Ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti va ularning tarixiyligi - Педагогиka - Рефераты

Ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti va ularning tarixiyligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

Ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti va ularning tarixiyligiReja : 1.Ma’rifiy fikrlar tarixiyligi va jahon ma’rifiy fikrlarning pedagogik tahlili. 2. O’zbekiston hududida eng qadimgi davrdan 14 asrgacha ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti (xalq og’zaki ijodi, qadimgi yozma yodgorliklari, zardushtiylik islom dini, hadis ilmi, sharq uyg’onish davri). 3. 14-16 asrda maktab va ma’rifiy fikrlar tarqqiyoti. 4. 17-20 asr boshlarida maktab va ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti. 5. O’zbekistonda 1917-1990 yillarda maorif va ma’rifiy fikrlar taraqqiyoti.

Tayanch tushunchalar: Ma’naviyat, ma’rifat, qadriyat, madaniyat, san’at, g’arb mutafakkirlar, xalq og’zaki ijodi, “Avesto” , “Qur’oni Karim”, hadis, sharq mutafakkirlari, jadidchilik. Ma’naviyat, qadriyat, madaniyat, san’at, ma’naviy va madaniy meros, ma’naviy va madaniy yodgorlik degan tushunchalarning tom ma’nosini tushunib yetdik. SHu tushshunchalar tizimgia kiruvchi va ular bilan uzviy bog’liq bo’lgan ya’na bitta tushuncha borki, uham bo’lsa “Ma’rifat” – bu tushunchani ta’riflashga o’tamiz. O’zbekistonda chop etilgan izohli lug’atda ham, “Ma’rifat – kishilarning ong – bilimini, madaniyatini oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya” – deyilgan. Demak ma’rifat deb ajdodlar to’plagan bilimlarni avlodlarga yetkazib berish yo’lida qilinadigan harakatlar majmuiga aytilar ekan. SHu bilan birga ma’rifatni “Bilim” – deb talqin qilkvchilar ham oz emas. Masalan so’fiylar ma’rifatni bilim ma’nosida tushunganlar. Bahouddin Naqshbind “Ruhiy kamolotning asosiy maqsadi ma’rifatli bo’lishdir” – deydi. Har bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi ta’lim-tarbiya ma’naviyat va ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bo’lib, ular pedagogika sohasidagi o’zgarishlarni jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liq holda o’rganishini talab etadi. Pedagogika tarixi qadimgi zamonlardan, hozirgi kungacha bo’lgan turli xil davrlarda tarbiya, maktab va pedagogika nazariyasining tarqqiyotini davrlar taraqqiyoti talabi asosida o’rganib keladi. Har bir ijtimoiy tuzum uning kelajagi insoniyat istiqboli, kishilarning turmush darajasini fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog’liqdir. Jahon pedagogika fani va rivojlanish tarixi jahon ma’rifiy fikrlarni tarixiyligi, tarixiy tarqqiyotning keyingi davrlarga kelib ibtidoiy jamoa tuzumi o’rnini yangi ijtimoiy farmatsiya quldorlik tuzumi egalladi. Qadimiy sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo bo’ldi, hamda moddiy va ma’naviy, madaniyatga asos solindi. Ayniqsa qadimgi Yunoniston va Rim xalqlari bu madaniyatni rivojlantirishda katta hissa qo’shgan.

Darhaqiqat tarixiy tarqqiyot davomida turli mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turli yondashishlar orqali rivojlantirdilar. Masalan: Xitoyda qog’oz ixtiro qilindi, Hindistonda hisoblashning o’nlik tizimi kashf etildi, Misopatamiyada esa yer kurrasini graduslarga, sutkani soatlarga, minutlar va daqiqalarga bo’lish o’ylab topildi. Eramiz boshlanishidan oldin O’rta Osiyoning janubiy chekkasiga yaqin bo’lgan joyda O’rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo’li qurildi. So’ngra O’rta Osiyo orqali Xitoydan O’rta dengiz tomon “Buyuk ipak yo’li” ochildi. Natijada O’rta Osiyo xalqaro savdo-sotiq markaziga aylandi. Bu esa o’z navbatida O’rta Osiyo vohalaridan madaniyatning rivojlanishiga ta’sir etdi va yozuvning tarqalishiga yordam berdi. Ayniqsa qadimgi Yunonistonda madaniyat, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa mamlakatlarga nisbatan juda erta rivojlandi. Yunoniston uncha katta bo’lmagan bir qancha quldorlik davlatlardan tashkil topgan. Uning mo’tabar shaharlari Lakoniya va Attikadir. Bularning har qaysisida tarbiyaning alohida tizimlari vujudga kelib, Sparta usulidagi tarbiya va Afina usulidagi tarbiya deb ataladigan bo’ldi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tuzumihukmron edi. Yunonistonda qullarni “Gapiradigan ish quroli”, deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya (Sparta)da 9 ming oiladan iborat bo’lgan quldor 250 000 mingdan ko’proq aholiga hukmronlik qilar edi. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo’lib, uning asosiy maqsadi Spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismonan sog’lom, bardoshli, chiniqqan, jangarilar qilib tarbiyalash iborat edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar keyin “Agella” deb ataluvchi davlat muassasasida 18 yoshga yetguncha tarbiyalanar edi. Qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf olim Plutarx Sparta maktablaridagi ta’lim-tarbiya haqida gapirib shunday deydi: “O’qishga va yozishga kelganda bolalarga eng zaruratlari o’rgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so’zsiz itoat etishni, chidamli bo’lishni va yengish ilmini o’rgatishni ko’zda

tutar edi” Sparta ta’lim-tarbiyaning ya’na bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz ularni mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. SHu maqsadda yoshlar “Kreptiyalar”da, ya’ni ko’chalarda qullarni tutish mashqlarida qatnashar, shubhali bo’lib ko’ringan qullarni o’ldirar edilar. Yigitlar 18-20 yoshga yetganda “Efeblar” o’spirinlar guruhida harbiy xizmatni o’taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e’tibor qaratilgan. Ularni harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirilib borilgan. CHunki erkaklar jangga ketganlarida ular shaharni qo’riqlab qullarni itoatda saqlashni ta’minlar, hatto janglarda ham qatnashar edilar. Afinada tartib intizom, maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya Spartaliklardan butunlay farq qilar edi. Afinada eramizdan avvalgi 5-4 asrlarda madaniyat gullab yashnadi. Fan, me’morchilik va haykaltaroshlik rivoj topdi.Bolalar 7yoshga yetguncha uyda tarbiyalanar ug’il bolalar 7-yoshdan boshlab, maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko’magida uy ro’zg’or ishlariga o’rgatilar, chunki xotin-qizlarning uy doirasidan chiqmas edi. Afinada bolalar 7 yoshdan 13-14 yoshgacha “Grammatist”- (savod urgatish ma’nosi) yoki “Kifarist” (grekcha musiqa o’qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar.Maktablarda “Didaskol”deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borar edilar. O’g’il bolalarni makabga qullar yetaklab borar, bunday qul “paydagogos” deb atalgan. Nihoyat, Spartada bo’lgani kabi Afinada ham 18-20 yoshgacha bo’lgan yoshlar efeblar qatoriga o’tib harbiy xizmatga tayyorlanar va siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. Aholining ko’pchilik qismi bolalarni maktablarda o’qita olmaganligi sababli ularga kasb-hunar o’rgatish odat tusiga kirgan edi. Ayrim xat savodi bor ota-onalar bolalariga o’qishni o’zlari o’rgatar edilar. Bu davlat tomonidan qonunlashtirilib qo’yilib bechora xol tabaqaga mansub ota-onalar o’z bolalariga biror kasbni o’rgatishga majbur edilar. SHular misolida G’arb pedagoglari jumladan CHexoslavakiyalik gumanist pedagog Yan Amos Komenskiy o’zining ongli xayotini amaliy pedagog faoliyatini

bolalarni o’qitish va tarbiyalashdek oliyjanob ishga bag’ishlagan , ulug’ pedagogdir. U o’zining 80 yillik umri davomida pedagogika ta’lim-tarbiya, falsafa, ilohiyotga oid 250 dan ortiq asarlar darsliklar yaratgan. SHulardan “Tillarva hamma fanlarning ochiq eshigi” (1631 yil), “Buyuk didaktika” (1632 yil), “Onalar maktabi” (1632 yil), “Panasofiya maktabi” (1651 yil), “Yaxshi tashkil etilgan maktab qonunlari” (1653), “Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari” (1658) kabi asalari uning eng salmoqli asarlaridir. Iogan Genrix Pistalotsi SHvetsariyaning Suyurix shahrida vrach oilasida tug’ilgan. Pestalotsi avval boshlang’ich maktabda, so’ngra lotin maktabida o’qib ilm oldi. 19 asrning boshlaridanoq Pestalotsining “Gertruda o’z bolalarini qanday qilib o’qitadi”, “Onalar kitobi yoki onalar uchun o’z balalarini kuzatish va gapirishni qanday o’rgatish haqida” qo’llanma, “Kuzatish alifbesi yoki o’lchash haqida ko’rsatmali” qo’llanma, “Son to’g’risida ko’rsatmali ta’lim” degan kitoblari bosilib chiqdi. Pestalotsi o’z xalqini oyoqqa turg’izishni orzu qildi. Pestalotsi hamma odamlar tarbiya va ilm olish huquqiga ega bo’lishi lozim, maktablar jamiyatni ijtimoiy jihatdan o’zgartirishning muhim vositalaridan biri bo’lishi kerakligini ta’kidlaydi. Konstantin Dmitrievich Ushinskiy mashhur rus pedagogi, rus pedagogikasi va xalq maktablarining asoschisi, “Rus o’qituvchilarining o’qituvchisi”. K.D.Ushinskiy 1824 yil 19 fevralda Tula shahrida tavallud topdi. K.D.Ushinskiy pedagogik faoliyatini ilmiy-ijodiy ish bilan birga olib bordi. 1848 yil uning birinchi ilmiy asarlari “Kameral fanlarni o’qitish haqida” nashr qilindi. Ushinskiy 1857 yildan boshlab “Tarbiya jurnali”, so’ngra “Xalq maorifi jurnali”da juda ko’p sermazmun maqolalar e’lon qilindi. Ushinskiyning pedagogika nazariyasi xalqchilik g’oyasi asosiga qurilgan. Ushinskiy tarbiyada xalq ruhining eng yaxshi ifodasi ona tili ekanligiga, rus bolalarini o’qitishda rus tili asos bo’lishligini, boshlang’ich maktablardagi ta’lim ham bolalarni rus tarixi, Rossiya geografisi va uning tabiati bilan tanishtirmog’i

lozimligini uqtiradi. K.D.Ushinskiyning o’z vataniga, o’z xalqiga xizmat qilishini pedagogik faoliyatning asosiy burchi deb hisoblagan. 2.Hozirgi o’zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillar oldin yashagan bo’lib, ular o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda katta va mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan. Dastlabki to qurollardan tirikchilik uchun foydalanish ancha takomillashgan mehnat qurolini yasash, urug’chilik davriga kelib xo’jalik xayoti va madaniy taraqqiyotda erishilgan yutuqlarni o’z ichiga olgan davrgacha bo’lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy qadimiy madaniyatiga ega bo’lganligidan dalolat beradi. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, Sug’diyona, Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi davlatlarda turli qabila va elatlar yashaganlar. Ular saklar, massagetlar, sug’dlar, xorazmiylar, baqtriyaliklar, chochliklar, parkanaliklar kabi qabilalardan iborat bo’lib, hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari hisoblanadi. Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiy zabon xalqlarning xayot kechirish san’ati donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo’lishni namunasi tarzida e’tirof etilgan. Ma’naviy-madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning “Tarix”, Strabonning “Geografiya” hamda Maxmud Qoshg’ariyning “Devoni lug’atit-turk” kabi asarlari, Urxun-enasoy bitiklari kabi adabiy tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o’rganish insonning shallanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay daraja katta o’rin tutganidan dalolat beradi. Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan hislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari, orzu-umidlari, qadimgi eposlarda aks etgan, afsonaviy obrazlar hamda qahrmonlar qiyofasida o’z ifodasini topgan. Afsona va rivoyatlarda eng qadimgi ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o’rganishda quyidagi uch guruhxga ajratilgan manbalarga tayanamiz. 1.Arxiologik qazilmalar natijalarida topilgan ko’rgazmali ashyolar.

2.Xalq og’zaki ijodi materiallari va yozma manbalar. 3.Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi. Eramizdan avvalgi mingingchi yillarning o’rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusida juda ko’p afsona va rivoyatlar yaratilgan. Agar bu afsonalar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” mundarijasidan o’rin olmaganda edi, biz bular haqida hech qanday ma’lumotlarga ega bo’lmagan bo’lar edik. “Avesto” kim tomonidan yaratilganligi borasida turli xil qarashlar mavjud bo’lib, mashhur sharqshunos olim Ye.E.Bertelьsning fikriga ko’ra, asar 1278 yili Zardusht ibn Baxrom ibn Pashdu degan kishi tomonidan yozilgan. Zardusht taxminan milloddan avvalgi 570 yili tug’ilgan bo’lib, 77 yoshida ibodat qilayotgan paytida dushman kohinlaridan biri tomonidan o’ldirilgan. Zardusht tomonidan o’z davrida ikki xudolik g’oyasini ko’tarib chiqadi. Asta-sekin o’zini Axuramazda ya’ni oliy tangri elchisi deb e’lon qiladi. Zardusht dunyoni yaxshilik va yomonlik dunyosi tarzida ikkiga bo’ladi. “Avesto” eramizdan avvalgi 4 asr oxiri 6 asr boshlarida yaratilgan bo’lib, u uzoq davrlar mahsuli hisoblanadi. Asarning to’liq kitob xolida shakllanishi eramizdan avvalgi 1 asrga to’g’ri kelishi barcha manbalarda qayd etilgan. G’arb, rus va o’zbek olimlari mazkur asar mazmunining har tomonlama tahlil qilishda harakat qilganlar. Zero “Avesto” inson shaxsining kamolotga erishishga oid fikrlar ifoda etilgan. 7 asr birinchi yarmida Islom g’oyasiga asoslangan Arab xalifaliga tashkil topib, bu davlat o’z mavqeyini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni zabt etib boshlaydi. Butun arabiston yarimoroli, Eron, Suriya, Janubiy ispaniya, Kavkaz hamda SHimoliy Afrikada joylashgan bir qancha mamlakatlar xalifalik tarkibiga kiritildi. Arab istilochilarining Movorunahrga bo’lgan birinchi yurishi 651 yil, Ubaydulla ibn Ziyod boshchiligida amalga oshirildi. 676 yilda esa Sayid Ibn Usmon rahbarligida Buxoro, Samarqand, Kesh hamda Nasaf kabi shaharlar bosib olindi.

Ikkinchi yurish 705 yil Xuroson xokimi Qutayba ibn Muslim boshchiligida sodir bo’ldi. Qutayba ibn Muslim 706 yil Zarafshon vodiysiga yurish boshlab oqibatda Poykent, Buxoro, Samarqand, Sug’d, Farg’ona va boshqa joylarni qo’lga kiritdi. Arab istilochilari tomonidan 8 asr o’rtalariga kelib Movarounnahrni to’la zabt etishga erishdilar. Arablar tomonidan bosib olingan yerlarda xalqlar islom dini qabul qilishga majbur qilindi. Arab istilochilarining Movarounnahr xalqining islom dinini qabul qilish jarayoni qiyin kechgan va bu jarayon bir necha yillar davomida amalga oshirilgan. CHunki Movarounnahr yurti arab istilosiga qadar ham ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy jihatdan taraqqiy etgan xalq hisoblangan. Islom dinini qabul qilinishiga erishish maqsadida harbiylar hamda islom dini targ’ibotchilarining xizmatidan birdek foydalanadilar. Movarounnahrda islom dini yoyilgunga qadar bu yerda yashovchi xalqlar ko’p sonli xudolarga, quyoshga, ko’k din (shaman)ga hamda o’z lari muqaddas deb bilgan narsalarga sig’inishar edi. Islom dini aqidalariga bo’ysinish, yagona va qudratli ollohga sig’inish. Arablar o’lkada islom dini g’oyalarini yoyishda turli usullardan foydalanadilar. Ana shunday usullardan biri mazkur dinga e’tiqod qilgan kishilarning jon soliqg’idan ozod etilishi bo’ldi. Islom dini kishilik jamiyatining ibtidoiy davri hususiyatlaridan voqif bo’lish va O’rta asr uyg’onish davrining ro’y berishi uchun ma’naviy-g’oyaviy poydevor qo’ygan ijtimoiy ehtiyoj sifatida yuzaga chiqdi. Islom talimoti o’zining insonparvar g’oyalari va ularning insonlar ongida chuqur singdira olish imkoniyatlari tufayli 14 asrdan buyon borliqni ong yordamida mafkuraviy tarzida idrok etishining aosiy shakllaridan biri bo’lib kelmoqda. Islom ta’limotining ulkan hududga yoyilishi va umuminsoniy qadriyat sifatida et’irof etilishida ollohning rasuli bo’lgan payg’ambarimiz Muhammad alayhis-salomning o’rni beqiyosdir. Hadis ilmining paydo bo’lishi.

Islom dini ta’limoti asoslarin yorituvchi Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi.Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish asosan 8 asrning ikkinchi yarmidan boshlanib eng bilimdon,turli fan asoslarini mukammal o’rgangan,katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan. 8-11asrlarda to’rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shug’ullangan keyingi yillarda Muhammad alayhis-salomning hayoti faoliyati hamda uning diniy- axloqiy ko’rsatmalarni o’z ichiga olgan hadislar imom Ismoil al-Buxoriyning “Al- jomiy as-sahih” (ishonarli to’plam), “Al-adab, al-mufrad” (Adab durdonalari) Muhammad Iso At-Termeziyning “As shomoil, an-nabaviy” asarlari nashr etildi. 8-9 asrlarda hadis ilmining rivojlanishining “Oltin davr” hisoblanadi. Bu davrga kelib, islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada to’g’riligi, ularning qanday manbalarga tayanib to’planganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi. Hadislarda insonning kamolotiga erishishi uchun talab etilgan inrsoniy fazilatlar ifoda etilgan bo’lib, bu fazilatlar sirasiga o’zgalarga mehr-oqibat ko’rsatish, sahiylik, ochiq kungilllilik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan muruvvatli bo’lish ularga g’amho’rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb- hunarni ulug’lash, halollik, poklik, rostgo’ylik kabi xisltalar kiritiladi. SHARQ UYG’ONISH DAVRINING MA’RIFIY QARASHLARI. i Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar yagona islom dnining tarkib topishi madaniy xayotga ham ta’sir etdi. Anashu madaniy ko’tarilish butun arab xalifaligini yaqin va o’rta sharqni qamrab olganligi uchun ham SHarq uyg’onish davri deb ataldi. Bu uyg’onish davri 9 asrdan boshlab 15-16 asrgacha davom etdi. Xalifa Xorun ar-Rashid va uning o’g’li Al-Ma’nun davrida Bog’dodda “Bayt ul-Hikma” (Donishmandlik uyi) tashkil topdi. 11 asrda Xorazmda ilm fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’nun 2 o’z saroyiga zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan majlis ulamo – “Ma’nun akademiyasi” deb nom qoldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishiga Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayh, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasuf Abu Sahl al-Maishiy, tabib Abul Hayr Hammor kabi olimlar ilmiy ijod

bilan shug’ullanganlar. Lekin toju taxt kurash natijasida bu ilm o’z faoliyatini to’xtatib olimlar tarqab ketadi. Muhammad al –Xorazmiy (783-850) yillar insonnnig kamolga yetishi va insoniy munosabatlarni yo’lga qo’yishda ilm-fanning muhim ahamiyati to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan. Ayniqsa u matematika sohasida yangilik yaratgan, nazariyotchi hamda pedagog-uslibiyotchi olim sifatida tarixda qolagan. Xorazmiy o’z davrigacha bo’lgan qadimiy matematika fani rivojlangan mamlakatlar Bobil, Yunoniston, Hindiston, Xitoy, Misrdagi deyarli barcha matematiklarning kashfiyotlarini yaratdi. Muhammad Al-Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga uning ulkan hissasini qo’shdi. Xorazmiy “Al-jabr va al- muqobila” (tiklash va qiyoslash) amallarini kiritdi. Muhammad al-Xorazmiyning ikkinchi kitobi “Hind arifmetikasi haqida kitob” asar o’nlik sistema raqamlari (1,2,3,4,5,6,7,8,9) bag’ishlangan. Muhammad Al-Xorazmiyning bu fikrlari bu faoliyatining ezgulikga xizmat qilishini yoritsa, ikkinchi tomondan, o’sha davrda ilmiy-tadqiqot ishlari va o’qitishning metod va vositalaridan qay darajada foydalanganligini ko’rsatadi. Abu Nasr Forobiy allomaning inson kamoloti haqidagi ta’limoti ta’lim- tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur yunon faylasufi Arastudan keyin sharqda “Muallimi soniy” ikkinchi muallim deb ataydilar. Abu Nasr Forobiy 70 dan oshiq tillarni bilganligi haqida gapiriladi. Forobiy ta’lim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyada nimalarga e’tibor berish zarurligi ta’lim- tarbiya usullari va uslublari haqida fikr yuritadi. Uning “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saoldatga erishuv tug’risida”, “Aql ma’nolari tug’risida” kabi asarlarida allomalarning ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari ifoda topgan. Abu Ali ibn Sino u ham qomusiy olim singari matematika, astronomiya, fizika, kimyo, tibbiyot va hokazo ta’lim-tarbiya sohalarida ijod etgan va dunyoda mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim. Abu Ali ibn Sino “Al qonun”, “Hay ibn-Yakzon”, “Risolat at-tayr”, “Risolat Fil-ishq” (Ishq haqida risolat) kabi asarlari shular jumlasidandir. Ibn Sinoning shaxsiy faoliyati dunyoviy ishlarni o’rganish

ta’limotlari, ta’lim-tarbiya haqidagi mulohazalari, umuminsoniy pedagogik fikr taraqqiyotida yuksak o’rinni egallaydi. 3. Qariyb bir yarim asr davomida mo’g’ullar istibdodi ostida xonavayron bo’lgan Movarounnahr xalqi XIV asrning boshlariga kelib mo’g’ul istilochilari zulmidan qutula boshladi. Movarounnahrda kuchli davlat tuzishga bo’lgan intilish g’olib keldi. Mo’g’ul istilochilariga qarshi Buxoroda xalq Mahmud Torobiy boshchiligida qo’zg’oldi, Samarqand va Xurosonda esa Sarbadorlar qo’zg’olonlari ro’y berdi. Natijada Sarbadorlar uzoq muddat hatto hokimiyatni ham boshqarib turdilar. XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrning feodal tarqoqligiga barham berildi, mamlakat mo’g’ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri va XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi. Sohibqiron Temur va dastlabki temuriylar hukmronlik qilgan davr Movarounnahr tarixida alohida o’rin egallaydi. Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnahrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boshladi. SHuning uchun ham XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr tarixda SHarq Uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi. CHunki, bu davr madaniyati o’z tamoyillari, yo’nalishi, iqtisodiy asosi jihatidan IX XII asr madaniyatining davomi sanaladi. SHu bois XIV asr oxiri va XV asrlarda Movarounnahrdagi SHarq Uyg’onish davri madaniy ravnaqini IX XII asrlardagi madaniy rivojlanishidan ajratib olib ko’rsatish mumkin emas. XIV asrning uchinchi choragi va XV asrda Markaziy Osiyoda iqtisodiyot, fan va madaniyat o’sdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning ko’plab shaharlarida Samarqandga hunarmandlar, olimu fozillar, san’atkorlar, muhandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari, ijodiy mahoratlaridan ilm- ma’rifat, madaniyat, qurilish jabhalarida keng foydalanildi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini o’rganishga qiziqish yanada kuchaydi. Riyoziyot, falakiyot, jo’g’rofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino,

Beruniy, Umar Xayyom, Sa’diy meroslarini, shuningdek, yunon-rim madaniyatini o’rganishga havas kuchaydi. SHuni ta’kidlash kerakki, Temur va uning izdoshlari, temuriylar davrida fan va madaniyat rivojlandi. Ayniqsa Samarqand va Hirot shaharlari madaniyat, ilm-ma’rifat markaziga aylandi. Amir Temur saltanatni bino qilish va uni mustahkamlash uchun juda katta xizmat qildi. Ana shunday buyuk xizmatlaridan eng muhimi mamlakatda ta’lim tizimini rivojlantirish sohasiga qaratilganligi edi. CHunki uning e’tiqodiga ko’ra bilimdon va tadbirkor insongina mamlkatning rivojlanishiga hissa qo’sha oladi. SHuning uchun ham sohibqiron bilimli va ishbilarmon, tadbirkor kishilarni tarbiyalashga katta e’tibor beradi. Bu borada ta’lim tizimining o’ziga xos o’rni bo’lishi kerakligini anglagan holda maktab va madrasalar qurdiradi. Saltanat poytaxti Samarqand atrofida o’n ikki bog’ va qasr yaratadi, shahar arki Ko’ksaroy, uning atrofida esa Bo’stonsaroylar bino etadi. Jome’ masjidi, maqbaralar, me’moriy yodgorliklar qurdiradi. Bu ishlarga faqat Amirning o’zi emas, uning atrofidagi yaqinlari ham turli madrasalar qurishga bosh-qosh bo’ladilar. Bulardan Amir Temurning amirlaridan Idigu Temur, mavlono Qutbiddin, umr yo’ldoshi Saroymulkxonim, nabirasi Muhammad Sultonlar ham madrasalar qurdiradilar. Madrasalar ma’lum darajada ixtisoslashgan edi. Masalan, boshqaruv kadrlarni tayyorlash Muhammad Sulton madrasasida, diniy muassasalar uchun kadrlar tayyorlash mavlono Qutbiddin sadr madrasasi, umumiy mutaxassislar, ya’ni ziyoli, imom, olim, maktab o’qituvchisi tayyorlashga Idigu Temur, Saroymulkxonim madrasalari ixtisoslashgan. Lekin ularning hammasida Qur’on, Hadis, fiqh o’rganilgan. SHuningdek madrasalarning ixtisosligiga ko’ra umumi aqliya, umumi askariya, umumi ma’muriyalar ham o’rgatilgani haqida ma’lumotlar bor. Madrasalarda darslar arab, fors, turkiy (o’zbek) tillarida olib borilgan. Arab tili grammatikasini o’rgatishga ko’proq vaqt ajratilgan. SHuning uchun Sa’diy SHeroziyning “Guliston”, “Bo’ston”, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” va boshqalar ham o’qitilgan.

Har bir madrasaning vaqfnomasida tolibi ilmlar, mudarrislar va boshqa xodimlarni qabul qilish, o’quv ishlarini yuritish belgilangan 1 . Ulug’bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya kabi fanlar ayniqsa rivoj topdi. Tibbiyot, tarix, adabiyot va shular bilan barobar diniy bilimlarning ham ravnaq topishiga katta e’tibor berildi. Oliy maktab — madrasalar qurildi. Buxoro, Samarqand va G’ijduvonda qurilgan uch madrasada fan taraqqiyotida ilmiy markaz bo’lib keldi. Buxorodagi madrasa peshtoqiga bitilgan quyidagi yozuvlar haligacha ko’zga yaqqol tashlanadi: “Ilm olmoqqa intilmoq har bir muslim va muslima uchun qarzu farzdir”. Ulug’bek 1428—1429 yillarda Samarqandda rasadxona qurdiradi. 1437 yilda ana shu rasadxonada “Ko’ragoniy jadvali”ni, ya’ni yulduzlar jadvalini tuzadi. U yaratgan kutubxonada esa fanning turli sohalariga oid 1500 jild kitob mavjud edi. Samarqand shahrida X asrda 17 ta madrasa bo’lib, ularda yirik olimlar dars bergan bo’lsa, XIV— XV asrlarga kelib ular soni yanada ortdi. Tabobat ilmi, tarix, adabiyot va san’at ham rivojlandi. Boysunqur Mirzo davrida saroy kutubxonasi keng rivoj topadi. Uning rahbarligida kitoblarni ro’yxatdan o’tkazish va ilmiy matn ishlari ham olib borilgan. Firdavsiyning “SHohnoma” asarining shu davrda to’liq matni tuzilib, miniatyuralar bilan bezatilgan. Samarqand shahrida X asrda 17 ta madrasa bo’lib, ularda yirik olimlar dars bergan bo’lsa, XIV— XV asrlarga kelib ular soni yanada ortdi. Tabobat ilmi, tarix, adabiyot va san’at ham rivojlandi. Boysunqur Mirzo davrida saroy kutubxonasi keng rivoj topadi. Uning rahbarligida kitoblarni ro’yxatdan o’tkazish va ilmiy matn ishlari ham olib borilgan. Firdavsiyning “SHohnoma” asarining shu davrda to’liq matni tuzilib, miniatyuralar bilan bezatilgan. Bular XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr Markaziy Osiyo tarixida uyg’onish davri bo’lib tarixga kirgan deya olishimizga asos bo’la oladi. 1 Валих ў жаев Ботурхон. Самар қ андда олий таълим—мадрасаи олия—Университет тарихидан лав ҳ алар. Абдулла Қ одирий номидаги хал қ мероси нашриёти,Самар қ анд,2001.38—47-бетлар

Ulug’bekning shogirdi Aloviddin Ali ibn Muhammad Qushchi Samarqandiy (1403—1474) o’sha davrda Movarounnahrning madaniy va ilmiy hayotida katta rol ь o’ynadi. Astronomiya to’g’risida “Risolai dar falakiyot” degan kitob yozgan Ali Qushchini o’z davrining Ptolomeyi deyishardi. Uning mazkur asarida geometrik bilimlarning asoslari bayon qilindi, nuqta, chiziq, yuza, aylana va shu kabi tushunchalar to’la ta’riflab berildi, tabiiyot fanlari va shuning singarilar sohasida boshlang’ich bilimlar bayon qilindi. Bu asar hamma narsa oddiy va murakkab narsalarga bo’linib ta’riflanadi. Sulton Husayn Boyqaro davrida olimlar va shoirlar Samarqanddan Hirotga ko’chib o’tdilar. Hirot ilmiy-madaniy markazga aylandi. Alisher Navoiy Hirotda fan, madaniyat, ma’rifat ishlarini yo’lga qo’yishda, u yerni obodonlashtirishda katta xizmatlar qildi. Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da Hirot to’g’risida yozar ekan butun dunyoda bunday obod shaharni ko’rmaganligini aytadi. Alisher Navoiy ham masjidlar, madrasalar, hammomlar, kasalxonalar, hovuz va ko’priklar, rabotlar qurdirgan. U shaharning eng xushhavo joyida barpo etgan Xalosiya va Ixlosiya binolari guruhi fan, adabiyot, san’atga xizmat qiladigan madaniy markazga aylangan. Hirotda Alisher Navoiy bilan birga Abdurahmon Jomiy, Kamoliddin Behzod, xattotlar — Sulton Ali Mashhadiy, kotib Mir Ali, sozanda — Qulmuhammad, tarixchilar — Abdurazzoq Samarqandiy, Xondamir va boshqalar yashab ijod etgan. Hirotda xattotlik san’ati rivojlangan. Hatto Buxoroda “Hirot yozuvi” mirzalar, xattotlar tomonidan 1920 yilgacha qo’llanilganini tarixchilar manbalarda keltiradilar. Bu davrda Movarounnahrda ham san’at, arxitektura, binokorlik texnikasi ancha ravnaq topdi. Musiqa, tasviriy san’at, madaniyat, adabiyot, ta’lim-tarbiyaga oid qator asarlar yaratildi. Hasan Buxoriy Nisoriyning (1556) “Muzakkir al-ahbob” tazkirasi, Mutribiyning “Tazkira — tush shuaro” (1604—1605) to’plamlari, tarixiy va adabiy yodgorlik bo’lgan “Boburnoma” o’sha davrda yaratilgan asarlar orasida

o’ziga xos ahamiyat kasb etdi. Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (“Etti iqlim”) degan geografik bibliografik lug’at tuzdi. XVI asrda xattotlik san’ati yuksak darajaga yetdi. Sulton Ali Mashhadiy, Mirali Halaviy, Mahmud ibn Ishoq ash-SHixaybiy va boshqalar ustoz xattot bo’lib nom qozondilar. Darvesh Muhammad ibn Do’stmuhammad Buxoriy xattotlik san’atining nazariyasi to’g’risida asar yozdi. Bu davrda bir qator ilm maskanlari bunyod etildi. jumladan: SHayboniyxon madrasasi, Abdurahim sadr madrasasi, Mirarab madrasasi, masjidi Kalon va boshqa inshootlarning qurilishi ta’lim-tarbiya jarayonida muhim bosqich bo’ldi. Aholining savodxonligini oshirish, bolalarga ta’lim-tarbiya berish borasida ham ma’lum darajada imkoniyatlar yaratildi. Xususiy maktablar yuzaga keldi, muallim yollab bolalarni uyda o’qitish tadbirlari odat tusiga kirdi. SHahar va qishloqlarda, ovullarda ochilgan maktablarda bolalarni o’qitish 6 yoshdan boshlandi. Olti yoshli bolalar maktabga borib, alifbeni o’rganar, uning ayrim harflarini chizishni mashq qilar edilar. O’quvchilar maktablarda savod chiqarganlaridan keyin madrasaga kirib ham diniy, ham dunyoviy fanlardan bilim olar edilar. SHulardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, XIV— XVI asrlarda Movarounnahrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar yuksak taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. 4. Movarounnaxrda bir yuz ellik yil asrning birinchi yarmida xukumronlik qilgan temuriylar sulolasi inkirozga yuz tutib, uning xonxikxarida ilm-fan va o’rniga SHayboniylar xukumronligi o’rnatildi. Lekin SHayboniyxon xam (1451- 1510) kuchli markazlashgan davlat barpo kilishga qay darajada xarakat qilgan bo’lsa xam, uning o’limidan so’ng o’zaro urushlar avj olib ketib, bu xududda uch xonlik, avvalo Buxoro va Xorazm, XVIII asr oxiriga kelib, Qo’qon xonligi paydo bo’ldi. Xonliklar davrida boshqa davlatlar bilan aloqalar o’rnatildi. Jumladan, Hindiston SHox Akbar, SHarqiy Ovrupodan Ivan Grozniylar bilan do’stona aloqa o’rnatildi.

Buxoro xoni Abdullaxon 1001 ta rabot va sardobalar qurdirdi, madrasa, masjidlar, xonaqox va ko’priklar, suv omborlar va boshqa inshootlar qurildi- Bu davrda «Abdullanoma» nomli tarixiy kitob yozildi. Tibbiyot soxasida Sultonali Samarqandiyning «Dastur al-iloj», Muqammad Yusuf Mahxolning «Taxqiq al xumayyot», «Zubdat ul-qaxxolin» asarlari, SHayboniyxonning «Tavorixi guzidayi nusratnoma», Boburning «Boburnoma», Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe», fazliddin Ibn Ro’zbekxonning «Mexmonnomayi Buxoro» kabi asarlarida o’sha davrning ijtimoiy, siyosiy, tarixiy, adabiy, ma’rifiy xayoti o’z aksini topgan. Jahon Otin Uvaysiy va uning ta’lim-tarbiyaga qo’shgan hissasi. Ta’lim-tarbiya jarayonida ayollar ta’limi xam rivojlana boshladi. CHo’iian hissasi. Uqimishli, ma’rifatli, ziyoli ayollar tomonidan maktablar tashkil etiladi va bu maktablar otinlar maktabi deb nomlandi. o’zbek diyorida otinlar maktabining yirik namoyondalaridan biri — Jaxon otin Uvaysiy edi. Jaxon otin Uvaysiy (1789-90 Marg’ilon — 1850 y. Marg’ilon)-XIX asr Qo’qon madaniy muxitning ko’zga ko’ringan vakillaridan biri yetuk shoira va maktabdor muallimalardandir. Jaxon otin Uvaysiyning she’rlar va maktabdorlik xizmatlari xalq ommasi orasida keng yoyilgan. U Marg’ilonning CHilduxtaron maxallasida she’riyatga ixlosmand Siddiq bobo (Qaynar devona xam deb atashadi) va CHinni bibilar oilasida dunyoga keladi. Otasi kosibchilik qilgan, onasi esa savodli ayol bo’lib, maktabdorlik qilgan va maxalla axli qizlarini o’qitgan. Marg’ilon tumanining xokimi Umarbek bo’lganidan keyin, bu paytda maktabdor va shoira sifatida shuxrat qozongan Uvaysiy Nodira bilan yaqinlashadi. Bu yaqinlik keyincha Qo’qonda Nodirabegimning fojiali qatl etilguncha davom etadi. Uvaysiy qizi Quyoshxonga xomilador ekanligida eri Hojixon vafot etadi. SHunda Uvaysiy erining yilini o’tkazib ikki bolasi bilan Nodira taklifiga binoan, Qo’qonga keladi. Endi Uvaysiy Nodirabegim ximoyasida bo’ladi. Qo’qonda Uvaysiy xon saroyida yashaydi. U xaramdagi qizlarga, kanizaklarga xam xat-savod o’rgatadi. Kanizaklarga boshlang’ich ta’lim, ya’ni alifboni o’qitishdan, yozishdan tortib, to ilm musiqiyning amaliy jixatdan ta’lim

berish bilan shug’ullanadi.Uvaysiy xon saroyida 3-4 yildan ortik yashay olmaydi va boshqa yerga ko’chib o’tadi. SHoira bu yangi joyda yana o’zi sevgan mashg’ulotini davom ettiradi. SHu bilan birga Nodira iltimosi bi/chn uning ximoyasidagi tutqunlarni xam o’qitadi. Uvaysiy qizlarga xat-savod o’rgatish bilan birga, sozanda-xonanda kizlar guruxini ixlosi bor qizlar ichidan yig’ib, ularga san’atning ayrim sirlarini o’rgatadi. Yangi xovlida dars berayotgan bir paytda Uvaysiy Nodira xuzuriga borib qaytsa, eshigining qulfi singan, xona ichidagi tanburlar yo’q ekan. Uvaysiy surushtirib bilsa, bu ig’vogarlarning ishi bo’lib chiqadi. Bu xususida Nodira Umarxon orqali tanburlarni o’rniga qaytarishda yordam beradi. Ma’lumki, qizlar maktabida talabalar zexnini tarbiyalash, bilimlarni mustaxkamlash, uzoq esda saqlab qolish, tafakkur qobiliyatini mustaxkamlash xam katta e’tibor beriladi. SHu maqsadda chiston (topishmoq) larni yechish, muvashshaxlar yozish, adabiy asarni sharxlash va izoxlash kabilardan foydalanilgan. Bu usullar talabani rag’batlantirgan, uning o’qishga bo’lgan qiziqishini va qobiliyatini oshirgan. CHunonchi, Jaxon otin(Uvaysiy) mashxur shoira bo’lishi bilan birga moxir muallima xam bo’lgan. Taniqli o’zbek pedagogi va olimi A.avloniyning pedagogikaga oid asari asarlari ichida uning 1913 yilda yozgan va 1917 yilda ikkinchi bor nashr qilingan «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o’rganish soxasida katta axamiyatga molikdir. Bu asar mazmun tomonidan muallifning boshqa ijtimoiy va pedagogik asarlari bilan uzviy bog’liqdir. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi» ilm-axloq xaqida fikr yuritiladi. SHu jixatdan qaraganda bu asar Yusuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilig», Kaykovusning «Qobusnoma», Nosir Xusravning «Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Baxoriston», Alisher

Navoiyning «Maxbub ul-qulub», Axmad Donishning «Farzandlarga vasiyat», Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik tariqati» asarlari shaklidagi o’ziga xos tarbiyaviy asardir. SHuni ta’kidlash lozimki, XX asr boshlarida bunday asarni yaratish, milliy g’oya, milliy rux singdirilgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarning tatbiq etilishi pedagogika olamidagi yirik kashfiyotdir. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli xaqida fikr yuritib «Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloksiz bo’lib o’sdimi, ollohu akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmok, yerdan turib yulduzlarga ko’l uzatmok kabidur», - deydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muxit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar katta axamiyatga ega. O’zbek pedagogikasi tarixida A.Avloniy birinchi marta pedagogikaga «Pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fani demakdir», deb ta’rif berdi. Tabiiy, bunday ta’rif Avloniyning pedagogika fanini ya xshi bilganligidan dalolat beradi. Abdulla Avloniyning ko’plab xorijiy tillarni bilishi, arab, fors, rus, ozarboyjon tillarini mukammal egallashi. Darxaqiqat, Abdulla Avloniy tarbiyadagi asosiy g’oya, bu bizlar uchun: «Yo hayot, yo mamot, yo halovat, yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir» deya mushoxada qilishi, uning tarbiya soxasida juda katta va keng bilimga ega ekanligi, komil insonni tarbiyalashda ta’lim-tarbiyaning har bir yo’nalishiga e’tibor berish kerakligini, ong va tafakkurni, ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda tarbiya katta rol o’ynashini moxirona ifodalai bilishi, taxsinga loyiqdir. Yurtboshimiz Islom Karimovning «Men Abdulla Avloniining «Tarbiya biz uchun «Yo xayot yo mamot, yo najot - yo halokat, saodat - yo falokat masalasidir” - degan fikrini ko’p mushohoda qilaman. Abdulla avloniyning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti Asosiy g’oya: "Tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur"

XX asr boshlariga kelib, Turkiston o’lkasidagi yirik markaziy shaharlarda oliy ta’lim maskani hisoblangan quyidagi madrasalar: Buxoroda – 80, Qo’qonda – 40, Samarqandda – 22, Marg’ilonda – 28, Toshkentda -17 mavjud bo’lib, ularda 400 dan 5000 tagacha talaba tahsil olar edi. 1906 yilga kelib, birgina Samarqand viloyatining o’zida 1510 ta musulmon maktabi bor edi, ularda 1482 o’qituvchi 12740 talabaga saboq bergan. Umuman olganda Turkiston o’lkasida 1905-1906 yillarda 5290 ta maktab bo’lib, ularda 70955 talaba ta’lim olgan. Bu davrga kelib mahalliy fuqaro bolalaridan ilmli kishilar tayyorlash maqsadida Xeva xoni Sayid Muhammad Rahimxon Bahodirxoni soniy – Feruz (1844-1910 y.) katta ishlarni amalga oshirdi. Bevosita uning tashabbusi bilan 1884 yili o’z saroyida maktab ochilib, bu maktabda rus o’qituvchisi va Mirzo. Rahmonquli qori kabi mahoratli ta’lim-tarbiya ustalari yoshlarga bilim berish ishi bilan shug’ullandilar. Feruz farmoniga muvofiq 1904 yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda Husayn Qo’shaev degan Turkiyadan kelgan o’qituvchi yoshlarga ta’lim-tarbiya bera boshladi. Husayn Qo’shaev 1906-1907 o’quv yilida xonlikdagi ilg’or ma’rifatparvar kishilarning istaklarini hisobga olib, Urganchda qizlar maktabini ham tashkil etdi. Feruz unga homiylik qilib, Xazina hisobidan maktab uchun alohida mablag’ ajratib berdi. Feruz homiyligidagi bu maktabda Husayn Qo’shaevning turmush o’rtog’i Komila Qo’shaeva qizlarga bilim bera boshladi. 1909 yilga kelib Feruz quli ostidagi madrasalar soni 130 taga yetib, undagi mullavachchalar 2300 kishidan ortib ketdi. Feruz Xeva ziyolilari orasida nufuzli o’rinni egallagan ma’rifatparvar Komil Xorazmiyni Toshkent shahrida gimnaziya va maktablardagi o’qitish usulini o’rganib kelishi maqsadida safarga jo’natadi. Safardan qaytgach Komil Xorazmiy bu sohadagi ishlarni anchagina jonlantirib yubordi.

Mazkur maktab o’quv dasturi hamda rejasiga – riyoziyot, tarix, jo’g’rofiya, tabiat, rus tili, mahalliy savod (ona tili) va islomshunoslik fanlarini o’qitish belgilanadi. Mashg’ulot jarayonida SHarq mutafakkirlari – Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Sa’diy SHeroziy, Mashrab, So’fi Olloyor kabilar bilan bir qatorda rus shoir, yozuvchilarining asarlari ham o’rganildi. SHuningdek, u, vohada san’at, maorif va madaniyat rivojiga rahnamolik qilib, saroyda “Podshohi zamon tipolitografiyasi”ni tashkil qildi. “Litografiya” - yunoncha so’z bo’lib “Litos” - tosh va “grafos” yozaman degan ma’noni bildiradi. Bu atama o’zbek tilida toshbosma tarzida qo’llanib kelingan. Feruz saroyidagi bu toshbosmaxonada ilk bor Abu Nasr Forobiyning “Nisobus - sibiyon” (Bolalar nasibasi), Alisher Navoyning “Xamsa” asaridan parcha, “Hayrat ul-abror” dostoni, SHermuhammad Munisning “Munis ul ushshoq” devoni, Yoqubxo’ja ibn Ibrohimxo’janing “Devoni Xolis” to’plami, Feruzning “Devoni Feruz” va boshqa o’nlab asarlar nashr etilgan. Turkiston o’lkasi Rossiya tomonidan bosib olingach, chor ma’murlari ming-minglab rus oilalarini Markaziy Osiyoga ko’chirib keltiradi. Farg’ona viloyati, Sirdaryo, Samarqand va boshqa viloyatdagi (shaharlar) mahalliy dehqonlarning serunum yerlari tortib olinib, ularga beriladi. Rus muhojirlari Turkiston general – gubernatorining farmoniga binoan o’lkada rus maktablari, rus tuzem maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish va bu maktablarni kengaytirish hisobiga mahalliy maktablar, maktab madrasalarni siqib chiqarish maqsadida maorif islohotini o’tkaza boshladilar. Bu bilan go’yoki, ular Markaziy Osiyo aholisining savodxonlik darajasini oshirmoqchi bo’ldilar va har bir qilingan ishni bo’rttirib ko’rsatishga urindilar. 1917 yilgi to’ntarishgacha 21 foiz savodxon bo’lgan o’lka aholisini, yoppasiga savodsiz edi, deya kamsitishga urindilar, quruq bo’hton yog’dirdilar. O’lka aholisini savodxon qilish uchun eng avvalo rus, rus tuzem, gimnaziya kabi o’quv maskanlari kerak, madrasa va “usuli qadimiya” eski usul maktablarida, otinlar maktablarida savod chiqarib bo’lmaydi degan siyosatni

yurgizishga harakat qildilar. Bunga biz 1897 yildagi Rossiya tomonidan o’tkazilgan aholini ro’yxati ma’lumotlarini ko’rsatishimiz mumkin. Masalan, o’sha aholi ro’yxatida qayd etilishicha, Markaziy (O’rta) Osiyo aholisining savodxondik darajasi quyidagicha belgilangan: Tojiklar – 99,5 % savodsiz; Qirg’izlar – 99,4 % savodsiz; Turkmanlar – 99,3 % savodsiz; O’zbeklar – 98,4 % savodsiz; Qozoqlar – 97,9 % savodsiz deb hisoblangan. Aslida Turkiston o’lkasi xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisininng savodxonlik darajasidan past emas edi. CHunki, Turkiston o’lkasi xalqlari 1917 yilgi to’ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar, yuksak ilm egasi bo’lganlar. 5. 1917 yil to’ntarishidan keyin Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy va xalq maorifi sohalarida keskin o’zgarish yuz berdi. Turkiston o’lkasida milliy demokratiya vakillari, mashhur ma’rifatparvar ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng tarmog’ini yaratish, maktab-maorif borasida zudlik bilan islohotlarni amalga oshirish yuzasidan bir qator takliflar ilgari surildi. Bu davrda milliy ziyolilar faoliyati keng tus oldi, jumladan: jadidchi ziyolilar Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Sadriddin Ayniy, Fitrat, CHo’lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hamza, G’ozi Yunus, Xurshid va boshqa ziyolilar madaniyat, maorif sohalarida jonbozlik qildilar va yangi usuldagi maktablarning keng tarmoqlarini yaratish sohasida faoliyat ko’rsatdilar. 1917 yil fevralidan oktyabrь orasida Turkistonning yirik shaharlarida turli tillarda dars beriladigan xususiy maktablar ochildi.

Turkiston o’lkasining markazi — Toshkentda 1917 yil 9—14 may kunlari o’qituvchilarning 1-o’lka qurultoyi bo’lib, bunda “Turkiston o’qituvchilar ittifoqi” tashkil etildi. 1918 yilning 23 martida RSFSR Maorif Xalq Komissarligi Turkiston o’lkasi Xalq Komissarligi Kengashi o’lka xalq ta’limi kengashini tashkil etish haqida buyruq chiqardi. Mazkur Kengash Turkiston hududida xalq ta’limi tizimiga rahbarlik qilishi lozim edi. Joylarda ularning viloyat, shahar, uezd kengashlari huzurida xalq ta’limi kengashlari tashkil etildi. 1918 yilning yozida Samarqandda “musulmon o’qituvchilari uchun pedagogik kurslar” ochildi. O’sha yilning kuzida Toshkentda — Toshkent uezdining tub yerli aholisi uchun maktab o’qituvchilari kurslari ochildi. 1918 yil 9 aprelda Munavvar Qori uyida to’plangan jadidlar Turkiston Xalq dorilfununining musulmon bo’limini tashkil etish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Ular 22 kun ichida musulmon bo’limi dasturlarini tuzadilar. O’sha yilning 3 mayida dorilfununning musulmon bo’limi rahbariyatiga saylov bo’lib, unda Munavvar Qori rais (rektor), Iso To’xtaboev birinchi muovin, Burxon Habib ikkinchi muovin, Abdusamad Qori Ziyobov xazinador, Muxtor Bokir sarkotib bo’lib saylandi. 13 may (yakshanba) kuni Toshkentning eski shahar qismida Vikula Morozovning sobiq do’koni binosi (hozirgi o’zbek yosh tomoshabinlar teatri)da musulmon aholi uchun “Xalq dorilfununi” ochiladi. Bu bo’lim tez orada o’ziga xos yirik bilim maskaniga aylanadi. Universitet tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-matematika, tarix-filologiya, qishloq xo’jaligi va texnika fakul ь teti bor edi. 1919 yil fevraldan universitet qoshida ishchi fakul ь teti ham faoliyat ko’rsata boshladi. 1918 yil noyabrda Toshkentda maxsus sharqshunoslik ixtisosligidagi oliy ta’limning to’ng’ichi — Turkiston sharq instituti tashkil qilindi. Institut haqidagi Nizomda uning asosiy vazifalari qilib Turkiston mahalliy aholisi va qo’shni mamlakatlar aholisi tilini yaxshi biladigan sharqshunos olimlar va amaliyotchi xodimlar tayyorlashdir, deb belgilab qo’yilgan edi.

1920 yilda Turkiston xalq universitetiga muqobil Turkiston davlat universiteti (keyin O’rta Osiyo, hozirgi M.Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti) tashkil qilindi 1 . Universitet faoliyatining birinchi yili oxiriga kelib unda 6 ta fakul ь tet: ijtimoiy-iqtisodiy, tarix-filologiya, fizika-matematika, texnika, tibbiyot, qishloq xo’jalik fakul ь tetlari ish olib bordi. Vaqt o’tishi bilan universitet faqat eng yirik o’quv yurtigina emas, balki ilmiy-nazariy va amaliy tafakkurning, tabiiy va amaliy fanlarning juda xilma-xil sohalari bo’yicha olib boriladigan tadqiqotlarning eng muhim markazi ham bo’lib qoldi. Bol ь sheviklarning aksil milliy, umuminsoniy ilg’or ma’rifatchilikka dushmanlik qilishlariga qaramasdan 1917—1924 yillarda O’zbekistonning hozirgi hududida madaniy-ma’rifiy turmush vujudga keldi, xalq ma’naviyatida o’z aksini topdi. Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abdulqodir SHakuriy, Ismatulla Rahmatullaev, Ishoqxon Ibrat, Munavvar Qori, Mahmudxo’ja Behbudiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Uzoq tarixga ega bo’lgan o’zbek xalqi, ijtimoiy-siyosiy, diniy to’siqlarga qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa xalqlar kabi ilg’or fikr egalarini, buyuk olimlarni yetkazdi, insoniyatga ilm-fan, ma’naviyat sohasida o’lmas durdona asarlar, fikrlar qoldirdi. Bunday ilg’or fikrli mutafakkir olimlarning asarlari Turkiston o’lkasi maktablarida to 1917 yil oktyabr ь to’ntarishiga qadar asosiy manba sifatida foydalanib kelingan. Jumladan, “Haftiyak” kitobi bo’lib, unda Qur’on suralaridan yettitadan biri tanlab olingan. Taxminan, VIII asrlarda yozilgan. X—XII asrlarda fors-tojik tilida islom dini ruknlari bayon etilgan “CHorkitob”, XII asrlardan boshlab esa Ahmad Yassaviyning hikmatlari asosida bilimlar berilgan. 1 O` zbekistonning yangi tarixi. (tuz. N.Jыraev va bosh=.). 2-kitob, T., “SHar=” 2000 yil 148- bet.

Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Abulqosim Mahmud bin Umar Zamaxshariy, Alisher Navoiy asarlaridan ham keng foydalanilgan. Zero, bunday nodir asarlar va sharq mutafakkirlarining oliyjanob hikmatlari, g’oyalari XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkiston o’lkasida pedagogik va uslubiy fikrlarning taraqqiy etishida muhim rol ь o’ynadi. Ayniqsa Turkiston xalqlarining ma’rifatparvarlik pedagogikasi taraqqiyotida asosiy zamin bo’ldi. Markaziy Osiyo, jumladan Turkiston o’lkasida mahalliy maktablarning xususiyati, ta’lim-tarbiya ishlarining mazmuni, uni tashkil etish usullari o’sha davr tarbiyasi maqsadiga mos bo’lgan. Umuman Markaziy Osiyoda Oktyabr ь to’ntarishiga qadar bir necha turdagi maktablar mavjud edi. Ular: 1. Musulmon diniy maktablar: a) maktab (xona) — eski maktab; b) qorixona; v) madrasa; 2. Rus maktablari: a) umumiy ma’lumot maktablari; b) kasb maktablari; v) rus-tuzem maktablari; g) rus tilini o’rgatish maktablari. 3. “Yangi usul” maktablari (usuli jadid). Bu davr ijtimoiy-madaniy hayotidagi kuchlar o’rtasida yuz berayotgan sinfiy kurashning murakkabligi maktab-maorif masalalarida ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Demak, endi turli vositalarni ishga solib yangi mazmundagi ma’rifatni tashviq qilish, tarbiya usullarini zamonaviylashtirish ta’limda qulay usullarni topish muammolari turar edi. Bu borada Turkiston o’lkasidagi dastlabki maktablarda ilg’or-ma’rifatparvar pedagoglar — toshkentlik Saidrasul Saidazizov, Abdulla Avloniy, namanganlik Ishoqjon Junaydullaev — Ibrat, samarqandlik

Abduqodir SHakuriy, Saidahmad Siddiqiy, Ismatulla Rahmatullaev, qo’qonlik Hamza Hakimzoda Niyoziylar muhim rol ь o’ynashdi. Xalq ta’limi tizimida muhim o’rinni egallagan umumiy ta’lim maktablari respublikamiz hayoti bilan chambarchas bog’langan bo’lib, davlatning mafkuraviy, madaniy vazifalariga xizmat qiladi. SHuning uchun ham respublikamizda hukumati, xalq ta’limi vazirligi joylardagi hokimiyatlar va jamoatchilik xalq ta’limi tizimini, jumladan, umumiy ta’lim maktablarini rivojlantirish, ularning tarmoqlarini kengaytirish va yangi binolar bilan ta’minlash, o’quv moddiy va texnika bazasini mustahkamlash hamda ularni yuqori bilimga ega bo’lgan o’qituvchilar bilan ta’minlash borasida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Jamiyatimizdagi mavjud maorif tizimining barcha bo’g’inlarida jamiyat taraqqiyoti talablari asosida yosh avlodning kamolotga yetishi, bir butun shaxs sifatida shakllanishiga nihoyatda kam e’tibor berilar edi. Natijada umumiy ta’lim maktablarida ta’lim-tarbiya tizimi, mazmuni, shakl va metodlari, yosh avlodni har tomonlama shakllangan yaxlit shaxs sifatida shakllantirishga mos kelmay qoldi. Bu esa umumiy ta’lim va hunar maktablarni isloh qilishni taqozo etdi. Islohotda umumiy o’rta ta’lim o’n bir yillik bo’lib, I—IV sinflar — boshlang’ich maktab, V—IX sinflar esa to’liqsiz o’rta va X—XI sinflar — barchasi umumta’lim maktabini tashkil qiladi. SHuningdek, o’rta hunar-texnika bilim yurtlari, o’rta maxsus o’quv yurtlari kabi nomlangan. Mazkur tuzilishga binoan o’rta umumiy ta’lim maktablarida bolalarni olti yoshdan boshlab o’qitish nazarda tutiladi. Hunar-texnika ta’limi esa qayta tubdan o’zagrtirilib, “O’rta hunar-texnika bilim yurtlari”ga aylantirildi. O’rta ma’lumotga ega bo’lmagan, ishlab chiqarishdagi faol yoshlar uchun kechki (smenali) va sirtqi maktablar saqlanib qolindi. Umumiy o’rta va hunar ta’limi tizimining o’zgarishi bilan, oliy o’quv yurtlari, bilim dargohlariga qabul qilishning yangi qoidalari, talablari ishlab chiqiladi.

Umumiy o’rta va hunar ta’limi bilan unda beriladigan ta’limning mazmuni, shakllari, metodlari va usullarini ham tashkil etilishini o’zgartirishni taqozo etadi. Buning uchun islohot taqozo etganidek, ta’limning mazmunini takomillashtirish zarur. Ta’limning mazmunini takomillashtirishning muhim shartlari o’quv dasturlari va darsliklari materiallarini o’quvchilarning yoshiga mos holda soddalashtirish, ortiqcha ikkinchi darajali materiallardan xalos etish zarur edi. O’quv fanlarining amaliy yo’nalishini kuchaytirish, mehnat tarbiyasi va kasb tanlashga o’rgatishni yo’lga qo’yish, ta’lim mazmunining politexnik yo’nalishini ta’minlash masalasi asosan amalga oshiriladi. O’quv darsliklari, metodik qo’llanmalar yaratildi; o’quv rejasiga “Atrof muhit bilan tanishish” (I—II sinflarda), “Informatika fa hisoblash texnikasi asoslari” (X—XI sinflarda), “Oila etikasi va psixologiyasi” (X—XI sinflarda), “Ishlab chiqarish asoslari. Kasb tanlash” (VIII—X sinflarda) kabi fan asoslari kiritildi va o’qitilmoqda, o’qituvchilar mehnatiga tabaqalashtirib haq to’lash joriy etildi, o’qituvchilar malakasini oshirish va qaytadan tayyorlash masalasida ijobiy siljishlar ro’y berdi, o’quvchilarni mehnat ta’limi va tarbiyasining mazmuni takomillashtirildi; hunar-texnika ta’limi tizimida ishchi xodimlar tayyorlash kengaytirildi; maorifning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash masalasiga nisbatan jamoat tashkilotlarining munosabatlari birmuncha o’zgargandek tuyuldi. Biroq, bu o’zgarishlar ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etish, uyushtirish uchun yetarli emas edi, albatta. Islohot birinchidan, “qayta qurish” sharoitida, maktab islohotining evolyutsion xarakterga egaligi, maktab ishining mazmuni, ilmiy-pedagogik kadrlar, moddiy-texnikaviy ta’minlanish, boshqarishning tubdan o’zgartirilmaganligi ta’lim-tarbiyaning rivojlanishiga to’siq bo’ldi. Islohni amalga oshirishdagi tashkilotchilik ishlarining yetarli bo’lmayotganligi, boshqarishdagi byurokratik metodga asoslanilayotganligi, xalq xo’jaligining ehtyojiga mos ravishda kadrlar tayyorlash mo’ljallanmaganligi ham islohot talablarini qiyinchilik bilan ham etilayotganligiga sabab bo’ldi. Bular esa o’z navbatida ta’lim-tarbiya saviyasini oshirishga salbiy ta’sir etdi.

SHuni qayd etish zarurki, o’zbek maktablari sobiq ittifoq davrida milliy zamindan batamom uzilib qolgan edi. O’qish-o’qitishda Ovro’po, xususan o’rus tizimi qabul qilindi. Yangi davrdagi zamonaviylashtirishning “bilimdon” va “zukko” tashkilotchilari ming yillik yozuvimizni ham qayta-qayta almashtirib, natijada maktablarimiz o’quv-tarbiyaviy ishlar va xalq ruhiyatidan deyarli ajralib qoldi, avlod-ajdodlarimizning dunyoviy, ma’naviy-axloqiy, ma’rifiy merosi esa umuman o’qitilmay, o’rgatilmay tashlab qo’yildi.

Foydalanilgan a dabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa kontserni, 1998. 2. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» . Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot- matbaa kontserni, 1998. 3. «O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi to’g’risida»gi Nizom .Xalq ta’limi j., № 6, 1999. 4. «Umumiy o’rta ta’lim maktabi Pedagogika Kengashi to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002. 5. «Umumiy o’rta ta’lim maktabi Metodika Kengashi to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002. 6. Umumiy o’rta ta’lim maktabi fan Metodika birlashmalari to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.

Похожие

Ilk etnopedagogik fikrlar va xalq pedagogik tafakkuri taraqqiyoti

Madaniy ma’rifiy muassasalar faoliyatida madaniy-ma’rifiy ishlarni rejalashtirish va raxbarlik turlari.

Pedagogikani o’rganish zaruriyati. Ma’rifiy qadriyatlar va maqsadlar

Mustaqil O'zbekistonda ijtimoiy hayot, ta'lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

Uslubiy raxbarlikning predmeti va madaniy ma’rifiy faoliyatini madaniy muassasalarda rejalashtirish