарбиялаш принципларини онгли равишда англаб олдилар. Корхоналарда, хўжаликларда, жамоа жойларида, махаллаларда оилада бола тарбияси тўғрисида маърўзалар билан чиқиш, телевидения ва радио эшиттиришлар, педагогик тарғибот ишининг кенг воситаларидандир. Шунингдек, бу тарғибот вақтли матбуот: «Мактабгача таълим», «Ҳалқ таълими», «Педагогик таълим», журналлари, кўп сонли бадиий педагогик, илмий оммабоп ва методик адабиётларни чиқариш орқали хам амалга оширилади. Ота-оналар учун махсус педагогика ва рухшунослик, анатомия ва физиология, оила тарбияси назарияси ва амалиёти тўғрисида маърўзалар ўқиш, болалар тарбияси тўғрисида кинофильм ва спектакиллар намойиш қилиш. Бу машғулотларни хар хил сохалар бўйича юқори малакали ўқитувчи, актёр, рухшунос мутахассислар олиб борадилар. Педагогик тарғибот ишида қуйидагиларга амал қилиш керак: 1. педагогик тарғиб хаёт, жамият қурилиши амалиёти билан боғлаб олиб борилиши лозим. Педагогик тарғибот орқали кенг жамоатчиликка болаларни хар томонлама тарбиялаш масалалари ва уларни амалга ошириш йўллари, илмий асосланган усуллари бўйича тушунтириш ишлари олиб борилади. 2. Оила тажрибасидаги ижобий тажрибалар, оиладаги бола тарбиясида йўл қўйилган хатолар ва уларни олдини олиш, бартараф этиш йўллари тўғрисида

тарғибот ишларини олиб борилади. 3. Педагогик тарғиботга тайёрлашда ота-оналар хар хил савияда эканликлари хисобга олиб, улар учун тайёрланган ахборот материаллари ишонарли, кўргазмали ва уларнинг хис туйғусига таъсир кўрсатадиган бўлиши керак. Шундай қилиб, мактабгача таълим муассасаси ва ота-оналар билан хамкорлик ишларини мунтазам равишда олиб боргандагина оила тарбияси ва ижтимоий тарбия ўртасидаги бирлик ўрнатилиши мумкин. Болаларни мактабга тайёрлашда мактабгача тарбия муассаса ва мактаб ҳамкорлиги . Болалар МТМси билан мактаб ўртасида ўрнатиладиган хамкорликнинг хар томонламалиги болаларни мактаб таълимига тайёрлаш вазифасини муваффақиятли амалга оширишнинг асосий шартидир . Болалар МТМси ва мактаб ўртасидаги боғлиқлик бир томондан болаларни мактаб таълими талабларига жавоб берадиган даражада умумий ривожлантириб ва одобли қилиб тарбиялаган холда мактабга ўтказишни , иккинчи томондан , ўқитувчининг катта МТМ ёшидаги болаларнинг эгаллаган билим , малака сифатларига ва тажрибаларига таяниб , улардан ўқув тарбиявий жараёнда фойдаланишни тақозо этади . Болалар МТМси ва мактаб ўртасидаги ўзвий боғлиқлик катта МТМ ёшидаги болалар ва мактабнинг бошланғич синф ўқувчиларига таълим - тарбия бериш шароитини яқинлаштиришга ёрдам беради . Мактабгача тарбия муассаса ходимлари биринчи синфда болалар олдига қўйиладиган талабларни яхши билишлари , мактабга тайёрлов гурухидаги болаларни шунга мувофиқ равишда таълим олишга тайёрлашлари керак . Мактаб ва МТМ ўртасидаги ўзвий алоқа мураккаб ва кўп томонлама

тўзилишга эга . Унда таълим - тарбиявий ишларнинг мазмуни , метод ва усуллари , ташкилий шакллари , шунингдек болаларнитарбиялаш шарт - шароитлари ва педагогик талаб каби етакчи томонларини ажратиб кўрсатиш мумкин . Бунда қуйидагиларга этибор бериш керак:  Мактаб талаби нуқтаи назаридан болалар билимларни чуқурроқ эгаллаб олишлари лозим.  МТМ нуқтаи назаридан болаларни мактаб талаби даражасидаги билим, малака, кўникмалар билан қуроллантириш зарур.  Болаларни мактабга рухий тайёрлиги.Бу ерда вазифа болалар мехнатнинг хар қандай турига тайёр туришлари, уларда ақлий мехнат- билишга қизиқишни ўстириш, уларни келажакдаги мустақил хаётга тайёрлашдан иборат. Мактаб билан МТМ ўртасида ўзвий аълоқа асосини болалар МТМси ва мактабда амалга ошириладиган таълим – тарбия ишлари мазмунини белгиловчи дастурлар ўртасидаги боғлиқлик ташкил этади. Ҳозирги бошланғич синфлар дастури билан МТМ дастурини олиб солиштирадиган бўлсак, улар ўртасида бирқанча ўзаро боғлиқликни кўрамиз. Бу энг аввало дастурларда асос қилиб олинган принципларнинг умумийлиги билан белгиланади. Уларнинг мазмуни болаларни ҳар томонлама тарбиялаш мақсад ва вазифаларига мос келиш принципи, ҳаёт билан боғлиқлик, илмийлик принциплари, таълимнинг тарбияловчи ва ривожлантирувчи хусусиятга эгалиги ва фалсафий, руҳий нуқтаи назарларнинг бирлигида намоён бўлади. Биринчи синф ўқув дастури айрим предметлар бўйича болалар МТМси дастури билан солиштирганда уларда умумийлик кўплигини кўрамиз. Масалан, болалар МТМсида она тилига ўргатиш ва бошланғич синфлардаги она тили дарсига болалар нуқтаи ҳар томонлама ривожлантириш каби

умумий ғоя асос қилиб олинади. Болалар МТМси бу иш болаларнинг луғатини бойитиш, товушларни тўғри талаффўз қилишга, ифодали ўқишга ўргатиш, боғланган нутқни шакллантириш орқали амалга оширилади. Мактабда эса болаларда мана шу МТМда эгалланган билим, малака, тушунчаларга асосланиб, ёзма нутқ малакаси, орфография хат малакаси шакллантирилади, уларга морфология ва синтаксис элементлари ўргатилади. Шу билан бир қаторда МТМда бошланган болалар луғатини бойитиш, нутқнинг ифодалилиги, боғланган нутқни ривожлантириш давом эттирилади. Болалар МТМсида ҳам, мактабда ҳам табиатшунослик тўғрисидаги билимлар организм билан муҳитнинг бирлиги тўғрисидаги умумий ғояга асосланган ҳолда олиб борилади. Шу асосда болаларга жонли ва жонсиз табиат, табиат ва кишилар ўртасидаги боғлиқлик тўғрисида билим ва тушунчалар берилади. Болаларни мактаб ва ўқувчилар ҳаёти билан таништириш. Боланғич синф ўқувчиси ва МТМнинг тайёрлов гурухи тарбиячиси тайёрлов гурухи болаларини мактаб билан таништириш бўйича экскурсия уюштирадилар. Бундай экскурсиялар йил давомида 3 марта ўтказилиши мумкин. Экскурсия пайтида катта ва тайёрлов гурухи болалари мактаб ўқувчилари билан танишадилар, улар МТМ болаларига ўзларини мактабдаги ўқишлари, ишлари тўғрисида гапириб берадилар; ўқувчилар хонасини қандай безаганликлари, табиат бурчагидаги ўсимлик ва ҳайвонларни қандай парвариш қилаётганликлари, устахонада қандай ишларни бажараётганликларини кўрсатадалар. Иш шакли қуйидагича бўлиши мумкин:  синфда «Расмга қараб сўзлаб бериш» мавзусидаги дарс – машғулотни бирга ўтказиш. Спорт майдончасида ёки спорт залида мактабдаги жисмоний тарбия машғулотини бирга бажариш;

 биринчи синф ўқувчилари ва тайёрлов гурухи болалари ишлаган расмларни биргаликдаги кўргазмасини ташкил этиш;  мактаб устахонасида ўқувчиларни меҳнат машғулотини кузатиш. Ўқувчилар ўзлари тайёрлаган ўйинчоқларни МТМ болаларига совға қилишади;  мактабда ўқиётган болалар ўз МТМсига келишади;  «Мактаб» ўйини ташкил этиш. Болалар МТМси тарбиячиси ва бошланғич синф ўқувчиси фаолиятига изчиллик яққол намоён бўлади. Бири болаларни тарбиялаш ва таълим беришни бошлайди, иккинчиси давом эттиради. Мактаб билан МТМ ўртасидаги аълоқа мустаҳкам бўлгандагина бола тарбиясидан кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Болалар МТМси билан мактаб ўртасидаги алоқанинг мазмуни ва шакллари. МТМ ва мактаб ўртасидаги алоқа икки йўналишда олиб борилади:  Болалар МТМси билан мактабнинг педагоглар жамоаси ўртасидаги алоқа.  МТМ болалари ва бошланғич синф ўқувчиларини бир-бирларига яқинлаштириш. Тарбиячилар бошланғич синфда олиб бориладиган таълим-тарбиявий ишнинг мазмунини, ўзига хос томонлари билан танишадилар, натижада МТМда болани мактаб талаби даражасида тайёрлаш истиқболлари белгилаб олинади. Мактабнинг бошланғич синф ўқувчилари катта ва тайёрлов гурухларида олиб бориладиган ишлар мазмуни билан танишиб борадилар ва мактабда таълим беришда болалар эгаллаган билим, малака ва кўникмаларга асосланадилар. Болалар МТМси билан мактаб педагогларининг ўзаро алоқа ўрнатишларидан кўзланган асосий мақсад болаларни замон талабига жавоб берадиган даражада мактаб таълимига тайёрлаш учун ўқув тарбиявий ишлар

бўйича мактаб билан МТМ ўртасида мустахкам алоқа ўрнатиш, болаларнинг мактабда муваффақиятли ўқиб кетишлари учун болалар МТМси ва мактабда олиб борилаётган таълим-тарбиявий ишларни чуқур тахлил қилиб, бу сохада юқори натижаларга эришишдир. Болалар МТМси билан мактаб педагогик ташвиқот, методик ва амалий масалалар юзасидан бир-бири билан алоқа боғлайди. Педагогик ташвиқот ишлари болалар МТМси мактабга тайёрлов гурухи тарбиячисининг ва биринчи синфда олиб бориладиган таълим-тарбиявий ишлар вазифаси билан таништиришни, мактабга тайёрлов гурухи ва 1-синф дастури мазмунини, тайёрлов гурухи болалари в мактабдаги 1- синф ўқувчиларининг ўзига хос хусусиятларини ўрганишни тақозо этади. Болалар МТМси билан мактаб ўртасидаги узвий алоқанинг педагогик вазифаси МТМнинг тайёрлов гурухида ва мактабнинг 1-синфида олиб бориладиган таълим-тарбиявий ишларни амалга оширишдаги фаолият шакллари ва усуллари билан ўзаро танишишни тақозо этади. Бу масалада МТМнинг тайёрлов гурухи тарбиячилари мактабнинг 1- синфида олиб борилаётган дарсларни кўзатадилар ва дарс, машғулотлардан кейин биргаликда йиғилишиб уни мухокама қиладилар, айрим методикалар бўйича семинар-практикумларда қатнашадилар: илғор тажрибалар билан ўртоқлашиш, брлаларни мактабга тайёрлаш бўйича ёки 1-синфда болаларга билим бериш бўйича педагогик кенгашларни ўтказадилар. Болалар МТМси билан мактаб ўртасидаги алоқанинг амалий вазифаси, шундан иборатки, бир томондан, ўқитувчи МТМнинг тайёрлов гурухига бориб ўзининг бўлажак ўқувчилари билан танишиб боради, иккинчи томондан, тайёрлов гурухи тарбиячилари ўзларининг собиқ тарбияланувчиларини биринчи синфда қандай ўқиётганини ўрганиб борадилар. Болалар МТМси билан мактаб ўртасидаги узвий алоқа самарали

бўлиши учун қуйидаги шартларга амал қилиш лозим. МТМ билан мактаб ўртасидаги алоқа изчил амалга оширилиб борилиши, у узоқ муддатга мўлжалланган бўлиши, амалга ошириладиган ишлар, ҳал қилинадиган масалалар режали тусда бўлиши зарур. Ҳамкорлик асосини биргаликда ишлаш бўйича тузилган истиқбол режаси ташкил этиб, унда ўзаро алоқанинг бош вазифаси, мазмуни, иш шакллари, вақти, бажариш учун жавобгар шахслар кўрсатилиши лозим. Мактаб билан МТМ йил давомида манна шундай алоқа ўрнатиб бориши натижасида таълим-тарбиявий ишлар яхши натижа беради. Болаларни мактаб ўқувчиларига яқинлаштириш шакллари ҳам хилма- хил: мактабга экскурсия уюштириш, синф хонасига, кутубхона, байрам эрталиклари ўтказиш ва бошқалардир. Режалар аниқ, мазмунли бўлса ва оғишмай амалга оширилиб борилса, биргаликдаги ишлар бўйича исталган натижаларга, муваффақиятларга эришиш мумкин. Бу эса болаларни мактаб таълимига тайёрлашда, уларнинг мактабда қийналмай ўқиб кетишларида яхши самара беради. Оилада болаларни хар томонлама мактаб таълимига тайёрлаш Боланинг мактаб таълимига психологик ривожланишнинг асосий вазифаларидан биридир. Мактабга бориш бола ҳаётида энг қийин вазиятлардан хисобланади. Бу ҳаётнинг янги образига, фаолиятнинг шароитларига, жамиятнинг янги ўрнига катталар ва тенгдошлари билан мулоқотга кириш даври ҳисобланади. Ўқувчининг вазифаси шундан иборатки, унинг учун ўқиш мажбурий, жамиятда ўринли фаолият ҳисобланади. У ўқитувчи, мактаб, оила олдида жавобгарликни ўз бўйнига олади. Ўзаро мулоқот ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида шаклланиб боради. Ўқитувчи нафақат ўрнак кўрсатадиган инсон балки, у бола олдига қўйилган

талабларни етказадиган жамият вакилидир. Ўқувчининг дарсда оладиган баҳоси унинг ўзига эмас балки, ўқувчи мажбуриятларини бажарган билимига қўйилган объектив баҳосидир. Мактаб ўқувчисининг ўқиш фаолияти мазмунига кўра мактабгача ёшдаги боланинг ўзига хос фаолият турларидан фарқли ажралиб туради. Болаларга берилаётган мактабдаги билим фанга тааллуқли характерга эга. Агар шу пайтгача бошланғич таълимга тайёргарликни кўрилган бўлса, энди у хақиқатдан шунга интилган гуруҳ бўлиб, у 1-синфдан бошланади. Уқувчи ишининг формаларидан бири дарс ҳисобланади. Бу дарсда ҳар бир дақиқа хисобга олинган бўлиб ҳамма болалар ўқитувчининг кўрсатмаларига риоя қилишлари керак. Мактаб ўқувчисининг асосий ҳаётий мажбурияти ва фаолияти унинг шахс бўлиб шаклланишидаги руҳий ҳолати ва билимлари олдига қўйилаган талабларидан биридир. Мактаб ўқувчиси ўқишга жавобгарликни хис қилган холда ёндашиши керак. Мактаб ҳаётидаги қонун – қоидаларга риоя қилиши керак. Яхши ўқиши учун у кенг билим доирасига эга бўлиши лозим. Мактаб ўқувчиси шундай сифатга эга бўлиши керакки, у билим олишни, ўқишни билиши ўқитувчи топшириқларини маъносини тушуниши керак. Ўз- ўзини назорат қилиши ва ўз-ўзига баҳо бериш билимига эга бўлиши керак. Боладаги эркинлик хусусиятлари катта ахамиятга эга. Эркинлик нафақат ташқи кўринишида балки, боланинг ақлий фаолиятида, диққатида, хотирасида, фикрлашида ўз ўрнини топиши керак. Бола кузатишни, эшитишни, эслаб қолишни, ўқитувчи томонидан қўйилган вазифаларни ечишни билиши керак. Бола ҳаётдаги воқелик билан илм- фаннинг ўзвий боғлиқлигини фан ўрганяпти. Бу тушунча, кетма-кетлик билан ақлий фикрлаш доирасида бўлиши керак.

Мактаб таълимга болада психологик тайёргарлик унинг мактабга бориш даврида шаклланиб боради. Бу психологик хусусиятлар ўқувчини шакллантиради ва бу унинг мактабдаги ҳаёти ва фаолияти давомида шаклланиб боради. Мактабгача бўлган даврда бу хусусиятлар шаклланиб, мактаб шароитига болаларда истак хосил қилади. Ўқишга хохиш, қизиқиш уйғонади. Кўпчилик болаларда бундай хохиш мактабгача бўлган даврнинг сўнгида туғилади. Мактаб ўқувчиси булиш учун ўзига тортаётган нарса – “Мактаб- ҳаётининг атрибутлари”, “Партада ўтириш”, ”танаффус”, “баҳолар”, “портфел”.... Бу нарсалар ўқувчиларда шундай намоён бўлади: - Мактабда менга ёқадиган нарса... “У ерда менга баҳо қўйишади”, “МТМда тарбиячи, мактабда ўқитувчи ” Бундай ташқи вазиятлар ўқишдан хам кўра, жамиятда ўз ўрнини ўзлаштириш ва бошқа инсонлар ўртасидаги ўрни бола учун катта ахамиятга эгадек кўринади. Мактабга бориш даври болада психологик тайёргарли к ни мухим ўрни унинг эркин ривожланишидир. Турли болаларда бу давр турли хил ўтади. Лекин 7 ёшга яқинлашгада 1-синфга келиши билан мактаб ва ўқитувчи томонидан қўйилган хаётий фаолиятига тез киришиб кетади. Бошланғич синфдаги таълим болаларнинг ўқиш даврида уларнинг ёшини хисобга олган холда талаблар хам қўйилади. Ақлий ривожланиш боланинг мактабга тайёргарлик вақтида 1-синфга келган бола учун бизни ўраб турган олам нарсалар уларнинг хусусиятлари жонли жонсиз табиатнинг ходисалари хақида, одамлар уларнинг меҳнати, “Нима яхшию- нима ёмон?”, яъни ўзини қандай тутуши керак, шу каби захира билимлари бўлиши керак. Мактаб учун болалар тасавурида йиғилган билимлар қанчалиги эмас балки уларни тўғри ва аниқлиги мухим роль ўйнайди. Яхши билим олганда болалар ходисанинг хақиқийлигини кўра била

оладилар. Бундай тасаввурлар болада мактаб илм фанини ўрганишда катта ёрдам беради. Систематик равишда хар бир фанни ўрганиш бу келажакка интилиш хисобланади. Агар ўқувчи мактабга ва ўқишга қизиқиши етарли бўлмаса янгиликлар уни қизиқтирмаса ўқитувчи ўзоқ муддатда ўқувчи билан ишлаши, қизиқишини уйғотиши лозим. Текширишлар шуни кўрсатадики бошланғич синфларда кўпроқ қийинчилик кўпроқ қийинчлик туғдирадиган болалар: МТМ ёшидан кейин тўлиқ билимга эга бўлмаган болалар эмас, балки баъзи “интелектуал пассив” яъни ўйлашга фирклашга мисоллар ечишга хохиши бўлмаган болалар кўпроқ қийнайдилар. Мисол учун 1-синф боласи бир мисолни хеч хам еча олмади хадеб оғзига келган рақамлари: 5,3,10 деб айтаверди. Лекин хаётий мисол қилиб “Отанг сенга 1 сўм берди Онанг 1 сўм берди неча сўм бўлди?” деб сўраганда хеч ўйламасдан “Албатта 2” деб жавоб берди. Айрим болаларда интелектуал пассивлик сезилганда улар билан чуқурлаштирилган тарзда тарбиявий ишлар олиб бориш керак. Мактабгача ёшдаги болалар билим савияси етарли бўлса бошланғич синфларда яхши самара беради. Мактабга бораётган бола режа асосида предметларни ўрганиб уларнинг хусусиятларини сўзлаб бериши керак. Улар дунё олам хақидаги тушунчаларни албатта ўқитувчи ёрдамида тўлиқ фикрлай ола билиши керак. Мактабда бола биринчи кунданоқ ташқи мухитдан фойдаланган холда ўқитувчи томонидан топшириқлар олади. Шундай топшириқлардан бири “Чапга, юқорига, нуқтадан ўнг пастки нуқталарни бирлаштиринг” ёки яна бошқача топшириқ тури ва унга вақт бериш унинг бажарилишини кузатиши керак. Айниқса болаларнинг фикрлаши қобилиятига талаб кучли. Бола ташқи мухит ходисаларни аниқлаши, таққослаши ёки бошқачалигини фарқлай олиши керак, уларни мулохаза қила олиши лозим. Дарсда у ўқитувчини кузатиши ва ундан сўнг хулоса чиқара олиши керак. Бундай фикрлаш

хусусиятлари шуни кўрсатадики мактабга келган бола 1-синф дастурини тўлиқ эгаллай олади. Рухий ривожланишнинг хусусиятларидан бири боланинг мактабда ўқишда унинг оғзаки, маъноли, кетма-кет сўзлашиб кўриб турган нарсаларнинг таърифлашини билиши керак. Боланинг мактабга психологик тайёргарлиги шахсий хусусияларида намоён бўлади, у синфдаги жамоага киришиб боришга, ўз ўрнини топишга интилади. Оилада болани мактабга тайёрлашда кун тартибининг ахамияти Олти ёшли болаларни мактаб фаолиятидаги кун тартиби жуда мураккаб вазифа бўлиб, айрим ота-оналар бу масъулиятни айниқса бола хаёти ва мактабгача ёшдан ўтиш даврида мухимлигини хис килмайди. Уқиш даврини биринчи йили 1-синф ўқувчиларига катта талаб қўйилади. Бола мехнат тизимига тайёрланади, унда янги мажбурият ва масъулиятлар пайдо бўлади. Унга белгиланганданда кўпроқ харакатланиш тўғри келади. Оила ташкил килиб берган барча кун тартиби ва махсус шуғулланиш хамда идрок этишга боғлик машғулот болани мактабда ўқишга яхши тайёрлаш мумкин. Болалар учун тўғри ташкил этилган бир кунлик кун тартибини уни нафақат билимига балки соғлигини мустахкамлашга ёрдам беради. Кун тартибини бирданига ўзгариши бола рухиятига катта таъсир кўрсатади. Ота-оналарга кун тартибини тўғри ташкил қилиш учун биринчи жадвал ёрдам беради. Олти ёшли боланинг оиладаги тахминий кун тартиби.( 1-жадвал)

Тартибли лахзалар Вақти Уйқудан туриш, эрталабки бадантарбия, ювиниш. Нонушта Сайр Машғулот Сайр, ўйин ва кўнгил очиш тоза хавода Тушлик ва кундўзги уйқуга тайёргарлик Кундўзги уйқу Машғулот ва Сайр ва тоза хаводаги ўйин Тинч ўйин Кечки уйқуга тайёргарлик, ювиниш, тишини тозалаш Уйқу 8-00-8.45 8-45-9.15 9-15-10-00 10-00-11-00 11-00-12-45 12-45-13-00 13-00-15-00 15-00-16-30 16-30-18-00 18-00-20-00 20-00-20-30 20-30 Кун тартиби умумий кўрсаткич асосида олиниб: кундўзи ва кечки уйқу, гигиеник тайёргарлик, етарлича тоза хаводаги фаол харакатдан турли машғулотларни олиш бу навбатма навбат алмаштириш ва овқат рационидан иборат.Меъёридаги уйқу вақтида бола организми дам олади уни ишчанлик қобилияти тикланади. Соғлом болани хар куни бир вақтда ухлашга ўргатсак, тезда кўникиб, ухлаб қолади. Белгиланган вақтга болани ухлашга ва уйғонишга одатлантириш жуда мухим.

Уйқудан олдин асосан кечки уйқудан олдин бола тинч ва хотиржам бўлиши керак. Уйқудан олдин катталар болаларга кийимларини ва оёқ- кийимларини саранжомлашга ўргатадилар. Кейин болалар умумий гигиена қоидаларини амалга оширадилар.Нафақат гигиена орқали эмас, сув билан чиниқиш асаб системасига таъсир кўрсатади.Бу хар куни бир вақтда амалга оширилса, бола тезда уйқуга кетишига ёрдам беради. Бола ўрни озода, жуда қаттиқ хам юмшоқ хам бўлиши керак эмас.Шу каби товушлар, чироқ, радио овози, қаттиқ гаплашиш бола уйқусига халақит беради. Бола тез-тез шамоллатиб бориладиган хонада ухлаши зарур. Совуқ кунларда хона харорати +18 градус бўлиши керак. Кечки уйқу 11.5, 12 соатга чўзилиши мумкин. Мактаб ёшидаги бола хар куни камида 4 соат очиқ хавода бўлиши шарт. Очиқ хавода болани юриши уни хаётий жараёнларини (моддалар алмашинуви, нафас ва юрак қон-томир системасига)чиниқтириш фаолиятини кучайтиради. Қишда совуқ хавода болаларни очиқ хавода бўлиши камайтирилади, ёзда эса болалар кўпроқ кун давомида очиқ хавода бўлишлари зарур. Боланинг куни эрталабки бадан тарбиядан бошланиши керак.Жисмоний машқ болаларда куч ва қизиқиш уйғотади. Бадан тарбиядан кейин болаларда чиниқиш холатлари: хўл сочиққа артиниш ёки совуқ сувда ювиниш олиб борилади. Сўнгра бола кийинади, тишини тозалайди, ювинади. Сочини тартибга солади. Шахсий гигиена қоидаларини кузатишда болани соғлигини сақлашга эътибор бериши щарт. Айни мактабгача ёшда бўлган болалар

мураккаб бўлмаган янги маданий-гигиеник билимларни жуда тез ўзлаштиради. Болаларга гигиеник янги билимларни ўргатишда ота-оналар шахсий хулқ- атворлари, болаларга намуна бўлишида катта ахамиятга эга. Болада юз ва қўли учун алохида оёқ учун сочиғи, тиш чёткаси, ва тиш пастаси бўлиши шарт. Тишларни хар куни эрталаб ва кечқурун тозалаш керак. Бола хаётининг 8-йилида кун тартибида она тили машғулоти, хисоблаш, тасвирий фаолият, лой иши, қуриш-ясаш олиб борилади. Мактабдаги педагог маслахати ота-оналарга болалари билан ўтадиган машғулотлар таркибини аниқлашга ёрдам беради. Бундай машғулотлар 1-синф ишини ўзлаштиришга тайёрлайди. Амалиётда текшириб кўрилган ва ўзини ёқлаган қуйидаги машғулотни ўтиш варианти ва унинг давомийлиги: - Биринчи давр – 3 та машғулот, 20 минутда , улар орасидаги 10 минутни танаффус билан. - Иккинчи давр – 3 та машғулот 25 минутдан, улар орасидаги 10 минутли танаффус. Бу даврларни 1,5-2 ойга ўзайтириш мумкин. Олимларни исботлашича, 6 ёшли болаларда фаол диққати давомийлиги 15-20 минут машғулотидаёқ болалар чарчайди, уларнинг мехнат қобилияти пасаяди ва 10 минут ўтмагунча хам тикланмайди. Шунинг учун хам 2 та машғулотни саводхонлик ва хисобни кетма-кет бериш мақсадга мувофиқ эмас. Яхшиси 2-машғулотни харакатли ўйинлар билан ўтказиш керак. Сайрдан кейин тушлик ва уйқу оралиғида яна битта машғулот ўтказса, 3 та машғулотни секин-асталик билан ўтказиш керак. Бола организми «ишга чиқишга» секинлик билан таъмирланади. Бу давр 5-6 ёшли болаларнинг 80% и да 2 дан 7 минутгача ўзаяди. Ўртача хисобда 5-6

минут. Кейин ишчанлик қобилияти юқори даражада тикланади. Бу қобилият ўзгариши соғлом болалар учун белгиланган. Болалар чарчаганида ишчанлик қобилияти ва диққати тарқоқ бўлади. Одатда у ташқи кўринишда, тез чалғишида, хавотирли харакатларда сезилади. Кичик «жисмоний дақиқа» ўтказилиши болаларни ишчанлик қобилияти тикланишига имконият яратади. Керак бўлса машғулот яна 10-15 минут ўтказилиши мумкин. Ҳафтани ўтишида болани ишчанлик қобилияти характерини ўзгаришига олиб келади. Сешанба куни 6 ёшли болаларда марказий нерв системаси функционал даражаси яхши бўлади ва ишчанлик қобилияти жуда баланд кўрсаткич бўлади. Чоршанбадан шанбагача болаларда қисқа машғулотларда хам ишчанлик қобилияти пасая бошлаганини Кузатишмумкин.Душанба эрталабки вақт ишчанлик қобилияти паст бўлади. Бундай ишчанлик қобилияти ўзгаришини инобатга олган холда, болаларга душанда ва шанба куни тасвирий фаолият, лой иши, аппликация, қуриш-ясаш машғулотлари ўтилади. Машғулотдан аввал хона шамоллатилади. Катталар болаларни иш столини жойлашиши ва ўлчамларига эътибор бериш керак. Столни ойна олдига шундай жойлаштириш керакки, ёруғлик чап томондан тушсин, мактабгача ёшдалилар учун, махсус ўқувчилар учун ўзгарувчан ўзунлик ва қия қопқоққа эга бўлган столча-парта керак бўлади. Стол ўзунлиги ва стул ўлчамлари бола бўйига мос бўлиши керак. Ўлчам олишда уни кийимлари инобатга олинади. Стол стулнинг ўзунлик ўлчами (см).( 2-жадвал ) Боланинг бўйи Стол Стул полдан ўзунлиги эни Ўзунлиги полдан ўриндиқ қача эни

95-99 100-109 110-109 120-129 130-139 43 47 52 57 62 45-50 45-50 45-50 45-50 45-50 55 55 55 55 55 24 27 32 27 27 21 23 27 27 27 49 49 49 49 49 24 26 29 31 31 19 20 20 22 24 Агар машғулотда одатий стол мавжуд бўлса, у ёғочдан тайёрланган бўлиши, қиялиги 12-15 даражада бўлиши керак. Бундай стол ўтириши ва кўзини тасвирий фаолият билан шуғулланишида чарчашидан сақлайди.Кун тартибида болани ўз талови асосида ўйин ва машғулот учун бўш вақт ажратиш керак. Бу вақтни кундўзги уйқудан кейин ёки кундўзги машғулотдан сўнг белгилаш керак.Бўш вақтда болалар радио дастур эшитишлари мумкин ва хафтасига 3 мартадан ортиқ бўлмаган болалар учун телевизион дастурларни кўришлари мумкин. Тушлик овқатланиш болани меъёрдаги жисмоний ва ақлий ривожланишини асосий шартларидан бири хисобланади ва болани мактабга тайёрлаш шартларидан бири хамдир. Озиқланиш таркиби болада энергетик қувватга хаётий жараёнларни чарчашига олиб келади. Бола 5-6 ёшда 2000 калория суткада қабул қилиши керак. Бунда оқсил, ёғ ва углевод, хайвон ва ўсимликлар ёғи, минерал тўз ва витаминлар бўлиши керак. Овқатланиш 4 махал, аниқ бир вақтда бўлиши шарт. Оқсил, ёғ, углевод ва минерал тўз организмнинг асосий озиғидир. Овқат таркибидаги оқсил ва уни сифати организмни ўсиши ва ўсиш жараёнига боғлиқдир. Ҳайвон оқсилида ва болани овқатланишидаги оқсил умумий таркибини 60% га тўғри келади. Ҳайвон оқсили гўшт, балиқ ва тухум таркибида мавжуд. Оқсил етишмаслиги организмни ўсиш жараёнига таъсир кўрсатади, турли

касалликлар келтириб чиқаради. Ёғлар асаб ва иш учун асосий қурилиш материалидир. Болаларга кучли ёғлар мол ва қўй ёғларидан фойдаланиш тавсия этилмайди. 1 суткада ёғдан фойдаланиш 11 г ўсимликлар ёғини ташкил этади. Асосий энергия манбаи – углеводлардир. Углеводлар нон, картошкада мавжуд. Бир суткада қабул қилинган углевод 60 г тоза шакар ва 10-15 г қандолат махсулотига тўғри келади. Кўп миқдордаги шакар ва ширинликлар болаларга бериш тавсия этилмайди. Нормадан ортиши секреция ва ошқозон йўлларига таъсир кўрсатади. Овқатланиш вақтида стол устига сув қуйиш керак эмас, агар сув қуйилса, бола ўзи хохламаган холда унда ичиш истаги хосил бўлади. Тушлик одидан болаларни сув ичишга одатлантириш керак эмас. Сув ошқозон суюқлигига таъсир кўрсатади. Сув ва бошқа суюқликлар ошқозонда маълум хажмда туради ва овқатга бўлган эхтиёжини камайишига олиб келади. Болаларга синтетик ранглар қуйилган газли ичимликлар бериш мумкин эмас. Болалар учун энг яхши ичимлик – кучсиз чой, сутли чой, сутли кофе. Табиий шарбат ва тоза қайнаган сувдир. Янги ўзилган мевалар чанқоқни яхши босади. Болаларга шошмасдан, чаппиламай, овқатни майда чайнаб ейиш, санчқи, қошиқ ва бошқа буюмлардан тўғри фойдаланиш ўргатилади. Соғлом иштаха, атрофдаги нарсаларни жойлашишига боғлиқ. Тоза тушлик столи, дастурхон солинган. Нон озодалик билан тўғралган, тарелкалар чиройли жойлаштирилган бўлиши керак, Ошхонадаги барча гигиеник талабларни бажарилиши уни кун тартибини тўғри ташкил этилиши катта мактабгача ёшдаги болаларни мактабга тайёрлашни енгиллаштиради. О илада болаларни тасвирий фаолият асосида мактабга тайёрлаш Тасвирий фаолият (расмда, лой иши, аппликация) болаларда нафақат қизиқиш уйғотади, балки уларни ўраб турган оламни ўз ишида акс

эттиришда, оламни кўз олдида яхлит холда намоён этишида ва умуман хар томонлама шаклланишига (эстетик, ақлий, ахлоқий) туртки бўлади. 1-синфнинг ўқув дастурига тасвирий фаолият дарслари киритилган, Ушбу фаолиятда болалар расм чизишга ўрганишади. Қоғоз ва лой билан ишлаш қўл мехнати дастурига киритилган.Шунинг учун уйида хамкорликда расм чизган, лой билан ишлаш, қирқиб ясашга ўрганган боланинг ўз кучига бўлган ишончи, қўлда бажариш кўникмалари янада мустахкамланади. Тасвирий фаолият болани мактабга психологик-ақлий тайёргарлигини оширади. Буни боланинг ўзини тутиши ва барча харакатларни англаган холда бажаришида кўришимиз мумкин. Расм чизиш, лой билан ишлаш, аппликация машғулотлари, болани ўз вақтини режали тащкиллаштиришга, бошлаган ишини охирига етказишга ўз ишини янада яхши ва тўғри бажаришга, янгилик яратишга, маълум кўникма ва малакаларни эгаллашга, диққат билан тинглашга ва катталар айтган вазифаларни бажаришга ўргатади. Тасвирий фаолият машғулотини ўтказиш учун зарур бўладиган материаллар қуйидагилар: қоғоз, қалам, мўйқалам,бўёқ, елим, қайчи, пластилин ва хоказо. Болалар асосан ёрқин рангларни ёқтиришади, уларни бўёқ ва қаламлар тўплами ўзига жалб этади. Бўёқларни хар хил рангдалиги болаларнинг дунёни ёрқин тасвирлашга имкон яратади ва мазмунли расм солишга туртки бўлади.Шунинг учун расмга яхши бўёқ материалларини танлаш мухим. Расм чизиш учун хар хил материаллардан фойдаланиш мумкин, лекин бу хамма материал хам мухим дегани эмас. 12 хил рангдаги қаламлар тўплами, оддий қалам (2м 3м) мўйқалам, акварел бўёқлари ва расм учун қоғоз каби материалларсиз бола машғулотини

ташкиллаштириб бўлмайди. Албатта турли материаллар рангли мель, бола ишини янада бойитиб кўрсатади ва бу расм чизиш жараёнига катта эътибор талаб қилади, бола сюжетга хос ранг танлашга ўрганиб қолади, расм ва метериаллар ўртасидаги алоқа каби масалалар болани фикрлашга даъват этади. Ҳар гал янги-янги расм сюжети билан боғлиқ материални танлаш хам керак эмас. Бола бир материал устида ишлаб уни тўлиқ англаб олиши керак. Катталар тасвирий фаолиятни уйда ташкиллаштириши, бола ишлаши учун ва материал, ускуналар учун алохида жой, машғулот учун керак бўладиган материалларни тайёрлаши зарур. Бу бола мустақил тарзда ишлаши учун, керакли нарсаларни, чин дилдан тайёрлаши ва иш охирида ўз жойини йиғиштириб қўйиши учун зарур. Болаларни машғулот учун материалларни олдиндан тайёрлашга ўргатиш керак: қаламларни ўткирлаш, акварель бўёқларини намлаш яъни юмшаб мўйқаламга осон йиғилиши учун. Бўёқ билан ишлаш учун, банкада тоза сув, юмшоқ латта, мўйқалам сувини шимиши учун керак бўлади. Бундан ташқари рангни аралаштириб, зурур рангни танлаш учун палитрадан фойдаланиш керак бўлади. Қоғозни расм альбоми ва расм дафтаридан олиши керак. Юпқа ёзма вароқ ва оддий дафтар вароқларидан фойдаланиш тавсия этилмайди. Лой ўрнида энг қулайи бу пластилин. Уни кафтлар орасида харакатлантириб, қиздириб, юмшатиб олиш лозим. Буни болани ўзи бажарса, мақсадга мувофиқ бўлади. Аппликация учун рангли қоғоздан фойдаланган маъқул. Дафтар муқовасидан фойдаланиш хам мумкин. Энг мухими бола ишига хурмат билан қараш керак. Бола расм чизаётган вақтда унга халақит қилиши, хатосини тўғрилаш, эътиборини бошқа нарсаларга қаратиш керак эмас. Бола диққатини тез-тез бошқа нарсаларга қаратиш ундаги психик жараёнларни бузади.

Расм ва лой ишида: Қаламни тўғри ушла, қаттиқ босма, расмни эхтиётлик билан бўягин, шошилма каби гаплар билан танбех беришнинг ўзи етарли. Буни бола жиғига тегмасдан секин мурожаат қилган холда бажариш керак. Машғулот пайтида столга тушадиган ёруғлик мухим ва болани ўтиришига эътибор қилиш лозим. Агар бола бирор нарсани ўхшатиб чизгиси келсаю лекин ўхшатишга қийналса, одатда катталарга ёрдам сўраб боради. Бундай холатда қалам ушлаб, расм чизишга шошилмаслик керак, чунки бу хар доим хам яхши c амара бермайди. Расмни хар сафар катталар чизиб кўрсатаверса, бундай болалар енгилликка ўрганиб қолишади ва қийинчиликни енгиб ўта олмайдилар. Қийинчиликни юзага келиш сабаби, бу болада кўргазмали нарса хақида аниқ тасаввурнинг йўқлигидадир. Шунинг учун бола шу нарса хақида тўлиқ маълумотга эга бўлиши керак. Агар шу нарсани китоб ва ўйинчоқлар орқали кўриш имконияти бўлса, албатта ундан фойдаланиш керак. Бола керакли нарсани расмлар орқали ўзи топсин. Катталар эса бола расмни топиши учун кетган вақтни хисобга олиши керак. Қидирув учун кўп вақт сарф қилиниши керак эмас, чунки бола диққати ва хаёли бошқа фаолиятга кўчиб, бошлаган ишни охирига етказа олмай қолади. Болага ёрдам бериш, расмни қидириб топиб, диққат билан кузатиш керак. Бола расм деталларини тушириб қолдирадими ёки қўшадими бу ўзига хавола. Энг асосийси бола ўз холича расм чизсин. Биз болада асосан мақсад сари интилиш хиссини шакллантириш ва доимо ўз ишини охирига етказиш каби хислатларни тарбиялаб боришимиз даркор. Ҳар доим хам бола бир машўзида бошлаган расимни охирига етказа олмайди, сабаби, вақт етмайди ёки чарчаб қолади. Бундай холда болага расмни кейин давом эттиришини маслахат берилади. Баъзида эса бола бошлаган ишини охирига етказмай туриб, «Чизишни хохламайман» деб туриб олади. Сабаби, кўпинча бола расмни бирон бир деталини чиза олмай қолса, шундай қила бошлайди. Айнан нима болага қийинчилик туғдираяпти, шуни аниқлаб, энг маъқул бўлган маслахатни

бериш керак. Агар гап бунда эмас, балки бола хамма бошлаган ишини хам охирига етказмаслигини аниқланса, ундай холда болага юмшоқ муомалада туриб, ишни охирига етказиш зарур эканлиги тушунтирилади. Тасвирий фаолият натижаси бола томонидан бажарилган материалларда (расм, аппликация, ясалган фигуралар) намоён бўлади. Иложи борича ота-оналар боланинг қизиқиши, бажараётган иши хақида сухбатлашиши керак. Энг аввало боладан ўз ишида нимани акс эттира олиши, айнан қайси детал устида қийналаётгани ва бажарган ишидан қониққанлиги хақида гаплашиш зарур. Эслатиб ўтиш жоизки, хаддан ташқари қаттиққўллик болани ижодий фаолиятини ва ўзига бўлган ишончини сўндиради. Шунинг учун танбехни маслахат тарзида бериш мақсадга мувофиқдир.Кўп мақтов эса болада ўзбошимчаликни юзага келтиради. Ҳамкорликда бажарилаётган иш хақидаги мухокама болада ўз устида қайта-қайта ишлаш ўзига тўғри бахо бериш ва камчиликларни тўғрилаш каби хислатларни тарбиялайди. Бу нафакат мактабда балки хаёт давомида хам аскотади. Расм машғулотини хафтасига 1-2 марта ўтказиш керак. Лой иши хам худди шундай факат аппликацияни хафтасига бир марта ўтказган маъқул. Агар болада машғулотдан ташкари расм чизиш, киркиш, ясаш истаги туғилса, унга имконият яратиб бериш лозим. Машғулот вакти 25-30 дакикадан ошмаслиги лозим. Шундай пайтлар бўладики, бола ўз ишини охиригача етказа олмайди. Агар бунга вақт сабаб бўлса, албатта болага ўз ишини тугатиши учун вақт ажратиш керак. Бола бажараётган иш учун анча вақт сарф бўлса, ундай холда болага ишни бошқа пайт тугатиш кераклигини секин ва майин охангда тушунтириш лозим.

Тасвирий фаолият машғулотига нисбатан бола қизиқишини ошириб бориш учун уларни ўраб турган олам, табиат, одамлар, жамият хаётидаги ходисалар хақидаги кўпгина маълумотларни бериб бориш керак. Бола билан сухбат қилиш, сайр ва экскурция уюштириш, табиат ходисалари, хайвон ва қушларни кузатиш, расмли кўргазмалар ва қизиқарл китоблар ўқиш бола тасаввурини бойитади. Катталар болани атрофга нисбатан қизиқишини ва мехр-мухаббатини оширишлари керак. Ота-оналарнинг болани ўраб турган олам, нималарга эътиборини қаратиш, бўлаётган ходисаларга бераётган бахоси кўп холда болани оламга нисбатан бўлган муносабатига боғлиқ. Болани олам хақидаги тасаввурини кенгайишида болалар китоби ва кинофильм, диафильмларни ўрни катта. Расм машғулотини ўтказиш йўллари турли хил бўлиши зарур. Биринчи холда бола аниқ бир предметни чизса:(масалан ўсимлик) иккинчи холда ўқилса китобга иллюстрация қилинади, унда ўраб турган оламни тасвирлайди. Мактабгача ёшдаги болаларнинг асосий мавзуси – инсонларни ўраб турган оламга оид бўлиши керак. Болаларга хамма нарса қизиқ кўринади, шунинг учун улар ўзи учун хар куни янгилик яратишади. Болалар ўз тасаввуридаги оламни қоғозга тушириб, бундан катта завқ олишади. Ота-оналар эса боланинг техник қобилияти, тасаввури ва олам тўғрисидаги тушунчасини хисобга олиб қизиқарли мавзу танлашида ёрдам беришлари керак. Тайёр кўргазмани қоғозга тўғри тушира олиш хам бир махорат. Бола билан эса композицияни расм қоғозига тўғри тушира олиш хақида қоғозга тўғри тушира олиш хақида гаплашиш жуда мухим. Болалар китобидан илюстрацияли расмлар ва рассомлар ишини болаларга кўрсатиб ўтиш зарур. Болага шундай материалдан фойдаланишни маслахат бериш керакки, расмда

у ёки бу мавзулар аниқ кўринишга эга бўлсин. Масалан қиш тасвирини болалар бўёқ ёки гуаш орқали аниқ тасвирлаб бера олади.Бахор пейзажини акварелда ёритиб берган маъқул. Бола хаётидаги бирор бир воқеа ёки умумий бир кўринишдаги бола қалам ёки бўёқлар ёрдамида қоғозга тушириши керак. Шуни эсда тутиши керакки, қалам билан чизиш ўзоқ вақтни олади ва қаламни куч билан босиб бўяш, уни қаттиқлигини хисобга олганда болага бироз қийинчилик туғдиради. Шуни хисобга олиб, болага катта хажмдаги қоғоз бериш тавсия этилмайди ва бўяш учун қаламдан фойдаланмаган маъқул. Агар бола расмни шошилиб, эътиборсизлик билан чизаётгани ёки чарчаганини сезсак, унга расмни кейин давом эттириш хам мумкинлигини тушунтириш лозим. Агар сюжет кўрсатмаси ёрқин ранглардан фойдаланишни талаб қилса, бундай холда гуашь ва темпердан фойдаланиш керак. Бола китобда тасвирланган иллюстрацияга хос расм чизаётганда, маълум персонажлар харакатига киришиб кетади. Улар билан бирга хам хаяжонланади хам хавотирга тушади. Сюжетдаги кўпгина персонажларни харакатдаги холатини тасвирлаш болага қийинчилик туғдириши мумкин. Ота-она бола имкониятини хисобга олиб қўлидан келган персонажни тасвирлаб чизишни тавсия этиши зарур. Болалар учун эртакнинг сюжетли-кўргазмали томонини ёритиб бериш осон кечади. Масалан: қуён ва бўғирсоқ учрашуви, Зумрад ва Қиммат учрашуви ва хоказо. Лекин болага хар сафар эртакни фақат сюжетли томонини ёритиб чиздирсак нотўғри бўлар эди. Болаларда фантастик образларни тасвирлаш кучли бўлади ва улар фантазиясини ўстириш ўта мухимдир. Шунинг учун болага сехрли дарахт. Афсонавий боғ, сехрли қуш расмини чизиш тавсия этилади. Бу расмларда бола ижодий ёндошиши керак. Бола билан олдин сухбат ўтказилади: «Ишни

нимадан бошлаш керак? Тасаввурингдаги образни қоғозга қандай туширасан?» каби саволлар берилади. Бундай саволлар болага кўргазманикўз олдига келтириб кўришига ва англаб етишига ёрдам беради.Рассомчилик санъатининг фойдали бир кўриниши – натурадир. Натура болани қабул қилиш доирасини атрофга нисбатан диққат ва тасаввурини бойитиб, кўзатувчанлигини оширади. Бунинг учун оддий бир предмет танланади. Масалан барглари аниқ бўлган алохида-алохида жойлашган уй гуллари ёки гулдастадаги гул. Танланган предмет хаммага яққол кўринарли қилиб қўйилади. Болага объектни диққат билан Кузатиштаклиф қилиниб,айниқса гул ва баргларнинг жойлашиши кетма-кетлигига, гул, гулдон формасига нисбатан қизиқиш уйғотилади. Иложи борича гулдон шаклини қўл билан силаб кўрсин. Болалар ўйинчоқ расмларини чизишни яхши кўришади. Агар бола мавзуга хос расм чизишга қийналса, бундай холда ўйинчоқ расмини чизишга маслахат беринг. Бунинг учун болага чизиш осон бўлган ва бола ўзи танлаган ўйинчоқни берилади. Аввало ўйинчоқни тузилишига, шаклига, ранггига эътибор бериш, ўйинчоқ қисмларига диққатини қаратиш керак. Энг қадимги санъат асарларидан бири бу декоратив санъатдир. Одамлар уй, идиш ва кийимларини ушбу санъат кўриниши асосида ясатишга уринишган. Болаларни ушбу санъат тури билан таништириш ўта мухим. Кўпгина шахар ва туманларда махсус санъат музейлари мавжуд. Бола ижодкорлиги ва эстетикасини ошириш учун албатта мўзейга олиб бориб, санъат турлари билан таништириш зарур. Нақш ва декоратив композициялар яратишни кўпроқ қизлар хуш кўришади. Ўғил болаларни хам бу қизиқарли расм тури билан таништириш мақсадга мувофиқ. Болани ушбу санъат тури орқали тасаввурини янада

кенгайтириш учун декоратив мато, маълум декорация асосида ясалган идишлар, дастрўмол ва бошқа турли хил нарсаларни кўрсатиб бахо бериш тавсия этилади. Бола диққатини нақш элементларига (геометрик форма, гул, барг, қуш) қаратиш ва уларни нақшда ритмик жойлаштиришга кўмаклашиш зарур. Бола расмларни қалам ва бўёқлар билан безатиши керак ва кўнглига ёққан декоратив безакни танлаши мумкин. Бола учун қийин бўлмаган нақшни танлаб, худи шунга ўхшатиб, нақш чизишни таклиф қилиш лозим. Чизилаётган нақш элементлари, чизиқлари узунлиги 15-20 см, эни 5-6 см ни кўздан кечириб чиқилади. Агар бу болага қийинчилик туғдирса, болага нақш элементларини маълум шаклга келтиришни таклиф қилинади. Масалан: тўртбурчак (дастрўмолча, салфетка) мисолида келтирилиб, ушбу шакл чет қисми ва ўртасини нақшлар билан безатилади. Доира (ликопча) шаклида эса нақшни ўртага ёки ўрта ва четга жойлаштириш мумкин. Декоратив композицияни яратишда болалар маълум шакл ва шаклларни бир неча марта такрорлаб чизиши мумкин, лекин ундаги нақшлар турли хил бўлиши шарт. Бола танлаган расм мавзулари турлича бўлиши кераклиги хақида гапирилди. Болалар одатда билган расмларини қайта-қайта такрорлаб чизишади. Бундай холатда боланинг чизиш малакаси бойимай, тасаввури ўсмайди. Шунинг учун хар хил мавзу ва турли мазмундаги расмларни чиздириш фойдадан холи эмас. Тасвирий фаолият эстетик тарбияни шакллантириш билан бирга болани чизиш малакасини ошириб, хамда мактабга тайёрлайди ва шу асосда қўл мускулларини шакллантириб ёзишга ўргатади. Нафақат расмчилик балки тасвирий фаолиятнинг барча турлари: аппликация, лой, тўқиш, қуриш-ясаш болани қўл мусқўлларини шакллантиради. Лекин расм чизиш фаолияти бошқа тасвирий фаолиятдан

фарқли ўлароқ, болани ёзишга нисбатан тайёргарлигини оширади, сабаби ручкага яқин қуроллардан (қалам, мўйқалам) қуроллардан фойдаланиш хисобланади. Психологлар фикрича, ёзишни ўрганиш учун график ва техник малакаларни кўзатиб, бажариш мухим, бунда харф элементини тўғри ўхшатиб чизиш ёки маълум харф формасини бир-бири билан тўғри бирлаштириш хисобга олинади.Машғулот пайтида ручкани тўғри ушлаб, қўлни охиста харакатлантириш мухим. Санаб ўтилган кўпгина малакалар расм чизишда қўлланилади. Агар бола диққат эътиборини тўғри ўтирган холда расм чизишга ўргатсак, яъни қоғозни букламай, суянмасдан, қалам ва мўйқаламни тўғри ушлаб, бошлаган ишини охирига етказиш каби фаолиятларни намоён қилсак, бола мактабга чиққач, маълум талаб ва қоидаларга тез кўникиб кетади ва ёзишга қийналмайди. Агар катталар болалар катталарга ўтириш ва ёзиш техникасини ўргатишмаса, бола мактабда хам нотўғри ўтириш ва ручка, қаламни нотўғри ушлаш оқибатида ўз ишини билмаган холда бармоқлари билан ёпиб қўяди. Ёзувга ўргатиш учун бола қўл харакатларини текис йўналтиришга ўргатиш керак. Расм чизишда бу харакатларни нақш элементларини намоён этишида кўриш мумкин. Масалан: расмни бўяётганда қаламни бир томонга йўналтириш. Болага расмни шошилмасдан, озода бажаришга ўргатиш керак. Бола ўз иши ва харакатини бошқара олиши керак. Масалан: катта гурух тарбияланувчилари расмни бўяётганда белгиланган чизиқдан чиқармасдан бўяшлари керак. Ҳарфларини бир текисда ёзиш учун болалар бармоқ характларни машқ қилиш керак. Бу харакатлар хар машғулотда такрорлаб ва мустахкамланиб борилади.

Машғулотдан ташқари катталар болага оқ қоғоз бериб, декоратив санъат турига хос турли чизиқ бурма шаклларни чизиш таклиф қилишлари мумкин. Болани қўли қанча кўп харакат қилса, унинг мустақил, текис ва чиройли ёзиши хам шунча осон бўлади. Ёзув – ўз қонун-қоидалари ва афзалликларига эга специфик фаолият. Болаларни ёзишга ургатиш учун, маълум машклар ёрдамида хар машғулотда ёздиришимиз керак.Бунинг учу нота-оналарга ёрдам тарикасида ёзув дафтарини олишимиз мумкин.Бола бу машкларни тез-тез такрорлаб ёзиш малакасига эга булишади.Ёзув дафтаридаги нукталарни бирлаштириш асосида харфлар йигиндисини ёки киска сўзни хосил килишади. Сўзни ёзиб булгач, бола ёзишдан тухтайди.Қўл ва кўзлар дам олади.Бу эса ўз навбатида ёзган машкларини куриб, тахлил килишга ва тугирлашга имкон яратилади. Бола килган хатоликни ота-оналар ота-оналар тугирлаб бориши керак. Бола ёзаётган пайтда унинг қўл харакатига, калам, ручкаларни тўғри ушлаб ёзишга эътибор бериш керак. Бола ёзув хакидаги маълум кўникма ва малакаларга эга бўлгандагина болани ёзишга ургатган маъқўл. Ёзишни январ ва феврал ойидан бошлаган маъқўл.Машғулотни хафтада 1-2 марта ўтказиш керак. Тасвирий фаолиятни барча турларини ота-оналар ўзи оилада олиб боришлари мумкин.Бу болани эстетик тарбиялайди ва мактабга тайёрлайди.

ОИЛАДА МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ТАШКИЛОТЧИЛИК ХУЛҚЛАРИНИ ТАРБИЯЛАШ. Мактабга тайёрлов ёшида болаларга маданий сифатлар ўзаги сингдирилади. Мехнатсеварлик, хамкорликда иш бажариш хислатлари уйғона боради. Бундай сифатларнинг ривожланиши ўз хулқи ва хис-хаяжонини бошқаришига, мехнат қилишини қатъий хохлаш ва ўрганишга ёрдам беради. Ташкилотчилик ташқи кўринишда шахснинг сифати каби йиғинчоқлик, аниқлик, тартиблилик кўринишида намоён бўлади.Бу сифатларнинг ички кўриниши тиришқоқлик, ўз харакатларини режалаштиришни ўрганиш, ўз- ўзини назорат қилишни амалга ошириши билан белгиланади. Бола хаётининг еттинчи йилида ташкилотчиликнинг ички ва ташқи кўриниши катталар кўрсатмасини аниқ бажаришда, мехнатни қатъий тартиб билан ва аниқ муддатида бажаришда, шунингдек, ўз ишини тўғри бахолай олиши ва камчиликларини тўғрилашга интилишида намоён бўлади. Ташкилотчилик хулқини тарбиялаш фаолияти давомида амалга ошади. Катталар талаби бола хулқини йўлга солади, ташкиллаштиришга, тартибга ўргатади. Доимий талаблар болани харакат тартибига, турли хил харакатларни алмашинувига ўргатади. 3 ёшли болакай ювингандан сўнг нонушта қилади, сўнг ўйнайди, ўйиндан сўнг сайрга чиқади. Табиийки, мактабга тайёрлов ёшидагиларга ўзига яраша талаб қўйилади. Катталарнинг аниқ талабини бола томонидан бажарилиши катта тарбиявий ахамиятга эга, чунки у бирон нарсани ўз вақтида ва мажбурий бажариш зарурлиги билан чамбарчас боғлиқ.

Мактабга тайёрлов ёши охирида бола ўзига ёки жамоага баравар қўйилган катталар талабини бажарувчи бўлибгина қолмай, балки ўзига ва бошқа болаларга нисбатан талаблар қўя бошлайди. Бу талаблар ўзига бахо беришда ва болалар қилмишига бахо беришида янада аниқ кўринади. Бизнинг жамиятимизда инсонлар фаолияти жамоа хамкорлигига асосланган ва у болаликдан бошланади.(оилада, болалар МТМсидаги тенгдошлар жамоасида, мактабда, ва хоказо) шунинг учун мактабгача ёшдаги болаларга жамоада яшашни ўргатиш, бирга ўйин ўйнаш, мехнат қилиш, берилган топшириққа жавобгарлик билан қарашни тарбиялаш зарур. Биргаликдаги фаолият келишилган харакатларни талаб қилади, умумий хис-хаяжон ва куйинчакликларни чақиради ва шу билан ташкилотчилик хулқини шакллантиради. Мехнат қилишни хохлаш ва ўрганиш биринчи мустақил ўзи бажарадиган харакатларидан бошланади. Ҳар бир бола хаммага маълум «МЕН ЎЗИМ» деган сўзларни ишлатади, уларда ўзи мустақил нимадир бажаришга биринчи талаб акс этган. Болани мустақилликка интилишини хар томонлама рағбатлантириш керак. Оёқ кийимини болалар қўлига бўйсунмаса хам майли, бола уни ўзи кийсин. Шундай хол бўладики, бир вақтда болаларда эмас, балки уларнинг ота- онасида боланинг бирон ишни тамомлашини кутишга сабрлари чидамайди. Ўғли ёки қизининг хохишига қарши улар болага ёрдам беришга ёки улар учун ўзлари бажаришга шошиладилар. Натижада уларнинг мустақил харакатга биринчи интилишлари сўнади. Келгусида мехнатга интилиш одатисиз болага қандай бўлиши хақида улар ўйламайдилар. Вахоланки, айнан кичик боланинг мустақиллигида илк мехнатсеварлик туғилади. Маълумки, боланинг мустақилликка интилиши, ўз йўлида кўпгина қийинчиликларга учрайди, қайсики бу сифатларни ривожлантиришни

қийинлаштиради. Қийинчиликларни енгиш болада қатъият, феъл-атворни шакллантиради. Бир томондан, агар бола майда-чуйдада мустақил бўлмай, хар нарсада бошқаларга ишонса, хеч қандай мехнат йўлланмаси хақида сўз бўлиши мумкин эмас.У ўқишни хам ўзининг иши деб қабул қилмайди, ташқаридан ёрдам кутади, уни мустақил дарс тайёрлашга ўргатиш қийин кечади.Мактаб бўлса биринчи кундан бошлаб ўзининг талабларини қўяди, авваламбор мустақиллик талабларини. Мустақиллик мактабгача ёшдагиларнинг турли босқичларда турлича шаклда бўлиб,турли талаблари билан аниқланади. Кичкина мактабгача ёшдагилар эндигина бирламчи ўз-ўзига хизматга ўрганади.3-4 ёшли бола стол атрофида тинч ўтиришни, тартибли ёйишни, салфеткадан тўғри фойдаланишни ўрганса яхши-я. Масала бирламчи ўз-ўзига хизмат ота-она мехнатини енгиллаштиришда эмас. Мухими, бола тартибга ўрганади.Мана у мустақил кийимини, оёқ кийимини ечади, жойига қўяди, сиз энди ўйинчоқлари ва китобларини жойига қўйишни унга камроқ эслатасиз. У энди ўзи тартибсизликни сезади, кеча қолдирган ўйинчоқни яшикка солади, сиз тушириб қолдирган нарсани кўтаради. Кичик мактабгача ёшдаги бола тўғри тарбияланганда, бирон нарсани ўзи бажаришга хохиш пайдо бўлади.У тарелкаларни столга қўяди, уйни тозалашга, кир ювишга ёрдам беради. Бу осон ишлар, бола ўйнаб бажарсада, ундан жисмоний ва ақлий куч талаб қилади.Маълумки, кичик мактабгача ёшдагиларда натижа эмас, «бажариш»га қизиқиш устун келади.Мехнатга интилишни кичкинтой катталар харакатига қизиқиш натижасида хосил қилади.3-4 ёшда бола кўпинча хали ўзининг ишини бахолай олмайди, унинг натижаларини сезмайди. Шунинг учун болага унинг арзимасаям ўз кучи билан эришган натижасини кўрсатиш мухимдир.

Кичкинтой бола фақатгина яхши сўзга эмас, шунингдек катталар тарафидан ёрдамга хам мунга ўзи бажаролмаган нарсада ёрдам бериши керак. Катта мактабгача ёшдагилар мустақиллиги ўз-ўзига хизмат давомида кўпаяди. 6 ёшли бола мустақил ювиниш, артиниш, тиш тозалаш, кийиниш ва ечиниш, кийимларни тартиб билан тахлашни билиши шарт. Катта мактабгача ёшдагилар кийимини тоза тутиш, тартибсизликни сезиш ва йўқотиш, тугмаларини тикиш, кийим ва оёқ кийимини тозалашни ўрганишлари зарур.Овқатланиш вақтида фикри чалғимаслиги жуда мухим. Бўлажак мактаб ўқувчисида оиладаги доимий мажбурияти бўлиши яхши.(масалан, почта қутисидан газета олиб келиши, нон сотиб олиши, балиқларни овқатлантириш, ва хоказо). Бола хеч қачон қандай юмушни бажаришни билиши ва ёдда сақлаши керак. Майли, мажбурият кўп бўлмасин, мухими бола уларни зўрлов билан эмас, хохиш билан бажарсин.Ота-онанинг хар бир топшириғини бола ўз вақтида, иштиёқ билан, тартибли ажаришга эришиши даркор. Катта мактабгача ёшдагилар ўзоқ муддат қўлларидан келган ишларни мустақил бажаришлари мумкин, бунда нафақат ўз-ўзига хизмат, балки ўсимликларга қараш, жониворларни боқиш, уй тозалаш ишлари, балки бундан хам мураккабларини бажаришга лаёқатлидирлар. 6 ёшли бола кичкинтойларга расм чизишга, осон ўйинчоқлар ясаш: қоғоздан қайиқча, пирпирак тайёрлаб бериши, бувисига компот учун қуриган меваларни саралашга, йўқолган ойнани топиб беришга ёрдам бериши мумкин. Осон мехнат топшириғини ажратиб бериш болани уни фаол бажаришга ундайди, ва у керакли материаллар танлаб, ўзининг харакатларини режалаштиришни бошлайди. Бу энди ташкилотчилик хулқини белгилари борлигини билдиради. Секин-аста мактабгача ёшдаги бола иш босқичларини фарқлай бошлайди.

Бола мустақиллиги шаклланишида ўз-ўзини назорат қилиш ривожи ўта мухим. Бу сифат фикрлашни эришилган натижа билан солиштириш имкониятини беради. Бола катталар бошчилигида ўз харакатини фақатгина битиргандан сўнг эмас, балки иш бажариш чоғида хам бахолашни ўрганади.Мактабгача ёшдагиларнинг иш бажариши қўйилган мақсад асосида бўлишида катталардан болалар фаолиятиг эътибор ва қўшимча кўтаринкиликлар (рағбатлар, назорат ва х.з.о) ни талаб этади. Кўпинча болага мехнат топшириғини бажаришнинг ўзи эмас, балки катталарнинг уни бажарганлигидаги яхши муомаласи кўпроқ хурсандчилик беради. Катталар болалар мехнатига жиддий ва керакли ишга қарагандек муносабатда бўлиши зарур, бу муносабат болада мехнат қилишга хохиш, қатъиятни кўрсатиш, ишни охирига етказиш хохишини яратади. Ташкилотчилик хулқи ва мехнат кўникмаси асосини ташкил этадиган мустақилликка махсус шароит яратиш, турли машқлар ёрдамида эришиш мумкин ва бу ерда тезкор муваффақиятга умид қилмаслик керак. Мактаб ўқувчисига керакли хислатлар болада айнан мехнатда пайдо бўлади.Бунда бола нафақат осон ва ўзига қизиқарли ишларни бажаради, балки куч ва вақт талаб қиладиган ишларни бажаради, ўз ишини тартибини ўйлаб кўради. У бошлаган ишни охиригача ва муддатида бажаришга ўрганади. Ўз харакатининг фойдали эканини хис қилади, мехнатга куч сарфлашдан хурсандлик сезади. Агар мактабгача ёшдаги бола, уни хар қандай мажбурият ва ташвишдан хал этадиган тарбия олса, унда бепарволик ва эгоизм ривожланади. Ота-оналар мактабгача ёшдаги болани керагидан ортиқ химоя қилиш ва уй юмушларидан болани доимий озод қилиш – болани мактабда кўпгина нохуш холатларга тушишига сабаб бўлишини ёдда тутишлари даркор.

Доимий мажбуриятларни мустақил бажариш болани жиддий фаолиятга тайёрлайди, мактабдаги ўқиш ва турмуш тарзи билан боғлиқ биринчи қийинчиликларни енгиб ўтишга ёрдам беради. Айрим холатлар бўладики, бола топшириқларни мустақил бажаради, аммо хаммасини пала-партиш хохламай бажаради.Ота-она доимо болаларга намуна бўлиши керак. Ҳар бир юмушни жону-дили билан саришта ва тезкор бажариши, бошлаган ишини ўлда-жўлда қолдирмаслиги, бир-бирига ёрдам бериши керак. Болага турли топшириқлар бериб, сиз унда топширилган ишни бажаришни ўзига яраша тажрибасини орттирасиз, ўзини ташкиллаштириш, кўзлаган мақсадга интилиш, билимларини яратасиз. Топшириқлар боланинг доимий мажбуриятига айланганда одатга айланиб қолади, ва уларни ортиқча хохиш бўлмаганда хам бажаради. Барча асосий хаётий воқеаларни ақл билан хисобга олган қатъий белгиланган кун тартибига риоя қилиш ташкилотчилик хулқини тарбиялашга ёрдам беради. Тартиб инсон фаолиятини ташкиллаштиради, уни тартиблиликка ўргатади. Мактабгача ёшдан бошлаб оиладаги ўрнатилган тартибни бажарган болага вақтни хис қилиш пайдо бўлади. Болани вақт бўйича озгина мўлжал олишга, вақтдан тегишли харакатни ўзгартирувчиси сифатида фойдаланишга ўргатиш – ташкилотчилик хулқи тарбиясининг мақсадларидан биридир. Тартибни бажариш айнан болага вақт бўлакчаларининг ўзунлигини сезишга ёрдам беради. Болалар вақтдан янада унумли фойдаланишга ўрганадилар. Улар гигиеник муолажаларни тезилк билан бажариш хисобига ўйин ва машғулотлар вақтини ўзайтирадилар. Вақт интервалини фарқлай бориб, болалар ўз харакатларини вақт бўйича хисоблашга ўрганадилар ва белгиланган муддатда улгуришга харакат қиладилар.

Секин-аста катталарнинг, «ўйинчоқларни йиғиштир, 5 дақиқадан кейин сайрга борамиз», «ярим соатдан сўнг даданг келади-овқатланамиз» ва х.з.о. муомалалари тушунарли бўлади, болаларда вақт тўғрисида тушунча пайдо бўлади.(кеча, бугун, овқатдан сўнг, кечқурун ва бошқалар) Тартиб-турли фаолият турларини алмашинувини кўзда тутади, бу рганизмни чарчашдан сақлайди, боланинг хар томонлама ривожланишига имконият яратади. Ҳамма ота-оналар бола кун давомида нима қилади, қандай ўйинларни яхши кўради, ўртоқларидан қайси бири ёнига келади ва у улар билан қандай ўйнайди? – деб ўйлаб кўрармикан. Бола хеч қачон ишсиз ўтирмайди, у доимо нима биландир машғулдир.Ҳаракатсизлик, фаол харакатдан кўра кўпроқ чарчатади. Аммо хар доим хам бола фойдали иш билан машғулми? Ўйин- мактабгача ёшдаги боланинг фаол харакати.Ўйинлар биргаликдаги фаолиятда бола талабини қондиради, ўйиндаги хаяжонлар болаларга яхши хислатлар тажрибасини йиғишга ёрдам беради. Мактабгача ёшдаги бола учун ўйин доимо бола тасаввури ва онги ишлаши билан боғлиқ бўлиши,унда мустақиллик, тиришқоқлик,чидамлилик, ташкилотчилик хулқини тарбиялашга ёрдам беришга интилиш зарур. Болалар қурилиш материалларини ўйнашни жуда яхши кўрадилар. Бу ўйинлар уларга режалаштириш қисмларини, режалаштириш билимини, ўз фикрини амалга ошириш, бошлаган ишни охирига етказишга ўргатиб, ташкилотчилик хулқини тарбиялашда хамкорлик қилади. Болалар қурилишни расм бўйича, чизма бўйича ва ўз фикрлари бўйича тўзадилар.

Катта мактабгача ёшдагилар хам гарчи уларнинг хаётида кўпроқ турли- туман машғулотлар ва имконига қараб мехнат ўрин олган бўлса хам турли ўйинларни қизиқиб ўйнайдилар. Катта мактабгача ёшдагиларга турли деталлардан ташкил топган «конструктор» қизиқарлидир. Деталларни йиғишни ўрганиб, фикрлашни, тиришқоқлигини, чидамлилигини кўрсатиб, болалар намунадагидек қурилма тўзадилар, бу фикрлаш қобилиятини ривожланишига ёрдам беради. Ота-она кичкинтой ўйинига маълум талаблар қўйиши керак.  Бола катталарга халақит бермай, мустақил ўйин билан машғул бўлишни билиши керак;  Мехмонга келган дўстига ўйинчоқ таклиф этиши, катталар дам олаётганда ёки ёш бола ухлаётганда тинчгина ўйнаши, ўйнаб бўлгач, ўйинчоқни жойига қўйиш; Катта мактабгача ёшдагилардан ўзининг ўйинчоқларини тоза ва тартибли сақлашни талаб қилишга хақлидирлар.Агар ўйинчоқ синиб қолса, уни бола билан дархол тўзатиш керак. Бола синган ва бутун, тоза ва ифлос, ўйинчоқларни бита қутига жойлашишига йўл қўймаслик керак. Агар ота-она талаби доимий бўлса, оила бу талабнинг зарурлигини тушунса, кичкинтой катталар талабига мувофиқ харакат қилади. Тартибга, тежамкорликка ўргатилган оилаларда ўйинчоқлар ўзоқ сақланади. Мактаб ўқувчиси ўзининг ўйинчоқларини кичик укаларига ёки дўстларига бергани яхши. Болаларга янгидан-янги ўйинчоқларни сотиб олиб беришга интилиш керак эмас. Қизчада 10 дан ортиқ қўғирчоқ бор, у уларни ўйнамайди, балки яна бир «ўқувчи қиз» қўғирчоғини сўрайди. Онаси унга ўша қўғирчоқни олиб

беради. Бошқа оилада бир дона қўғирчоқ «врач», «қизи», «ўқитувчи» бўлади, бувиси невара билан қўғирчоғига янги кўйлаклар тикадилар. Ота-оналар болалар иштирокида ўйинчоқларни ўзлари ясашлари мумкин, болалар уларни яхши кўрадилар ва уларни дўкондан олинган ўймнчоқдан кам бўлмаган хохиш билан ўйнайдилар. Аввал айтилганидек, қўлда ясалган ўйинчоқлар катта педагогик ахамиятга эга. Болалар уларни ўз ўйинларида ишлатадилар ёки дўстларига ва яқинларига туғилган кунда, 8-мартда совға қиладилар. Ота-оналар бола ўртоқлари даврасида ўзини қандай тутаётганига, ўйин қоидаларига риоя қилаётганлигига эътибор беришлари керак. Болалар ўйин қоидаси қонунлигини, унга риоя қилиниши кераклигини билишлари керак. Болалар ўйинларда бажаришни ўрганишлари керак бўлган қоидалар тартиби:  Дўстлари билан ўйнаганда улар хам ютишни хохлашларини ёдда тут.  ўйин-қарашларда ўзингга тенг кучли шерикларни танлаб ол.  ўйнадингми-кўнглингни чўктирма, кейинги сафар ютишга харакат қил.  ютдингми, мағрурланма, дўстингни хам шундай ўйнашга ўргат. Ўйин қоидалари ташкилотчиликни тарбиялайди.Кимки қоидаларни бажармаса, ўртоқларининг норозилигини чақиради ва ўйиндан четлатилиши мумкин. Болалар қоидани билиб олганларилан кейин ва уларни аниқ бажарганларида, ўйин янада қизиқарли бўлади.Ўйинларда болалар тезликка, чаққонликка, мерганликка мусобақалашадилар ва юқори натижага эришишга харакат қиладилар. Кўпинча 6-7 ёшли болалар ховлидан ўйин ташкилотчилари бўладилар, ролларни, ким бошлашни белгилайдилар, қоидаларга амал қилинишини кўзатадилар.

Ўйиннинг хар бир иштирокчиси ўйин қоидаларини бажарибгина қолмай, нафақат ўйин иштирокчисигина бўлмай, балки вақти-вақти билан ўзига бошловчилик ролини хам олиши керак. Ота-оналар болалар ўйинини кўзатиб туришлари, болалар ўзаро келишолмай қолсалар, келишмовчиликларни силлиққина бартараф этишлари, ўйин иштирокчиларнинг ўзаро хайрихохликларини рағбатлантиришлари керак. Боланинг хулқи фаолият давомида шаклланади: у ўйнайди, расм чизади, қирқади, ясайди, мехнат қилади.Боланинг чизаётган расмни тугатмаслиги, кубиклардан қурилмаси ёки қўғирчоқ кўйлаги, чизаётган машинаси, аскарлар учун қураётган қалъаси тамомланмаганлиги, қўйилган мақсадга эришмаганлиги катталар учун ахамиятсиз бўлиши мумкин эмас. Мухими, бола бехуда вақт ўтказишга ўрганмаслиги.Бундай бола мактаб ўқувчиси бўлганда, ўзини ишга киришишга, мустақил бажаришга мажбурлаши қийин кечади. Болалар мажбуриятлардан озод этилган, мехнатга чақирилмаган, дарс қилишни ва ўйнашни билмайдиганлар оиладагига нисбатан, ота-оналар болалар тарбияси масалалари устида жиддий ўйланадиган, оила хаётини тўғри ташкиллаштирадиган, болалар уйинлари ва машғулотларини кенгайишига ёрдам берадиган оилаларда болалардаги ташкилотчилик хулки анчагина юкоридир. Менатсеварликнинг бошланиши ва ташкилотчилик хулкининг тарбиялашдаги мувафакиятли натижалар маълум микдорда оила жамияти аъзоларининг барчасини келишилган харакатлари ва бир хил талаблари билан белгиланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати . 1. Каримов.И.А. «Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори».Т.., Шарқ. 1997. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Таълими тўғрисида»ги Қонуни. «Маърифат» газетаси. 1997 йил 1 октябрь 3.Мактабгача ёшдаги болалар таълим- тарбиясига қўйиладиган давлат талаблари. Т., Ўз ПФИТИ,2000.Тўзувчилар Расулова.М, Абдурахмонова.Х ва бошқалар. 4.Болаларни мактабга ўқишга тайёрлаш(илмий мақолалар тўплами). Т.., Ўз ПФИТИ, 1997. 5.Мактабгача таълим давлат стандарти. Ўз ПФИТИ, Т..,1995-96. 6. «Учинчи мингйилликнинг боласи». Таянч дастури. Т., 2002 й. 7. «Учинчи мингйилликнинг боласи». Методик қўлланма. Т., 2000 й. 8.Ўзбекистон Республикаси мактабгача таълимга қўйилган Давлат талаблари. Т., 2000 й. 9.П. Юсупова. «Мактабгача тарбия педагогикаси» «Ўқитувчи» Т- 1993й. 10.О.У.Хасанбоева.Оила педагогикаси. Т., 2007 й. 11.«Мактабгача таълим» журнали 2006 йил 3-сони. 12.Е.Т.Недопекина, А.В.Николъская «Мактаб бўсағасида» «Ўқитувчи»Т..,1971й.

Похожие

Махсус мактабларда оила ва мактаб хамкорлиги

Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларда оила ва маҳалла хамкорлиги

Мактабгача таълим муассасасининг турлари

Мактабгача таълим талаблари асосида мактабгача таълим муассасасида боланинг мактабга тайёрлаш

Комил инсонни тарбиялашда мактаб, маҳалла, оила ва жамоатчиликнинг ҳамкорлиги