Kasb – amaliy jismoniy tayyorgarlik 2 - Педагогиka - Рефераты

Kasb – amaliy jismoniy tayyorgarlik 2

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

77.576171875 KB

Kasb – amaliy jismoniy tayyorgarlik Reja: 1. Mehnat faoliyati tartibida jismoniy tarbiya. 2. Gigienik gimnastika. 3. Jismoniy tarbiya pauzasi. 4. Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzasi. 5. Qishloq mehnatkashlari mehnat rejimidagi jismoniy tarbiyaning xususiyatlari 6. Ishdan keyingi tiklanishga yo’naltirilgan jismoniy tarbiya

Mehnat faoliyati tartibida jismoniy tarbiya Ijtimoiy tadqiqotlar sport bilan shug’ullanuvchilarning mehnat unumdorligi sport bilan shug’ullanmaydigan shaxslarning mehnat unumdorligidan 3-8% ga yuqori ekanligini ko’rsatadi. Butun mamlakat miqyosida shuning o’zi katta iqtisodiy foyda beradi. Bevosita mehnat tartibida jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Sakkiz soatli ish kuni ancha sezilarli charchashga olib keladi, shu sababli ish kuni davomida kuchni saqlash uchun mehnat va faol dam olishni optimal navbatlash tartibini yaratish kerak. Faoliyatning bir turidan boshqasiga yoki jismoniy mashqlarni bajarishga o’tish charchagan organizmning tiklanishiga qulay imkoniyat yaratadi. Mehnat tartibiga u yoki bu jismoniy tarbiya turini kiritish ish qobiliyati dinamikasiga bog’liq holda aniqlanadi. Insonning ish qobiliyati ish kuni davomida tebranib (o’zgarib) turadi. Dastlab u past (ishga kirishish davri) bo’ladi, keyin ko’tariladi va yuqori darajada (mustahkam ish qobiliyati davri) saqlanadi, undan keyin yana pasayadi (kompensatsiyalangan charchash davri). Bunday o’zgarish bir ish kuni davomida ikki marta – tushlik tanaffusgacha va undan keyin takrorlanadi. Ba’zan ish kunining oxirida ish qobiliyatining bir oz ortishi kuzatiladi ( 1 - chizma). b 1 b 2 a 1 v 1 a 2 v 2 g Kun davomida ish qobiliyatining o’zgarish dinamikasi (G.G.Sanoyan bo’yicha). a 1 - boshlang’ich ishga kirishish; b 1 -yuqori va doimiy ish qobiliyatini ko’rsatish davri; v 1 - ish qobiliyatining birinchi pasayish davri; a 2 -qayta ishga kirishish davri; b 2 - ish qobiliyatining nisbatan turg’unlik davri; v 2 - ish qobiliyati pasayishining kuchayib borishi; g- oxirgi davri. 1-chizmaIsh qobiliyati (shartli belgi)

Ish qobiliyati fazalarining ketma–ketligi ish kuni davomida turli shart-sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Bunday sharoitlarga quyidagi tashqi omillar: ishlab chiqarish faoliyati xususiyati, ma’naviy-ruhiy yuklama, gigienik shart-sharoitlar, ishchining malakasi va mahorati, jinsi, ish staji va organizmining jismoniy holati kiradi. Ichki omillar, birinchi navbatda, organizmning turli organlari va tizimlarining holatini o’z ichiga oladi. Ish kuni davomida ish qobiliyati o’zgarishining (ko’rsatilgan tipik variantdan tashqari) quyidagi beshta asosiy variantlari o’zaro farqlanadi: 1) yengil jismoniy yuklama bilan, konveyerda – uning optimal tezligida ishlaganda ish qobiliyatini doimo oshira borish; 2) kunning birinchi yarmida ish qobiliyatini oshirish, keyinchalik yuqori darajada nisbatan stabillik va asta–sekinlik bilan pasaytirish; bunday vaziyat murakkab boshqaruv pultida xizmat ko’rsatuvchi xodimlarga xos; 3) kunning birinchi yarmida va tushlikdan keyin ham charchashning nisbatan tez o’sib borishi; bunday vaziyat jismoniy mehnat bilan shug’ullanganlarda kuzatiladi; 4) tezkorlik bilan yuqori ish qobiliyatiga erishish, keyin uning pasayishi va ish kunining qolgan qismida past darajada saqlanishi; bunday vaziyat ishchining kuchaytirilgan diqqat-e’tibori hamda qo’llar bilan tez va aniq harakatlar qilishi jarayonida, o’ta yuqori jismoniy kuchlanish bilan ishlaganida vujudga keladi; 5) ish kunining deyarli boshida birdaniga ish qobiliyatining keskin pasayishi; bunday hol o’z mazmuniga ko’ra murakkab ishdagilarga yoki oddiy, biroq tezkor tempda ishlaydiganlarga xos. Biroq ishlab chiqarishning aniq bo’limida ish qobiliyatini optimallashtirish vositalarini tanlashda uning faqat ish smenasi davomida emas, balki sutka davomida, hattoki hafta davomida o’zgarishini ham inobatga olish kerak. Insonning ish qobiliyati, asosan, sutkaning turli vaqtlariga bog’liq bo’ladi: kunduzi organizmdagi fiziologik jarayonlar yuqori shiddat bilan, kechasi esa pasaygan shiddat bilan sodir bo’ladi. Ertalabki smenadagi shiddatning eng yuksak bo’lishi tabiiy hol, albatta. Kechki va tungi paytlari ishlaganda esa ikkilangan (ikki karra ko’p) charchashni: biri – mehnat faoliyatida bajariladigan ishlardan, ikkinchisi –

tungi dam olishga tabiiy talabni yengib o’tishdan charchashni his etishga to’g’ri keladi. Ish qobiliyati hafta davomida ham o’zgarib boradi. Dushanba kuniga moslashish bosqichi, seshanba, chorshanba va payshanba kunlariga – yuksak ish qobiliyati mos keladi, shanba va yakshanba kunlarida esa charchash namoyon bo’ladi. Butun ish kuni davomida xizmatchi ish qobiliyatining yuksakligini va turg’unligini yaratish masalasi mehnatni ilmiy tashkil etish (MITE)ning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish jismoniy tarbiyasining shakllari bunga xizmat qiladigan eng ta’sirchan vositalar hisoblanadi. Ko’p yillik tajriba va ilmiy tadqiqotlar boshlang’ich gimnastika ta’siri ostida moslashish davrining qisqarishi, organizmda fiziologik jarayonlar sodir bo’lishining tezlashishi, organizmning ish bajarishga tayyorlik darajasi ortishidan dalolat beradi. Masalan, yuqori malakali ishchilarning kun tartibiga boshlang’ich gimnastika kiritilganidan keyin moslashish davri 60 daqiqadan 30 daqiqagacha qisqaradi. Shu bilan bir vaqtda, dastlabki yarim soat davomidagi mehnat unumdorligi 13,2 % ga ortadi. Agar bevosita ish qobiliyati pasayishi arafasida jismoniy tarbiya tanaffusi yoki jismoniy tarbiya daqiqasi o’tkazilsa, u holda bu tadbir bilan ish qobiliyatini oldingi erishilgan darajasida ancha uzoq vaqt saqlab turish mumkin. Masalan, konveyerda ishlaydigan tikuvchilarning ish unumdorligi jismoniy tarbiya tanaffusi o’tkazilganidan keyin bir soat davomida bunday tanaffus o’tkazilishidan oldingisiga nisbatan 6 %ga yuqori bo’lgan. Umuman, jismoniy tarbiyani turli shakllarda ishlab chiqarishga tatbiq qilish mehnat unumdorligining ortishi, ishchi va xizmatchilar jismoniy rivojlanishining yaxshilanishi, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlarning kamayishi, shug’ullanuvchilarning kayfiyati ko’tarilishida ifodalanadi. Mehnatni dam olish bilan navbatlashning optimal, ilmiy asoslangan tartibi butun ish kuni (smenasi) davomida o’ta charchashga o’rin qoldirmay, yuksak ish unumdorligini saqlash imkoniyatini beradi. Ishlab chiqarish sohasida jismoniy tarbiyani yanada rivojlantirish mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish usullarining yangi shakllarini ilmiy asoslanishi;

funksional musiqadek, suv muolajasidek, o’z – o’zini uqalashdek, o’z – o’zini ruhiy boshqarishdek nomaxsus ta’sir vositalari singari jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish; qisqa muddatli mashg’ulotlar samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladigan yordamchi snaryadlarni va maxsus qurilmalarni qo’llash; noqulay ish shart – sharoitlarida va uzluksiz texnologik jarayonlarda jismoniy tarbiyaning kichik ko’rinishlarini tadbiq etish; mashg’ulotlarning individual shakllarini qo’llash jismoniy tarbiya bilan mehnatni ilmiy tashkil etishning turli shakllari o’rtasidagi yanada mustahkam aloqa bilan bog’liq. Mehnatni ilmiy tashkil etish tizimida jismoniy tarbiyaning quyidagi shakllarini o’zaro farqlaydilar: boshlang’ich gimnastika, jismoniy tarbiya tanaffusi (pauza), jismoniy tarbiya daqiqasi, mikropauza, tushlik tanaffus paytida jismoniy tarbiya mashqlarini bajarish. Bunday shakllarning barchasi mehnat kuni tartibida jismoniy tarbiya tadbirlarining tizimini tashkil etadi. Mehnat xususiyatlariga, xizmatchilarning kasbiy charchash xususiyatiga bog’liq holda turli kasb guruhlari uchun ish smenasi davomida jismoniy tarbiya shakllarini navbatma-navbat o’zgartirib, ularni takrorlanishi, mashg’ulotlar mazmuni, tarkibi, ta’sir vositalari va b. jihatidan turli variantlarda qo’llash mumkin. Mehnatning turli jarayonlarida jismoniy tarbiyaning uzoq davom etmaydigan shakllaridan (jismoniy tarbiya daqiqalari, miropauzalar) ko’proq foydalanish maqsadga muvofiq, shu bilan birga, oqimlar va konveyerlardagi uzluksiz texnologik jarayonlarda mashg’ulotlarning individual shakli ancha foydali hisoblanadi. Gigienik gimnastika Gigienik gimnastika quyidagi vazifalarni yechishga xizmat qiladi: organizmning asosiy fiziologik (mushak, asab) tizimlarini ishga tayyorlashni tezlashtirish; xizmatchining hissiy tonusini ko’tarish; organizmning mehnat faoliyatiga moslashish fazasi davomiyligini qisqartirish; butun mehnat kuni mobaynida yuksak ish qobiliyatini saqlashga xizmat qilish. Gigienik gimnastika ish kunining boshida 4-10 daqiqa davomida o’tkaziladi. Uni faqat birinchi smenadagina emas, balki ikkinchi smenada ham o’tkazish maqsadga

muvofiq. Shu bilan birga, kechki smenadagi kirishish gimnastikasi organizmning mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan organlari va tizimlari faolligini oshirishga yo’naltirilgan bo’lishini inobatga olish kerak. Gigienik gimnastikada mehnat jarayonida bajariladigan harakatlar xususiyatiga mos jismoniy mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi. Shuning uchun mashqlarni tanlashda mehnat jarayoni harakatlarini yaxshi o’rganish va jismoniy tarbiya mashqlari majmuasiga shunday mashqlarni kiritish kerakki, ular organizmning aniq mehnat turi jarayonida yetakchi rol o’ynaydigan fiziologik funksiyalarini tezlashtirishga yordam bersin. Xususan, boshlang’ich gimnastikada harakat sur’ati o’sib boruvchi mashqlardan foydalanish lozim. Shu bilan birga, harakatlarning ishchi sur’atini tez o’zlashtirish uchun oddiydan ancha yuqori sur’atni rivojlantirish tavsiya etiladi. Mehnat xususiyati va shart-sharoitlariga bog’liq holda gigienik gimnastika jismoniy mashqlari majmuasining quyidagi uchta varianti o’zaro farqlanadi: chigal yozish mashqlari, profilaktik faol dam olish va yaxlit ta’sirli mashqlar majmuasi. Chigal yozish mashqlari variantidan og’ir jismoniy mehnat bilan shug’ullanadigan ishchilar uchun majmualar tuzishda foydalaniladi. Ularga mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan mushak guruhlarini ketma-ket jadal faoliyatga jalb qiladigan, koordinatsiyasi bo’yicha oddiy dinamik mashqlar kiritiladi. Mashqlarni bajarish sur’ati – o’rtacha yoki tezkor. Mashqlar majmuasida yuklama asta-sekinlik bilan ortib boradi va majmua oxirida minimumga tushadi. Profilaktik dam olish varianti harakatlanish stereotipi aniq qayd etilgan (masalan dastgohda ishlovchi) ishchilar uchun gigienik gimnastika majmuasi asosini tashkil etadi. Mehnat operatsiyalarida bevosita ishtirok etuvchi mushak guruhlari faoliyatini jalb etadigan dinamik mashqlardan foydalaniladi. Majmuaning o’rtasigacha jismoniy yuklama tobora orttirilib, keyin asta-sekinlik bilan pasaytirib boriladi. Harakatlanish sur’ati – o’rtadan yuqori. To’g’ri nafas olishga, mushaklarning cho’zilishiga va harakatchanligining ortishiga e’tibor qaratish kerak. Yaxlit ta’sir ko’rsatuvchi variant mehnat faoliyati uzoq muddat kuchli diqqat- e’tiborni talab etadigan (aqliy mehnat xizmatchilari, transport haydovchilari,

konveyer xizmatchilari va b.) xizmatchilar uchun mo’ljallangan. Mashqlar, asosan, bo’lajak ishlab chiqarish faoliyatida bevosita band bo’lmagan mushak guruhlariga, organizmning tizim va organlariga ta’sir etadi. Bunday mashqlar murakkab koordinatsiyali bo’ladi, chunki qo’llar, gavda, oyoqlarning qo’shimcha harakatlarini o’z ichiga oladi va diqqat-e’tiborning jamlanishini talab qiladi. Sur’at – oldingi ishdagi singari. Mehnati aniq harakatlar bilan bog’liq bo’lgan shaxslar uchun (masalan, mayda mexanizmlarni yig’uvchi yoki transport haydovchilari) maksimal jismoniy yuklama birinchi mashqlarga to’g’ri keladi. Qolgan kontingent uchun katta yuklama majmuaning 4-6-mashqlariga to’g’ri keladi. Gigienik gimnastika majmualarida quyidagi jismoniy mashq guruhlari qo’llanadi: kerishish (cho’zilish), yon tomonga egilishlar, o’tirib turishlar, hamla qilish, sakrashlar, sport yurishi, yugurish, oldinga egilish, bo’shashish elementlari ishtirok etgan siltanish harakatlari, orqaga egilishlar, qo’l va yelka kamari mushaklarini bo’shashtirish, koordinatsiyaga, aniqlikka va diqqat-e’tiborga yo’naltirilgan mashqlar. Turli kasb egalari uchun boshlang’ich gimnastika majmualarini tuzishda mehnat faoliyatining quyidagi xususiyatlarini inobatga olish tavsiya etiladi: 1) ishlash (o’tirib, turib) holatini, gavda vaziyatini (egilgan yoki to’g’ri, erkin yoki kuchlanishli); 2) ish harakatlari (tezkor yoki sekin, kuchlanishli yoki kuchlanishsiz, katta yoki kichik amplitudali, simmetrik yoki asimmetrik, bir xil yoki turli xildagi harakatlar va b.); 3) mehnat faolligi xususiyati (harakatlar aniqligi, harakatlarning takrorlanuvchanligi, reaksiya tezligi, diqqat-e’tiborning kuchliligi va konsentratsiyasi, sezish organlariga yuklama, mehnatning bir maromliligi va b.); 4) sub’ektiv ko’rsatkichlar bo’yicha charchashning darajasi va xususiyati (diqqat- e’tiborning tarqoqligi, mushaklarda og’riq sezish, bosh og’rishi, asabiylashish va boshqalar); 5) jismoniy mashqlar bilan shug’ullanuvchilar orasida salomatligida og’ishi bo’lgan shaxslar mavjudligi (ular uchun xususiy mashqlar tanlash maqsadga muvofiq);

6) sanitariya-gigienik omillar (yoritilganlik, shovqin, keragidan ortiq gaz mavjudligi). Jismoniy tarbiya pauzasi Jismoniy tarbiya pauzalari charchashning rivojlanishiga yo’l qo’ymaslik, organizmning funksional holatini yaxshilash, ishchi ritm, sur’at, diqqat-e’tibor konsentratsiyasini yuksak darajada saqlab turish, gavdaning ishchi vaziyati va kasbiy faoliyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etish, harakat tanqisligini ma’lum darajada bartaraf etish maqsadida o’tkaziladi. Gigienik gimnastikadan farqli o’laroq, jismoniy tarbiya pauzasi bevosita mehnat faoliyati jarayonida, odatda, ish smenasining birinchi va ikkinchi yarimlarida ikki martadan bajariladi. Jismoniy tarbiya pauzasi, hal qilinadigan asosiy vazifalardan kelib chiqqan holda, ishchilarda charchoqning rivojlanishi arafasida yoki ish qobiliyati pasayishining birinchi alomatlari paydo bo’lishi bilanoq o’tkazilishi kerak. Muddatidan oldin jismoniy mashqlar majmuasini o’tkazish ish ritmining buzilishiga va ish qobiliyatining pasayishiga olib kelishi mumkin. Odatda, jismoniy tarbiya pauzalari tushlik tanaffusdan yoki ish smenasi tugashidan 1–2 soat oldin o’tkaziladi. Agar jismoniy tarbiya yo’riqchisi har bir aniq ishlab chiqarish uchastkasidagi ishchilar ish qobiliyatlarining o’zgarishi asosida ish ko’rsa, yanada ijobiyroq holat kuzatiladi. Quyidagi uslubiy qoidalarga rioya qilinganda, jismoniy tarbiya pauzasining foydasi ortadi: – mashg’ulotlarni o’tkazish vaqti charchoqning dastlabki alomatlari paydo bo’lish lahzasi bilan aniq mos tushishi kerak; – jismoniy mashqlar to’g’ri bajarilishi, mashg’ulotlar jonli, qiziqarli tarzda, musiqa sadolari ostida o’tkazilishi kerak; – majmualardagi yuklama shug’ullanuvchilarning yoshiga, jinsiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga va salomatlik holatiga bog’liq holda tabaqalashtirilishi kerak;

– kunning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiya pauzasini o’tkazishda uning yuklamalari yig’indisi kunningbirinchi yarmidagi yuklamadan 30–40 % kam bo’lishi kerak. Mashg’ulot o’tkazishning guruhli usulida shug’ullanuvchilar uch guruhga bo’linadilar. Birinchi guruhga deyarli sog’-salomat kishilar, ikkinchisiga salomatlik holatida deyarli sezilmaydigan og’ishlari bor shaxslar, uchinchisiga esa yoshi katta odamlar va salomatlik holatida jiddiy og’ishlari bor shaxslar kiritiladi. Agar majmuadagi ayrim mashqlarni bajarishda yuklama qiymati birinchi guruh vakillari uchun 100 % ni tashkil etsa, u holda ikkinchi guruh uchun 90 %, uchinchisi uchun esa 80 % bo’lishi kerak. Jismoniy tarbiya pauzalari uchun majmua mashqlarini tanlash quyidagilarga bog’liq holda amalga oshiriladi: a) majburiy ish vaziyati (pozasi) va texnologik jarayon sababli vujudga keladigan salbiy ta’sirlarni kamaytirishi; b) mehnat jarayonida ishtirok etayotgan mushak tizimlari va organlarning dam olishlariga xizmat qilish darajasi; v) harakatsiz mushaklarga qancha yuklama berishi. Jismoniy tarbiya pauzalaridagi mashqlarni o’rtacha va tez sur’atda bajarish kerak. Mashqlar majmuasini har to’rt haftada almashtirib turish tavsiya etiladi. Umumiy holda yuklama mashqlar majmuasining o’rtasida ortadi, keyinchalik pasayadi. Kasbga bog’liq holda jismoniy tarbiya pauzalarining namunaviy majmualari ishlab chiqilgan. Shu bilan birga, hamma kasblar mehnat turiga qarab to’rtta guruhga bo’linadi: Birinchi guruhga qisqa muddatli operatsiyalarni (amallarni) bajarish bilan bog’liq mehnat turlari birlashtilgan. Ular katta bo’lmagan jismoniy yuklamani talab qiladi va ish harakatlarining bir maromliligi bilan farqlanadi. Ish, odatda, gavdani bir oz oldinga egib o’tirgan holatda bajariladi. Asosiy ish harakatlari – kuchlanishli, diqqat-e’tiborni talab qiladigan qo’llar harakati (masalan, tikuvchilar, mexanizm yig’uvchilar, perforatorchilar, chilangarlar va b.). Gimnastika majmuasida quyidagi mashqlar ketma–ketligi tavsiya etiladi: 1-mashq – tortilish.

2-mashq – qo’llar va oyoqlarni harakatlantirib burilishlar, yon tomonlarga va oldinga egilishlar. 3-mashq – 2-mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish. 4-mashq – o’tirib-turishlar, sakrashlar, yugurishlar, sport yurishi. 5-mashq – o’rtadan past sur’atda oyoqlar, qo’llar bilan siltanib harakatlanishlar. 6-mashq – qo’l mushaklarini bo’shashtirish. 7-mashq – aniqlikka va koordinatsiyaga yo’naltirilgan mashqlar. Ikkinchi guruh o’rtacha jismoniy kuchlanishlar, ancha sezilarli darajadagi diqqat- e’tibor, mehnat harakatlarining turli-tumanligi (masalan, dastgohchilar: tokarlar, frezerchilar, karuselchilar, shlifovkachilar) bilan tavsiflanadigan kasblarni birlashtiradi. Mashqlar majmualari tarkibiga ishlab chiqarish mehnati jarayonida ishtirok etadigan mushaklarni harakatga jalb etmaydigan quyidagi turli dinamik mashqlar kiritiladi: 1-mashq – tortilish. 2-mashq – cho’zilish, gavda, qo’llar, oyoqlarning mushaklarini bo’shashtirish. 3-mashq – oldingi mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish. 4-mashq – oyoqlar va qo’llarni siltash harakatlari. 5-mashq – o’tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish, sport yurishi. 6-mashq – boldir va tovon mushaklarini bo’shashtirish orqali oyoqlarni siltash harakatlari. 7-mashq – eng faol ishlayotgan mushak guruhlarini bo’shashtirish. 8-mashq – aniqlikka va koordinatsiyaga yo’naltirilgan mashqlar. Uchinchi guruhga katta jismoniy yuklamalar, nisbatan yuqori sur’atda bajariladigan ishchi harakatlari (masalan, qurilish ishchilari, shaxtyorlar va b.) bilan bog’liq kasblar kiritilgan. Mashqlar majmuasining asosiy yo’nalishi – bu organizmni umumiy, har tomonlama mustahkamlash. Mashqlar sekin, chuqur nafas olish bilan bajariladi. Majmuaga, odatda, quyidagi mashqlar kiritiladi: 1-mashq – keyinchalik qo’llar va yelka kamari mushaklarini bo’shashtirish orqali tortilish. 2-mashq – qo’l mushaklarini bo’shashtirish.

3-mashq – butun gavda mushaklarini (o’tirgan yoki yotgan holatda) bo’shashtirish. 4-mashq – yon tomonga egilishlar, gavdani burishlar. 5-mashq – o’rtacha va tez sur’atda qo’llarni siltash harakatlari. 6-mashq – hamlalar, o’tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish. 7-mashq – diqqat–e’tibor va koordinatsiyaga yo’naltirilgan mashqlar. To’rtinchi guruh aqliy mehnat vakillaridan iborat. Kam harakatli bunday ishlash salomatlik holatiga, jismoniy rivojlanishga noqulay (salbiy) ta’sir ko’rsatadi. Ular uchun quyidagi jismoniy tarbiya pauzalari mashqlari majmuasi tavsiya etiladi: 1-mashq – tortilish. 2-mashq – gavda, oyoq va qo’l mushaklari uchun mashqlar. 3-mashq – oldingi mashqlarni kuchli dinamika, katta amplitudalar bilan bajarish. 4-mashq – yugurish, sakrashlar, o’tirib-turishlar, sport yurishi. 5-mashq – qo’llarni siltash harakatlari. 6-mashq – qo’l mushaklarini bo’shashtirish uchun mashqlar. 7-mashq – diqqat-e’tiborga yo’naltirilgan mashqlar. Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzasi Jismoniy tarbiya daqiqalari, odatda, jismoniy tarbiya pauzalari hal etadigan vazifalar bilan bir xil vazifalarni yechishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mehnatni ilmiy tashkil etish tizimining universal shakllari hisoblanadi, chunki ayrim hollarda jismoniy tarbiya pauzasi va gigienik gimnastikadan noqulay sanitariya-gigiena shart-sharoitlari, uskuna- qurilmalarni to’xtatish imkoniyati yo’qligi, uzluksiz texnologik jarayon va boshqalar sababli foydalanish mumkin bo’lmay qoladi. Masalan, elektr poezdlarining dispetcherlari, mashinistlari mehnatining xususiyati va tashkil etilishi ularga uzoq muddatli tanaffus qilish imkoniyatini bermaydi, tez-tez qisqa muddatli tanaffuslar esa ularga juda ham zarur. Shuning uchun ham ularga jismoniy tarbiya daqiqasi majmuasini bajarish tavsiya etiladi.

Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzani ishlab chiqib, jismoniy tarbiyasi tizimiga kiritish xususiyatlari shundan iboratki, ulardan quyidagi hollarda foydalanish mumkin: 1) jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan qat’i nazar, ish smenasining ixtiyoriy paytida; 2) deyarli har qanday sanitariya-gigienik shart-sharoitlarda; 3) mehnatni tashkil etish shart-sharoitlari va ishlab chiqarish texnologiyasi bo’yicha uskuna va qurilmalarni to’xtatish imkoniyati bo’lmagan hollarda; 4) alohida bitta xizmatchi qisqa muddatli dam olish zaruriyatini sezgan hollarda individual tarzda. Jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mashqlarini tanlashda boshlang’ich gimnastika va jismoniy tarbiya pauzalarini tanlashda foydalanilgan uslubiy talablar inobatga olinadi. Jismoniy tarbiya daqiqasi 1-2 daqiqa davom etadi va charchash alomatlari sezilayotgan mushak guruhlari dam olishi uchun maxsus tanlangan 2-3 ta mashqlardan tashkil topgan bo’ladi. Jismoniy tarbiya daqiqalarida kuchlanishni yo’qotish uchun o’z-o’zini uqalash usullari orqali bo’shashtirish mashqlaridan foydalaniladi va bu charchagan mushaklarning ish qobiliyatini tezroq va to’liqroq tiklash imkoniyatini beradi. Umumiy charchashni pasaytirish uchun mo’ljallangan jismoniy tarbiya daqiqalarida mashqlar charchashning xususiyatiga bog’liq holda tanlanadi. Bunday hollarda mushaklarni zo’riqtiruvchi va bo’shashtiruvchi mashqlar, dinamik va statik xususiyatli hamda boshqa mashqlar qo’llanishi mumkin. Mashqlarni tanlashda jismoniy tarbiya daqiqasi maqsad va vazifalariga bog’liq holda ma’lum sxemaga tayanish tavsiya etiladi. Birinchi mashq, odatda, kuraklarni to’g’rilash, yelkalarni orqaga tortishdan iborat bo’ladi. Biroq lokal (tor doirada) ta’sir etuvchi jismoniy tarbiya daqiqalarida tortilish mashqi bo’lmasligi ham mumkin bo’lib, mashg’ulot esa birdaniga charchagan organ ishtirok etadigan mashqdan boshlanishi ham mumkin. Keyingi mashqlar charchashni yo’qotish uchun yo’naltirilgan bo’ladi. Umumiy ta’sir kompleksida ikkinchi mashq – egilishlar, burilishlar, uchinchi mashq esa siltanish harakatlari bo’ladi.

Bir xil kasb egalari bo’lgan odamlarning bir ish smenasida charchashi ularning turli organlarida vujudga keladi. Avval, masalan, qo’l, yelka mushaklarida charchoq paydo bo’ladi, oyoqlar qo’rg’oshindek qotib qoladi, ko’zlar charchaydi, bosh og’riy boshlaydi. Shuning uchun, odatda, turli mushak guruhlari lokal charchaganda va umumiy charchash turlicha namoyon bo’lganda, faol dam olish uchun foydalaniladigan jismoniy tarbiya daqiqalari majmualari seriyasi taklif etiladi. Bunday majmualar bir oydan kam bo’lmagan muhlatda bir marta o’zgartirilishi mumkin. Tushlik tanaffus vaqtida jismoniy tarbiya Tushlik tanaffus paytida faqat passiv dam olishgina emas, balki hayot tonusini va kayfiyatni ko’tarish hamda ishlab chiqarish ritmiga tezroq kirishish maqsadida dam olish, tiklanish jarayonlarini faollashtirish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagi mashq majmualari qo’llaniladi: sportcha yurish, sport o’yinlari va mustaqil mashg’ulotlarning boshqa ayrim shakllari. Bu vositalarni qo’llash tushlik tanaffus uzoq davom etib, ovqatlanish qisqa vaqt talab qiladigan hollarda o’zini oqlaydi. Majmua sekin sur’atda chuqur nafas olish va katta mushak guruhlarini bo’shashtirish orqali bajariladigan 5-6 mashqdan iborat. Bu mashqlar tinch, passiv dam olishdan keyin ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq qulay holatda 3-4 daqiqa davomida bajariladi. Sportcha yurish avvaliga sekin, keyinchalik esa o’rtacha sur’atda bajariladi. Shug’ullanuvchilar nafas olishga alohida e’tibor qaratishlari lozim. Yurishning davomiyligi – 10-20 daqiqa. Tushlik tanaffus paytida yengil sport o’yinlarini (badminton, stol tennisi) o’ynash faqat xizmatchilardagi tiklanish jarayonlarigagina ijobiy ta’sir ko’rsatib qolmay, balki ularda ijobiy hissiyotlar va yaxshi kayfiyat paydo bo’lishiga ham xizmat qiladi. Bunday o’yinlarda jismoniy va asabiy yuklamalarni charchash alomatlari paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaydigan holatda me’yorlash kerak. O’yinlarning davomiyligi 15-20 daqiqadan oshmasligi hamda ular ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq tugatilishi kerak. Bundan keyin 2 -4

daqiqa davomida xotirjamlik bilan yurish va katta mushaklarni bo’shashtirish orqali bir necha nafas olish mashqlarini bajarish maqsadga muvofiq. Yengil sport o’yinlarini aqliy mehnat qiluvchi xizmatchilarning tushlik tanaffusiga kiritish tavsiya etiladi. Shuningdek, tushlik tanaffus paytida ayrim mustaqil jismoniy tarbiya tadbirlari: o’z-o’zini uqalash, suv muolajalari, autotreninglar ham qo’llanadi. Ishlab chiqarish sharoitlarida o’z-o’zini uqalash ayrim organlar (qo’llar, oyoqlar, gavda) ish qobiliyatini umumiy tiklash vositasi sifatida, shuningdek, mehnatning noqulay ta’sirlari oldini olish maqsadlarida qo’llanadi.O’z-o’zini uqalash, odatda, bevosita ish joyida amalga oshiriladi, biroq maxsus salomatlik xonalarida ham tashkil etilishi mumkin. Bunday xonalarda, shuningdek, fizioterapiya va suv muolajalari ham taklif etilishi mumkin. Qishloq mehnatkashlari mehnat rejimidagi jismoniy tarbiyaning xususiyatlari Keyingi yillarda qishloq aholisi orasida jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchilar va sportchilar soni ancha ortdi. Bunga aholi madaniyati umumiy darajasining ko’tarilishi, o’rta maktablar, klublar tarkibidagi va mustaqil sport inshootlari sonining ortishi asos bo’ldi. Shu bilan birga, qishloq mehnatkashlari orasida ommaviy jismoniy tarbiyani rivojlantirishda yechilmagan muammolar, qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar hali ham ko’p. Respublikamiz qishloqlarida mehnat qilayotgan ko’pgina kasb egalarining aniq belgilangan kun tartibi yo’q. Bu mehnat xususiyatiga, ishning mavsumiyligiga va boshqa omillarga bog’liq. Qishloq xo’jaligida mexanizatorlarning ishi katta jismoniy va statik kuchlanish (zo’riqish), noqulay ishlab chiqarish (ishlab turgan traktor yoki kombaynning shovqini, tebranish, havoning iflosligi) va tabiiy-iqlimiy (yozda havo haroratini keskin ortishi, qishda esa pasayib ketishi) shart-sharoitlar bilan bog’liq. Bu omillarning ta’siri mexanizatorlarning ish qobiliyatiga va mehnat unumdorligiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Bahorgi-yozgi mavsumda ularda ish kunining davomiyligi 12-14 soatgacha yetadi. Mashinada sut sog’ish operatorlari (sut sog’uvchilar) o’z

ishlariga mavsumning ta’sirini sezmaydilar. Ular har kuni (ularga dam olish kuni surilib boruvchi jadval bo’yicha beriladi) uch marta: ertalab, kunduzi va kechqurun sigir sog’ishga boradilar. Ularning mehnati o’rtacha jismoniy kuchlanish bilan farqlanadi. Asalarichilik brigadasi a’zolari uchun og’ir jismoniy mehnat xos. Ularda uzoq davom etadigan mavsumiy ish ustuvorlik qiladi. Qishloq sharoitlarida eng keng tarqalgan mazkur kasb vakillari uchun ish kuni tartibida jismoniy mashqlarning xususiyatlariga to’xtalamiz. Ishdan keyin (qish paytida va mavsumlar orasida) boshlang’ich gimnastika va umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg’ulotlarini o’tkazish mexanizatorlarga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Yig’im-terim davrida ularga ish boshlanishi oldidan boshlang’ich gimnastika bilan bir qatorda ish boshlangandan 4-6, 8 va 10 soatdan keyin jismoniy tarbiya pauzalari va jismoniy tarbiya daqiqalari mashqlarini bajarish tavsiya etiladi. Tortilish, gavda, qo’l, oyoq mushaklarini bo’shashtirish mashqlariga hamda aniqlik va koordinatsiyaga yo’naltirilgan harakatlarga alohida e’tibor berish kerak. Yig’im-terim davrida mexanizatorlarning bunday harakat rejimini maxsus tadqiq etish ularning jismoniy tayyorgarligi darajasi ortishini, nafas olish, yurak-qon tomir va boshqa tizimlarning faoliyati yaxshilanishini ko’rsatdi. Mazkur holda mexanizatorlarning mehnat unumdorligi 10 % ga ortdi. Har gal sigir sog’ishdan oldin sog’uvchilarga boshlang’ich gimnastikaning maxsus majmuasini bajarish taklif etiladi. Bu majmuaning maqsadi faqat organizmning umumiy ish qobiliyatini oshirish bo’lib qolmay, balki qo’llarning ishlaydigan mushak guruhlarida yetarlicha yuqori tonusni vujudga keltirish hamdir. Ish tugaganidan keyin qo’llar uchun maxsus mashqlarni ularni uqalash bilan birgalikda bajarish maqsadga muvofiq. Asalarichilik ishlari davrida har 50–60 daqiqadan keyin bo’shashgan holda o’tirib, 3 daqiqalik dam olish, undan keyin gavda va oyoq mushaklariga yo’naltirilgan hamda asosan dinamik xususiyatli 2-3 ta jismoniy mashqni bajarish ishchilarningning ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.

Ishdan keyingi tiklanishga yo’naltirilgan jismoniy tarbiya Mehnatkashlarning jismoniy madaniyatida, albatta, jismoniy mashqlarga o’rin ajratilishi kerak. Bunday mashqlarning asosiy vazifasi ish kuni tugagandan keyin kuchni tiklashdan, mehnatning noqulay va bir tomonlama omillariga qarshi yo’naltirilgan profilaktikani amalga oshirishdan va buning asosida yuqori kasbiy tayyorgarlikni saqlab turishdan iborat. O’tkazilgan tadqiqotlar natijalari ishdan keyin jismoniy mashqlarni va boshqa tiklanish muolajalarini tatbiq etish organlarning tezlikda tiklanishiga va kasb kasalliklarining oldini olishga xizmat qilishini ko’rsatdi. Tiklovchi jismoniy tarbiya tadbirlari bevosita ish joylarida, korxonada maxsus jihozlangan tiklanish markazlarida, korxona hududida yoki unga yaqin joylashgan sport inshootlarida, profilaktoriylarda o’tkaziladi. Jismoniy tarbiya-profilaktika tadbirlarini ishlab chiqishda mashg’ulotlarni tanlash va ularni o’tkazish uslubiyati ishlab chiqarishni tashkil etishning texnologik xususiyatlariga va mehnatning shart-sharoitlariga, shuningdek, kasbiy faoliyat xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Jismoniy mashqlar ishning sabab-oqibatlarini: konveyerda ishlashdagi bir maromlilikni, yuqori asab kuchlanishini (masalan, operatorlarda, dispetcherlarda) va boshqalarni bartaraf etishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Unda quyidagi mashg’ulot shakllaridan foydalaniladi: a) tashkiliy: ular tiklanish-profilaktika markazlarida, kasbga moslashtirilgan sog’lomlashtirish guruhlarida, sport turlari bo’yicha sport seksiyalarida o’tkaziladi; b) mustaqil: sog’lomlashtirish zonalarida shug’ullanish, profilaktik gimnastika, profilaktik yo’nalishdagi jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining turli shakllari. Amaliyotda optimal harakatlanish rejimiga ega bo’lgan xizmatchilarda mehnatning eng yuqori ko’rsatkichlari kuzatiladi. Sog’lomlashtirish-profilaktika gimnastikasi Noqulay mehnat shart-sharoitlari: havoning ifloslanganligi, yuqori harorat, shovqin, tebranish va shu singarilar, ayniqsa, neft va kimyo, gaz, issiqlik, metallurgiya, tog’-kon, to’qimachilik, ko’mir qazib olish sanoati va boshqa ayrim

korxonalarda kuzatiladi. Bular organizmdagi fiziologik tizimlarning normal ishlashida jiddiy o’zgarishlarga olib keladi. Agar ularga qarshi muntazam profilaktik tadbirlar o’tkazib borilmasa, u holda yillar o’tishi bilan turli kasalliklar rivojlanishi mumkin. Xuddi shunday natija majburiy ishchi vaziyatida uzoq yillar bir xil mehnat qilish jarayonida ham namoyon bo’lishi mumkin. Bunday kasalliklarning oldini olish uchun sog’lomlashtirish- profilaktika gimnastika mashqlari majmuasidan foydalanish zarur va u quyidagi asosiy masalalarni yechishga xizmat qiladi: a) organizmni umumiy mustahkamlash hisobiga noqulay mehnat sharoitlariga moslanuvchanlik darajasini oshirish, organizmning nomaxsus himoyasi – immunologik xossalari va funksional imkoniyatlarini oshirish; b) kasb kasalliklari va funksional buzilishlarni profilaktika qilish; v) o’zgarishga uchragan funksional tizimlarning tiklanish vaqtini qisqartirish. Cho’zilish mashqlari mehnat jarayonida statik kuchlanish sababli mushaklar, bog’lamlar, paylarning qisqarishi natijasida buzilgan bo’g’inlarda harakatchanlikni tiklash uchun qo’llaniladi. Bo’shashish mashqlari organizmda qon va limfa aylanishini yaxshilab, karbonat angidrid gazining chiqarilish jarayonini, charchoqning bartaraf etilishini yanada tezlashtiradi. Izometrik mashqlarmushaklar atrofiyasining oldini olib,lokal ta’sir ko’rsatishga imkon beradi . Kuch va tezlik-kuch mashqlariumumiy mustahkamlash ta’siridan tashqari yana kichik sohada ham ta’sir ko’rsatadi. Ulardan qon aylanishini yaxshilash, modda almashinuvini kuchaytirish, sarflangan kuchni va mushaklar qisqarishi tezligini tiklashda foydalaniladi. Shu bilan birga, ular nafas olish tizimiga ahamiyatli ta’sir o’tkazadi. Korreksiyalovchi mashqlardan umurtqa pog’onasi, ko’krak qafasi, tovondagi turli deformatsiyalarni to’g’rilashda foydalaniladi. Lokal ta’sir ko’rsatuvchi va ma’lum dastlabki holatdan bajariluvchi bunday harakatlarda kuchlanish bilan cho’zilish birlashtiriladi. Masalan, bukrilikni yelka bo’g’imlarida aylanma harakatlarni,

ko’krak mushaklarini kengaytiruvchi va yelka mushaklarini mustahkamlovchi mashqlarini bajarish orqali to’g’rilash mumkin. Tebranuvchi asbob bilan ishlashda koordinatsiyani, tezkorlikni, aniqlikni, ritmikani tiklash uchun umumrivojlantiruvchi mashqlar bilan bir qatorda barmoqlar harakatlari koordinatsiyasiga yo’naltirilgan maxsus mashqlar ham qo’llanadi. Harakatlarni koordinatsiyalash mashqlaridan mehnat ritmi va sur’atini tiklash, shuningdek, ishga kirishishda optimal holatni yaratish uchun foydalaniladi. Muvozanatni saqlash mashqlari vestibulyar apparat faoliyatini yaxshilashga, to’g’ri gavda tuzilishini tarbiyalashga xizmat qiladi, shuningdek, trofik va vegetativ reflekslarni kuchaytiradi hamda tiklaydi. Ishdan keyingi tiklanish – profilaktika gimnastikasi uslubiyotchi- yo’riqchi rahbarligida guruhli usulda yoki individual o’tkaziladi. Mashg’ulot davomida yuklama sekin-asta oshirib boriladi, mashg’ulot o’rtasiga kelganda yuklama maksimumga yetadi va keyinchalik asta-sekinlik bilan ayrim mashqlarni takrorlashlar sonini, sur’atini, amplitudasini, mashqlar murakkabligini, mushaklardagi kuchlanish darajasini o’zgartirish hisobiga kamaytiriladi. Majmua 12-14 ta mashqdan iborat bo’ladi, maxsus va umumrivojlantiruvchi mashqlar hajmining nisbati 1:2 yoki 1:3 bo’lishi kerak. Changli havo, ortiqcha gazlashgan shart-sharoitlarda ishlaydiganlar uchun o’tkaziladigan sog’lomlashtirish-profilaktika gimnastikasida maxsus nafas olish mashqlarini qo’llash kerak. Shu bilan birga, nafas olish chuqur nafas olish hisobiga to’liq bo’lishiga e’tiborni qaratish kerak. Turli xil kasalliklarning rivojlanishining oldini olish maqsadida jismoniy mashqlar bilan bir qatorda sog’lomlashtirish tadbirlarining butun bir majmuasi tavsiya etiladi. Tushlik tanaffusdan oldin issiq vanna qabul qilish yoki maxsus qurilmalarda qo’llarni issiq havo bilan isitish lozim. Shu bilan bir vaqtni o’zida qo’llarning panjalarini artish, barmoqlarni siqish, yoyish,yig’ish va rostlash lozim. Ish tugagandan keyin dush qabul qilish, maxsus sog’lomlashtirish- profilaktika gimnastikasi majmuasini va o’z-o’zini uqalashni bajarish kerak.

Mehnat turlariga ko’ra, shartli ravishda kasblarning to’rtta asosiy guruhini ajratish mumkin. Birinchi guruh - aqliy mehnat bilan bog’liq kasblar: muhandislar, shifokorlar, texniklar, dasturchilar, olimlar, operatorlar, o’qituvchilar va boshqalar. Ushbu turdagi faoliyat mushaklarning kichik yuki, o’tirgan holatda ishlash, kamroq turish va katta nerv-mushak kuchlanishi bilan tavsiflanadi. Ikkinchi guruh - engil harakatlar bilan bog’liq kasblar (konveyerda, avtomatik liniyalarda). Shu bilan birga, bilak mushaklari asosan yuklanadi, kamroq - elka. Odamlar e’tiborni, ko’rishni kuchaytirdilar. Ish kunidagi holat (o’tirish yoki tik turish) doimiy, statikdir. Uchinchi guruh - barcha turdagi mashinalar, mexanik qurilmalar va asboblar bilan bog’liq kasblar. Garchi bu ish mexanizatsiyalashgan bo’lsa-da, ishchilar ba’zan katta jismoniy kuch sarflashlari kerak (ko’pincha tik holatda). Bu kasblar guruhining asosiy vakillari mexanizatorlardir. To’rtinchi guruh - og’ir jismoniy mehnat bilan bog’liq kasblar, yuqori energiya xarajatlari. Uning vakillari - g’isht teruvchi, yuk ko’taruvchi, yog’och teruvchi, temirchi, qolipchi va boshqalar. - ular juda katta jismoniy kuch sarflab, smenada bir necha tonna shartli yukni tik holatda ko’taradilar. Rossiyada E.A Klimov tomonidan taklif qilingan kasblarning eng mashhur tasnifi, bu erda mezon insonning (mehnat sub’ektining) mehnat ob’ektiga munosabati hisoblanadi. Bu erda barcha kasblar beshta asosiy tur bilan bog’langan: «Inson - tabiat» - bu tip vakillari o’simlik va hayvon organizmlari, mikroorganizmlar va ularning yashash sharoitlari bilan shug’ullanadilar. Masalan, bog’dorchilik ustasi, agronom, chorvachilik mutaxassisi, veterinar, mikrobiolog. "Inson - texnologiya" - ishchilar jonsiz, texnik mehnat ob’ektlari bilan shug’ullanadilar. Masalan, chilangar, texnik-mexanik, muhandis-mexanik, umumiy ovqatlanish texnologi, elektrotexnika muhandisi. "Inson - inson" - bu erda ijtimoiy tizimlar, jamoalar, aholi guruhlari, turli yoshdagi odamlar qiziqish, e’tirof etish, xizmat qilish, o’zgartirish sub’ektidir. Masalan, sotuvchi, sartarosh, shifokor, o’qituvchi va boshqalar.

"Inson - belgi tizimi" - tabiiy va sun’iy tillar, shartli belgilar, belgilar, raqamlar, formulalar qiziqish uyg’otadi. Masalan, matematik, nashriyot muharriri, dasturchi, tilshunos va boshqalar. "Inson - bu badiiy obraz" - bu turdagi kasblarda dunyo ishchi tomonidan, birinchi navbatda, go’zalni, go’zalni topish, ta’kidlash mumkin bo’lgan o’ziga xos voqelik sifatida ko’riladi. Bunday odam dunyoni o’zgartirilishi mumkin bo’lgan va unga go’zallik, qulaylik, his-tuyg’ularga ta’sir qiluvchi qandaydir mazmun shakli keltirilishi mumkin bo’lgan maydon sifatida g’amxo’rlik qiladi. Masalan, dekorator, rassom-restavrator, musiqa asboblarini sozlovchi, balet raqqosasi, drama teatri aktyori va boshqalar. Bundan tashqari, uning tasnifi kasblarni maqsadlari, mehnat vositalari va mehnat sharoitlariga ko’ra ajratadi. Ish maqsadiga ko’ra: "Gnostik kasblar" (qadimgi yunoncha "gnosis" dan - bilim, bilim). Sof kognitiv mehnat bilan bog’liq bo’lgan va shu bilan birga, moddiy ishlab chiqarishning tubiga organik ravishda kiritilgan bunday kasblar juda ko’p va ularning barchasi juda xilma-xildir. "Transformativ kasblar" Aksariyat kasblar sof gnostik emas, balki mehnat ob’ektlarining xususiyatlari va holatining faol o’zgarishi bilan bog’liq. Bu yerda bilish o’z-o’zidan maqsad emas, u insonning o’zgartiruvchi faoliyatiga xizmat qiladi. "Tadqiqot kasblari" Kasblarning bu sinfida faoliyatning bunday maqsadi birinchi o’ringa chiqadi, u nimanidir ixtiro qilish, ixtiro qilish, yangi echim topishni o’z ichiga oladi. Mehnat orqali: "Qo’l asboblari" (funktsiyani to’g’ridan-to’g’ri bajarish). Kimyoviy va bakteriologik tahlil bo’yicha laborant, santexnika va mashina ishlari bo’yicha inspektor, laborant, mexanik, kartograf, rassom. "Mexaniklashtirilgan asboblar" (mashinalarni, mexanizmlarni boshqarish). Qo’lda boshqariladigan mashinalar mehnat ob’ektlarini qayta ishlash, o’zgartirish, harakatlantirish uchun yaratilgan, shuning uchun tasnifning ushbu bo’limi uchun

odatiy kasblar ekskavator haydovchisi, tornachi va avtomobil haydovchisi hisoblanadi. "Avtomatlashtirilgan asboblar" (mashinalar, qurilmalarni boshqarish). Inkubatsiya sexi operatori, CNC dastgohi operatori, magnit yozish operatori. "Inson tanasining funktsional vositalari". Bu erda biz psixologik mehnat vositalarini - har xil turdagi aqliy me’yorlarni nazarda tutamiz (masalan, akrobatda harakatlar ketma-ketligining aqliy modeli, dirijyorda majoziy standartlar va boshqalar mavjud). Ish sharoitlari: "Uy xo’jaligining shartlari" Bunday sharoitda, masalan, laborant, buxgalter, dasturchi ishlaydi. "Ochiq ish". Harorat, namlikning keskin pasayishi rejimida. Bu sharoitlar agronom, temir va temir-beton konstruksiyalarni montajchi, traktorchi uchun xosdir. "Noodatiy ish sharoitlari" Suv ostida, balandlikda, er ostida, shuningdek, yuqori harorat sharoitida va boshqalar. Kasblarga g’avvos, konchilar, rassomlar, montajchilar misol bo’la oladi. "Ma’naviy javobgarlik darajasi yuqori bo’lgan sharoitlar" Inson salomatligi va hayoti uchun yoki katta moddiy ijtimoiy qadriyatlar uchun. Bu guruhga o’qituvchi, sudya, sotuvchi kasblari kiradi. Litvalik yozuvchi L.A. Yovaisha barcha kasblarni ustun kasbiy qadriyatlariga ko’ra ajratdi, shuning uchun u kasbiy qiziqishlarning 6 sohasini ajratib ko’rsatdi. "San’at sohasi" - tasviriy, musiqiy, adabiy, badiiy, aktyorlik va sahna faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ijodiy xarakterdagi kasblar. Ijodiy kasb egalari, maxsus qobiliyatlardan (musiqiy, adabiy, aktyorlik) tashqari, o’ziga xoslik va mustaqillik bilan ajralib turadi. "Texnik manfaatlar sohasi" - biz amaliy faoliyat haqida gapiramiz. Ushbu kasblar doirasi juda keng - metallni ishlab chiqarish va qayta ishlash; qurilmalar va mexanizmlarni yig’ish, o’rnatish; elektron va mexanik uskunalarni ta’mirlash, sozlash, texnik xizmat ko’rsatish; binolar, inshootlarni o’rnatish, ta’mirlash; transport boshqaruvi; mahsulotlar ishlab chiqarish.

"Odamlar bilan ishlash sohasi" - boshqaruv, o’qitish, ta’lim, xizmat ko’rsatish (maishiy, tibbiy, ma’lumot va axborot) bilan bog’liq kasblar. Ushbu guruh kasblarida muvaffaqiyat qozongan odamlar xushmuomalalik, turli odamlar bilan umumiy til topish, ularning kayfiyati va niyatlarini tushunish qobiliyati bilan ajralib turadi. "Aqliy mehnat sohasi" - ilmiy faoliyat bilan bog’liq kasblar. Maxsus bilimlarga qo’shimcha ravishda, bunday odamlar odatda ratsionallik, mustaqil fikrlash va analitik fikrlash bilan ajralib turadi. "Jismoniy mehnat sohasi" - sport, sayohat, ekspeditsiya ishlari, xavfsizlik va tezkor-qidiruv faoliyati, harbiy xizmat bilan bog’liq kasblar. Ularning barchasida jismoniy tayyorgarlik, salomatlik, kuchli iroda fazilatlari uchun alohida talablar mavjud. "Moddiy manfaatlar sohasi" - hisob-kitoblar va rejalashtirish bilan bog’liq kasblar (buxgalter, iqtisodchi); ish yuritish, matn tahlili va ularni o’zgartirish (muharrir, tarjimon, tilshunos); ob’ektlarning sxematik tasviri (chizmachi, topograf). Bu kasblar odamdan konsentratsiya va aniqlikni talab qiladi.

Adabiyotlar: 1. Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish.O’quv qo’llanma. T.2002 y. Salomov R.S. 2. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. A.Abdullaev va b. T.2005 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. 1997 y. avgust. 4. R.S.Salomov va b. “Jismoniy tarbiya va sport ixtisosligiga kirish”. T. 1990 y. 5. Salomov R.S. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. Darslik. 1 va 2 tom. T.: 20 1 5. 6. Salomov R.S. Sport faoliyatining nazariy asoslari. T.: 2005. 7. Kerimov F.A. Sport kurashi nazariyasi va usuliyati. T.: UzDJTI, 2001.-286s. 8. Matveev L.P. Teoriya imetodika fizicheskoy kulturы. M., 1991. -544b. 9. Ivankov Ch.T. Teoreticheskie osnov ы metodiki fizicheskogo vospitaniya. – M.: «Insan», 2000.353s.

Похожие

Kasb ta'limining amaliy o'qitish metodlari

Maktabga tayyorgarlik

Texnik tayyorgarlik

Mexnat va kasb tarbiyasi. Mexnat etikasi va estetikasi. Jismoniy tarbiya

Bоlalarni maktabga tayyorlashda aqliy tayyorgarlik