Ўқитувчининг дарс бериш маҳорати. Дарс мароми - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчининг дарс бериш маҳорати. Дарс мароми

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

159.5 KB

Ўқитувчининг дарс бериш маҳорати. Дарс мароми Режа : 1. Ўқитувчи маҳоратини ташкил этишнинг шарт- шароитлари. 1. Ўқитувчининг тарбиячилик маҳорати. 2. Дарс жараёнида ўқитувчи махорати. 3. Ўқувчиларнинг билиш фаолиятини бошқаришда ўқитувчининг маҳорати.

Кириш Бугунги кунда Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори бўлган баркамол авлодни маънавий-аҳлоқий жихатдан вояга етказиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. “Соғлом авлод” давлат дастури, Комил инсон ғояси, “Ижтимоий ҳимоя йили” каби давлатимиз томонидан амалга оширилаётган йўналишлар фикримизнинг исботидир. Албатта бу ишларни амалга оширишда узлуксиз таълим турлари, айниқса олий таълим ўқув муассасаларининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки ушбу масканда таълим олаётган ҳар бир ёш йигит-қиз фақатгина у ёки бу соҳа мутахассислигига эга бўлибгина қолмай, жисмоний ва маънавий жиҳатдан камол топади, жамиятимиз ҳаётида фаол иштирок этади. Ўзининг билими, маънавияти, маданияти билан Ўзбекистон тараққиётининг бош йўли бўлган озод ва обод Ватан учун меҳнат қилади. Албатта бундай улкан вазифаларни амалга оширишда олий таълим ўқув юртларида ўқитиладиган “Педагогик маҳорат” фанининг аҳамияти каттадир. Чунки “Педагогик маҳорат” талаба шахсини маънавий шакллантиришда, миллий истиқлол ғоясига садоқат руҳида тарбиялашда, уларнинг маданиятини ривожланти- ришда муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, ўқув масканларида, ишлаб чиқариш корхоналарида иш фаолиятини тўғри ташкил этиш ва бошқариш ўқитувчи ёки раҳбарнинг педагогик маҳорати ва педагогик фаолиятига боғлиқ. Ўқитувчи маҳорати-бу бевосита педагогик фаолиятни бошқаришнинг устаси ҳисобланади. Шундай экан, ҳалқимизда ҳар бир ишнинг устаси бўлганидек ўқитувчи ёки раҳбар маҳорати икки баравар усталикни талаб этади. Раҳбар маҳоратида шахс психологиясини, таълим-тарбия жараёнини яхши билиш муҳим ўрин тутади. Чунки маҳоратли ўқитувчи талабаларнинг фанлардан тез ўзлаштириш, мутахассислик касбини тез ўрганишни ташкил этади.

1. Инсон. Инсон-табиатнинг қаттиқ материали эмас. Аксинча, индиви- дуал хусусиятларга эга бўлган, фаол кишидир. У тушунади, фикр қилади, мустақил ишлайди. Педагогик фаолиятнинг объекти бир вақтнинг ўзида субъект бўлиб ҳам ҳисобланади ва бир вақтнинг ўзида фаол иштирокчи бўлиб хизмат қилади. Ўқитувчи талаба шахсига педагогик таъсир этиб ички дунёси билан ёндашади. 2. Ўқитувчи доимо ўзгарувчан, ўсиб борувчи инсон билан мулоқотда бўлади. Албатта бунда шаблон ёки эски харакатларни қўллаб бўлмайди. Бу эса доимо ўқитувчидан ижодий ёндашувни талаб этади. 3. Болага, ўсмирга, талабаларга ўқитувчи билан бирга бутун ўраб турган муҳит таъсир этади. Шунинг учун педагог маҳорати шуни талаб этадики, ўқитувчи ўқувчининг ҳар бир харакатида таъсирчан бўлишида турли муносабатда ёндашиш керак. Яъни ўқувчи ва талаба шахсини тарбиялаш, тарбиявий жараёнини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Субъект - яъни тарбияланувчга таъсир этувчи-педагог, ота-оналар, кенг жамоатчиликдир. Тарбияланувчига таъсир этишнинг асосий қуроли-бу ўқитувчи шахси, унинг билими, малакаси, нутқ маданияти. Тарбиянинг асосий омиллари-меҳнат, мулоқот, ўйин, ўқиш фаолият- ларидир. Педагогик маҳорат – бу: биринчидан, шахснинг структурасида ўз- ўзини бошқариш; иккинчидан, фундаментал билимларини, касб маҳора- тини, мутахассислик малакасини эгаллаш; учинчидан, педагогик қобилият- ларни, маҳоратни такомиллаштиришни тезлаштириш; тўртинчидан, техник билим ва қобилиятларга таяниш, педагогик фаолият мақсадларини бир-бири билан боғлаш кабиларга эришишдир. Шуни айтиш керакки, кейиги йилларда кўпгина нопедагогик олий ўқув юртларида касбий таълим факультетлари вужудга келди. Албатта уларнинг асосий вазифалари хар бир талабани ўз мутахассислиги бўйича фан асосларини чуқур эгаллашини таъминлаш билан бирга, уларда педагогик

маҳорат ҳақида билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришига қаратилган. Чунки, улар келажакда ўз мутахассислиги бўйича касб-ҳунар таълими коллежларида ўқувчиларга таълим берадилар. Шунинг учун ҳам нопедагогик олий ўқув юртлари талабаларида “Педагогик маҳорат” фанини ўқитилиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар коллежларда ўқитувчи бўлиб ишлаш маҳорати ҳақида дастлабки кўникмаларга эга бўладилар. Педагогик амалиёт жараёнида эса уни тажрибада янада такомиллаштирадилар. Шунинг учун хам ушбу маъруза матнида “Педагогик маҳорат” фанининг мазмуни, шакл ва услублари, йўналишлари ўз ифодасини топган. Ушбу маъруза матнини тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, халқ педагогика, педагогика тарихи ва назариясига оид илмий тадқиқот ишлари, ўқув қўлланмалари, дасрликларидан, педагог олимларнинг тайёрлаган маъруза матнларидан фойдаланилди. Ушбу маъруза матнидан нопедагогик олий ўқув юртлари талабалирини “Педагогик маҳорат” фанини ўқитишда, шунингдек касб-ҳунар коллеж- ларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришда кенг фойдаланиш мумкин. Ўқитувчи маҳоратини ташкил этишнинг шарт-шароитлари. Респуб- ликамиз хукумати томонидан ўрта махсус, касб-ҳунар таълими соҳасига қўйилаётган вазифаларни бажариш кўп жихатдан ўқитувчига боғлиқ. Яъни иқтисодий шароитда таълим-тарбиядан кўзда тутилаётган мақсадга етишиш, талаба-ёшларнинг хилма-хил фаолиятларини уюштириш, уларни билимли, одобли, эътиқодли, меҳнатсевар, баркамол инсон қилиб ўстириш ўқитувчи зиммасига юклатилган. Халқимизнинг келажаги, Мустақил Ўзбекистоннинг истиқлоли кўп жиҳатдан ўқитувчига, унинг савиясига, тайёргарлиги, фидойилигига, ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялашига бўлган муносабатига

боғлиқ. Шу муносабат билан ўқитувчилар маҳоратини ошириш, уларнинг фалсафий жиҳатдан кенг фикрловчи, юксак мулоҳазали бўлишларига эътибор берилмоқда. Шуни айтиш керакки, ўқитувчилик шарафли, лекин жуда мураккаб касбдир. Яхши ўқитувчи бўлиш учун педагогик назарияни эгаллашнинг ўзигина етарли эмас. Чунки, педагогик назарияда болаларни ўқитиш ва тарбиялаш ҳақида умумий қонун-қоидалар, умумлаштирилган услубий ғоялар орқали баён этилади. Олий ва ўрта махсус таълим ҳаёти, амалий жараёни эса хилма-хилдир. Педагогик назарияга мос келмайдиган вазиятлар учраб туради. Бу эса, ўқитувчидан кенг билимдонликни, пухта амалий тайёргарликни, юксак педагогик маҳорат ва ижодкорликни талаб этади. Шуни нг учун ҳам таълим муассасаларида ишлайдиган ўқитувчи ўз фаолиятида қобилиятли, ижодкор, ишбилармон, миллий маданият ва умуминсоний қадриятларни дунёвий, диний билимларни мукаммал эгаллаган, маънавий баркамол, Ўзбекистоннинг мусатақил давлат сифатида тараққий этишига ишонадиган, ватанпарварлик бурчини тўғри англаган, эътиқодли, психологик, педагогик билимли ва маҳоратли бўлиши муҳимдир. Маҳоратли ўқитувчи талабалар руҳиятини, билим ва камолот даража- сини ҳисобга олади. Баъзи ўқитувчиларга дарсликдаги ўқув материали оддий, тушунарли ва қандайдир алоҳида изоҳни талаб этмайдигандек туюлади. Бундай ўқитувчилар талабаларни эмас, балки ўзларини назарда тутадилар. Қобилиятли, тажрибали ўқитувчи ўзини талабанинг ўрнига қўя олади. У фаннинг илмий-назарий асосларини талабаларга тушунтириш мақсадида иш тутади. Шунинг учун у баён этишнинг характер ва шаклини алоҳида ўйлаб чиқади. Маҳоратли ўқитувчи дарс материалини баён этиш жараёнида талаба- ларнинг қандай ўзлаштираётганларини кузатувчанлик асосида пайқаб олади ва зарур ҳолларда баён қилиш усулини ўзгартиради. Шунингдек, ўқитувчи талабаларни саводли ўзлаштиришлари учун замин тайёрлаб, уларни дам олишдан ишга ўтишлари, бўшашини, ланжлик, лаёқатликларини барҳам

бериш учун минимал даражада фойдаланиш учун вақт ажратиш зарурлигини ҳисобга олади. У тегишли вазият келгунга қадар иш бошламайди. Ўқитувчининг одоби, маданияти юксак бўлсагина, талабаларга нисбатан меҳрибон, саҳоватли бўла олади. Ўқитувчи умуминсоний қадриятларни ижодий ўрганиб, таълим-тарбия жараёнига татбиқ этиши лозим. Шу билан бирга миллий ўзига хослигимизни, асрлар синовидан ўтган анъаналари- мизни, хамиша иймон-эътиқод билан яшаш каби ҳаётий тамойилларимизни ҳам сақлаб, хам юксалтириб бориши ва уларни талабалар қалбига сингдириш зарур. Ўқитувчи фаолияти ўз моҳиятига кўра ижодий характерига эга. Маълумки, инсон олдида бирор муаммо тургандагина ижодкорликка эхтиёж туғилади. Ўқитувчи фаолияти ана шундай хусусиятга эга. Педагогик ижодкорларнинг асосий моҳияти фаолиятининг мақсади ва характери билан боғлиқ. Педагогик фаолият талаба шахсини, унинг дунёқараши, эътиқоди, онги, хулқ-атворини шакллантиришдек умумий мақсадга бўйсинган сон- саноқсиз масалаларни ечиш жараёнидир. Ўқитувчи фаолиятидаги ижод- корлик ана шу масалаларни ечиш усулларида, уларни хал қила олиш йўл- ларини қидириб топа олишида ифодаланади. Педагогик ижодкорлик манбаи – бу педагогик тажрибадир. Педагогик тажриба - муаммоли вазиятларга жуда бойдир. Илғор педаго- гик тажриба деганда, биз ўқитувчининг ўз педагогик вазифасига ижодий ёндошишини, талабаларнинг таълим-тарбиясига янги, самарали йўл ва воситаларни қидириб топишини тушунамиз. Ижодий ишлайдиган ўқитувчи фақат талабаларни муваффақиятли ўқитиш ва тарбия бериш, илғор иш тажрибаларини ўрганиш билангина чекланиб қолмасдан, ташқи таъсирчанлик кўникма ва малакаларига ҳам эга бўлиши зарур. Хозирги замон тараққиёти ўқитувчининг ижодкор бўлишини, фаннинг муҳим муаммолари юзасидан эркин фикр юрита билиш, фан ютуқ- ларини талабаларга етказа олиш, тадқиқот ишларига ўргата олишини талаб қилади.

Тарбия жараёнида талабага педагогик таъсир кўрсатиш у ёки бу юксак аҳлоқий сифатларининг моҳиятини англатиш демакдир. Ҳар бир шахсга таъсир этиши тарбиячининг педагогик маҳорати ва обрўсига боғлиқдир. Бунда : - талабанинг ижобий хатти-ҳаракатларига тўсқинлик қилмаслиги; - талаб аниқ ва тушунарли бўлиши ; - қўйилган талаб ва вазифаларни натижасини билиш ; - талаб очиқ чеҳра, самимий бир оҳангда берилиши, илтимос, маслаҳат, яхши ниятга чорлаш; - талаб талабаларнинг ёши, билим савиясига мос бўлиши, талабаларга кесатиш, миннат қилиш бўлмаслиги ва бошқаларга эътибор бериш лозим. Кишилик жамоаси пайдо бўлган даврдан бошлаб инсон хеч қачон ёлғиз яшай олмаган. Жамоаларни ташкил қилиш ва унинг тарбиявий таъсирини назарий ва амалий асослари мутафаккир ва олимлар томонидан ўрганилиб, илмий тадқиқот ишлари олиб борилган. Тарбиячиннг вазифаси талаба- ёшлар жамоасини ташкил қилиш, тарбиялаш ва жипслаштириш борасидаги назарий билимларни ўзлаштириб, илғор тажрибаларга суяниб, уларни тарбиявий жараёнида ўртоқлик, дўстлик, ўзаро хамкорлик, ҳамжиҳатлик, ўз- ўзини тарбиялаш ва бошқариш каби жамоатчилик сифатларини шакллан- тириш маҳоратини ўзлаштиришдан иборат. Улар : - хар бир талаба шахсида ўзаро муносабат алоқаларини яратиш ; - талабалар кундалик фаолиятларининг хамма қирраларини жамоада жипслаштириш ; - шахсий манфаатдан жамоа манфаатини юқори қўйишга ўргатиш; - жамоада бир-бирига мехр-оқибатли, мурувват ва сахийлик, дўстона хамкорлик мавжуд бўлса, у катта тарбиявий кучга айланади. Касб-ҳунар таълими коллежи ўқувчилар жамоаларини ташкил қилишда ўқитувчидан турли-туман усул ва воситалардан маҳорат билан фойдаланиш талаб қилинади.

1. Ўқитувчи жамоа аъзоларини янги шароитга мослаштириш жараёнида уларга ишонч, ҳурмат, хушмуомалалик талабларни тўғри қўя билиш, шу билан бирга ўқувчини тушуниш ва эшита билиш маҳоратига эга бўлиши керак. 2. Ўқувчилар жамоасидаги етакчи куч-таянч ўзагини танлаш. 3. Жамоа аъзоларининг хар бирининг кучига, қобилиятига қараб топшириқлар бериш. 4. Жамоада янги анъана, қонун-қоидаларнинг дастлабки куртагини яратиш ва унга амал қилиш. 5. Жамоа истиқболини давр талаби билан мослашган холда белгилаш талаб қилинади. Хар бир ўқитувчи педагогик фаолият юритар экан, бераётган таълим- тарбиясининг янада самарали бўлиши учун ўз устида муттасил ишлаши, билимини, маҳоратини ўстириши, ўқувчилар билан бўладиган муносабат- ларни пухта ўйлаб, уларнинг кўнглига озор етказмасдан иш олиб бориши лозим. Муомала маданияти, ўзини тута билишини назорат қилиши керак. Ҳар бир тарбиячининг дунёқараши унинг муомаласида намоён бўлади. Муомаланинг асосий воситаси – тилдир. Халқимизда шундай нақл бор “Бола шириш сўзнинг гадоси”. Шундай экан тарбиячи муомала жараёнида жуда эхтиёткор бўлиши мақсадга мувофиқдир. А.Навоий муомала қилувчи шахснинг маҳорати ҳақида шундпй дейди: “Ширин сўз кўнгиллар учун бамисоли асалдир”. Шунинг учун ҳам ўқитувчи ҳар он нутқ маданиятига қаттиқ эътибор бериши, ўзининг психологик, эстетик, жисмоний, аҳлоқий жихатларини намуна ҳолатда намоён этиши муҳим. Юксак туйғу маданиятига эга бўлган ўқитувчи болаларнинг хафалиги, нохушлигини дарров англайди. Қўпол одобсиз гапларга ўрин қолдирмаслик, бола шахсига тегадиган қўпол муомала қилиш ўқитувчининг фаолиятига путур етказади. Бола аҳволини тушуниш унга хамдард бўлиши, мадад бериш керак. Ўқитувчи

ўзининг педагогик фаолиятида аввало тўғри сўз бўлиши, ишларини адолат билан олиб бориши керак. Бу хислат тарбиячи билан ўқувчи ўртасида яқинликни оширади, чунки адолат инсонлар хулқини баҳоловчи муҳим мезондир. Хазрат А.Навоий айтганидек: “Лоақал бир харф ўргатган устознинг хаққини юз минг ганжу хазина билан хам ўзиб бўлмайди”. Ўқитувчининг тарбиячилик маҳорати. «Мен Абдулла Авлонийнинг "Тарбия биз учун ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот, ё ҳалокат, ё саодат, ё фалокат масаласидир" - деган фикрини кўп мушоҳада қиламиз. Буюк маърифат- парварнинг бу сўзлари асримиз бошида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги кунда биз учун ҳам шунчалик балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарбдир. Чунки таълим-тарбия онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим-тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб биз кўзла- ган олий мақсад-озод ва обод жамиятни барпо этиб бўлмайди» - деган эдилар Президентимиз И.А.Каримов ўз асарларида. Дархақиқат юртимиз келажаги бўлган ёшларни ҳар томонлама камолга етган, баркамол инсон қилиб тарбиялашда уларнинг маънавият қирралари: иймон, эътиқод, меҳр, ватанпарварлик, дўстлик, инсонга чексиз муҳаббат, мурувватлик, қаноатлилик, сабр-тоқатлилик саҳийлик миллий ғурур каби фазилатларни шакллантириш жуда муҳимдир. Бу мислсиз тенги йўқ ишда ўқитувчиларнинг, тарбиячиларнинг, таълим соҳасида масъул ходимларнинг хизмати бениҳоят каттадир. Тарбия авлод-аждодларимиздан бизга етиб келган буюк мерос бўлиб, у комил инсонни вояга етказишда муҳимдир. Тарбия инсонларнинг фаолияти жараёнида уларнинг онги ва иродасини ўстиришга хизмат қилади. Шу билан бирга, тарбия ижтимоий ҳодиса бўлиб, инсоният тараққиётининг турли босқичларида ўзига хос мазмун ва амалга ошириш шаклига эгадир. Тарбия ҳақида Шайх Саъдий ўзининг “Гулистон" асарида шундай деб ёзган эди:

"Кимда-ким ёшликдан тарбия олмаса, катта бўлиб бахтли бўла олмайди". Адибнинг юқоридаги сўзларига амал қилган ҳолда ўкувчиларни маънавий бой, жисмоний жиҳатдан соғлом қилиб тарбиялашда дастлаб уларнинг тарбиявий даражасини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун ўқувчилар қалбини одоб-ахлоқ нурлари билан ёритмоқчи бўлган тарбиячи-ўқитувчи чуқур билим, кенг маҳорат ва тарбиячилик санъатини эгалламоғи керак. Ўкувчи ёшларни тарбиялашда умуминсоний қадриятлар, ислом таълимоти, ўзбек миллий урф одатларига амал қилиши лозим. Тарбиявий жараён онгли, масъулиятли фаолият бўлиб, унда тарбиячи тарбияланувчиларни комил инсон қилиб етиштиришда унга ҳар томонлама таъсир кўрсатади. Тарбиячи ўқувчилар жамоасининг тарбиявий даражасини ўрганиб, унга таъсир кўрсатиш маҳоратига эга бўлиши, тарбиявий тадбир- ларни ўқувчларнинг руҳиятига қанчалик ижобий таъсир этганини кузатиб, уни янада ривожлантириши, такомиллаштириши, тарбиявий ишларни самарадорлигини оширишда ўз билимини таркибий равишда бойитиб бориш лозим. Юртимизда тарбиявий ишларни ташкил қилишнииг асосий мақсади миллий истиқлол талабига жавоб берадиган ёшларни тарбиялашга каратил- ган экан, айни пайтда бу ният тарбиячи-ўқитувчиларга катта масъулиятни юклайди. Педагог фаолият юритиш давр талабига жавоб бермоғи лозим. Ўзбекистан Республикасининг "Таълим тўғрисида"ги Қонуннинг 5- моддасида худди шу хусусда тўхталгаи: "Тегишли маълумоти, касб тайёргарлиги бор ва юксак аҳлоқий фазилатларга эга бўлган шахслар педагогак фаолият билан шуғулланиш хуқуқига эга..." Тарбия уч нарсага эҳтиёж сезади: истеъдодга, илмга ва машқка деган эди улуғ олим Арасту. Ана шу ғояларга асосланган ҳолда тарбиячилар қуйидагиларга амал қилишлари лозимдир:

- тарбияда улғаётган инсон шахсини олий ижтимоий қадрият деб тан олиш, ҳар бир бола, ўсмир ва ёш йигитнинг бетакрор ва ўзига хослигини ҳурматлаш, унинг ижтимоий ҳуқуқий ва эркинлигини эътиборга олиш; - миллийликнинг ўзига хос анъана воситаларига таяниш, жаҳон маданиятининг илғор тажрибаларига асосланиш; - ўқувчилар фаолиятида тарбиявий жараённинг асосини ташкил килиш, қизиқарли, тўлақонли болалар ёш жиҳатларига мос ҳаёт иқлимини яратиш, меҳнат, хайрия, ижтимоий фойдали, ижтимоий кўнгилочар ва шунга ўхшаш тадбирлар ташкил этиш лозимки, натижада ўкувчилар ўзлари хохлаган ишга қўл урсинлар, муваффақият ҳиссини тушуниб, ўзларига ишончлари ортсин, аҳлоқан барқарор бўлсин. Ўқитувчи ўзининг тарбиячилик маҳоратида миллий истиклол ғояси, озод ва обод Ватанга муҳаббат ва инсонпарварлик, маънавий-аҳлоқий тарбия, иқтисодий тарбия, экологик тарбия, нафосат тарбияси, жисмоний тарбия, комил инсонни вояга етказиш кабиларга эътибор бериши лозим. Демак, ўқитувчи жамият ҳаётида етакчи ўрин тутувчи, мураккаб шахс структурасига эга бўлган инсоннинг касбий қиёфасидир. Ижтимоий турмушнинг барча соҳаларида эришилган ютуқларнинг заминида унинг меҳнати натижалари ётади. Ўқитувчиларнинг педагогик психологик тайёргарлиги ва билимлар интеграцияси, муомала маданияти, психологик вазиятларни эътиборга олиш кабилар кучли бўлиши керак. Юксак савияли, зўр маҳоратли тарбиячиларгина халқ орзусидаги баркамол инсонни тарбиялайди. Шу мақсадда кўнглида энг олий орзуларни жамлаб, ўқитувчи тер тўкиб ишлайди. Уларнинг меҳнатини ҳурмат қилиб, берган билимларни эгалламоқ керак. Ўқитувчи шахсий хусусиятларидан ташқари чуқур илмий савияга, сўзлаш маданиятига, юксак одоб-аҳлоқли бўлиши керак. Ўкувчилар билан ўтказиладиган суҳбатларни юқори савияда ташкил қилишда, ўқитувчи қуйидаги маданият қирраларига эга бўлиши керак.

Руҳият маданияти - ўқувчиларнинг маънавий эҳтиёжларига тўғри таъсир кўрсатиш. Маҳорат маданияти - ҳар бир тадбирни зўр кувонч ва қалбдан ташкил қилиш. Сиёсий маданият - давр талабига мос сиёсий-иқтисодий, ижтимоий билимга эга бўлиш. Маънавий маданият - ўқувчиларнинг ижодий, маънавий, бадиий фаолиятини ташкил қилишдир. Ўқитувчи ўзининг ташқи кўринишига ҳам эътибор бериши керак. Тоза- озода, ихчам кийиниши керак. Бу нд ан ташқари олий маълумотли, чуқур билим эгаси, ўзининг фанини пухта биладиган, юрт равнақи учун жонини фидо қилишга тайёр, ўз шогирд л аридан билими, малакасини аямайдиган, ўқувчиларга азиз, дуст, сирдош, коллежнинг фидокор ходими бўлмоғи лози д ир. Тарбия жараёнини тў ғ ри ташкил э т иш, дарсдан сўнг ўқувчиларнинг бўш ва қт ини тақсимлаш керак. Бунда ўқувчиларнинг ота-оналари билан яқиндан муносабатда бўл и шлари керак, улар билан суҳбатларни қуй и да ги йў н ал и шларда олиб бормоғи лозим. 1. Ўкувчининг характер хусусияти, оиладаги ўрни, мавқеи, руҳий ҳолатини ўрганишда. 2. О доб ва ахлоққа до и р суҳбат (шарқона урф-одат, расм-русумлар, янги чиққан адабиётлар). 3. Тарбияси мураккабла ш ган ўқувчиларнинг ота-онасига маслаҳат бериш. Ўқитувчининг яккама-якка суҳбати пухта, асосли ва мантиқан бой бўлса, ота-онани унга ишончини оширади - натижада эркин дил сўзлари, маслаҳат, ўзаро ёрдам каби ҳамкорлик ҳолати вужудга келади. Ўқитувчи ота-она ва ўқувчилар билан яккама-якка фаолиятини йўлга қўииш учун уларнинг шахсини, оилавий аҳволини билиши керак. Уқитувчи ота-оналар ҳақида маълумотга эга бўлгандан кейин уларнинг фарзандлари

хусусиятларини аник л аб олиши муҳимдир. Ў қитувчи болаларни тўлиқ ўрганиши, тарбиявий тадбирларни мукаммал таъсирчан уюштиришга имконият яратади. Ўқитувчи ўз фаоли я тида қуйидагиларга эътибор бериши лозим. 1.Ўқувчиларда шаклланиб келаётган ижобий фазилатларни тавсифлаш, уларни билим олишга қизиқтириш, ростгўй, маърифатли, меҳрли, дўстлик, ўз-ўзини бошқариш, меҳнатга муносабатини ривожлантириш. 2. Ўқувчиларнинг руҳий қуввати ва қобилиятларини ажрата олиш. 3. Ўқувчидага ижобий ва салбий ўзгаришларни кузатиш ва сабабини ўрганиш. 4. Ўқувчидаги ёлғон гапириш ва бошқа салбий сифатларини аниқпаш. Ў қув-тарбия жараёнининг натижалари ўқитувчининг маҳоратига, ташки - лотчилик фаолиятига ва касб кўникмасига боғлиқ дир. Дарснинг самарадор - лиги, таълимий, ривожлантирувчи ва тарбияловчи жараёнини ошириш учун қуйидагиларни амалга ошириш зарур: - ўқитувчининг маънав ий -ах л оқий, сиёсий, илмий назарий ва методик даражасини ошириш; - педагогик мсҳнат сифатига, дарсга тайёрланишга масъул муносабатни белгилаш; - барча ўкув-тарбиявий ишлар бўйича самарали назоратни ташкил этиш; - ўқувчиларда ўқишга масъулият муносабатни тарбиялаш бўйича улар билан иш олиб бориш, билимларидаги нуқсонларнинг олдини олиш, билим, кўникма ва малакаларнинг нжсак сифатига эга бўлнши учун курашиш, бу ишга ўқувчиларнинг ўзини фаол жалб қилиши керак. Бу йўналишларнинг ҳар бири бўйича аниқ, ўйлаб чиқилган, илмий жиҳатдан асосланган режаси, педагоглар жамоаси унинг ўқув-тарбиявий ишлари даражасидан келиб чиқадиган тизими бўлиши зарур. Ишни ўқитувчиларни ўқитишни ташкил этишдан, режали ва мунтазам равишда кўрсатиладиган малакали методик ёрдамдан бошлаш лозим. Таълим тўғрисидаги ҳужжатларда ҳар бир ўқув фани мазмунида мақсадга қаратилган

ҳолда дарсдан-дарсга ўтган сари ўқувчиларнинг дунёқарашини, фаолиятини, ҳаёт тарзини шакллантириб бориш, уларда эстетик дид, меҳнатсеварликни шакллантириш, индивидуал қобилиятларни ўстириш, шахснинг ижодий потенциалини ошириш жуда муҳимлига кўрсатилган. Шундай экан, ўқувчи шахсини шакллантиришда мустақил билим олишга, мустақилликни, сўзи ва қилган иши учун масъулиятни, меҳнатга ва меҳнат аҳлига ҳурматини, жамиятга фойдали бўлиш истагани шакллантириш зарур. Дарс жараёнида ўқитувчи маҳорати. Дарс - педагогик ижодкорликнинг асосий майдони . Ўқитувчининг асосий педагогик эҳтиёжи - ўргатиш, етказиб бериш - айнан дарсда амалга ошади. Шундай экан, дарс жараёнини ташкил килишга тўғри, янгича муносабат керак. Дар с жараёнида ўқитувчи олдида муҳим бир масала туради. Ўқувчи - ларни билим олишга жалб қилиш, улар ни олға ҳ аракат - лантиришдир . Бу эса , ўқитувчи ва ўқувчиларни (ўзаро) биргали кд а ги меҳнатга жалб қилади. Бунинг учун ўқити ш да мажбур қилмаслик керак. Педагог и к ҳамкорликнинг қарашларидан бири - дар с да ўқувчидаги қўрқувни йўқотиш, уни эркинроқ, дадилрок билиш, ўзини кучига ишонтириш, унга жиддий, ижод қилишга қ одир шах с сифатида қараш. Дарсда аниқ мақсад ғояси. Ўқувчилар билан ҳамкорлик руҳида иш олиб бориш, уларга аниқ бир мақсад қўйиб, бу мақсаднинг мураккаблигига ва буни амалга оширишга ишонтириш - уларда ўзига бўлган ишончини, аниқ, мушкул масалани ҳам еча олиш мумкинлигини шакиллантириш. Дарс ўтиш жараёнида қуруқ гап билан чегараланмай, ўқувчи хотирасини шакллантириш, мантиқ, тасаввур, фикрлай олишини ривожлантириш мақсадга мувофикдир. Чунки, ўқувчиларнинг ижодий фикрлашнинг шакллантириш шахсий сифатларидаги нотекисликларни, нуқсонларни бартараф қилишга ёрдам беради. Уларда эркин фикр қилиш камол топади. Натижада-ўқувчилар ўтиладиган мавзуни фаол муҳокама қилишади. Ўқитувчи қайси дарсни ўтишдан қатьий назар, хеч қандай кераксиз, ортиқча

нарсаларга тўхталмай, ҳар бир мавзуни аниқ, равшан, лўнда тушунтириши лозим. Дарс ўтиш давомида ўқитувчи шундай усуллардан фойдаланиш керакки, ўқувчилар ўзларини шахс сифатида ҳис қилишсин. Бу - ҳар бир ўкувчи ҳар бир дарсда ўзининг баҳосини олиши, масалаларни ўзи танлаб олишда намоён бўлади. Ўқитувчининг педагогик маҳоратида дарснинг ўрни муҳим. Дарс - шундай марказки, ўқитувчининг ҳар бир тафаккури ва ҳаракатлари шу марказ атрофида айланиб яна унга қайтиб келади. Ҳар бир дарс ўқитиш жараёнига ўз ҳиссасини қўшади. Замонавий дарс фақат ўқитишнинг метод ва формалари билаи чекланиб қолмай, балки таълим-тарбия, ривожлантириш мақсадларини амалга ошириш, ўқитувчи ва ўкувчи фаолиятида биргаликдага ўзаро боғлиқлигини рўёбга чиқаришни талаб қилади. Дарс ўқитувчидан ижодий педагогик тафаккур, педагогик маҳоратни талаб қилади. Ўқитувчининг ўқитиш воситалари унинг ижодкорлигига, кўп киррали билимига, болаларни севиш фаолиятига асосланади. Дарс беришда ўқитувчининг муваффақияти унинг назарий ва касбий тайёргарлигига боғлиқ. Дарсга тайёрланиш жараёнида ўқитувчи шу предметга қарашли психологик-педагогик, методик китобларни, журнал ва газеталарни мунтазам равишда ўқиб бориши, бадиий адабиётдан, ҳар хил кинофильмлардан фойдаланиши керак. Дарс бериш жараёнида воситалар ҳар хил бўлиши мумкин. Бу ўқитувчининг ихтисослигига, унинг кизиқувчанлигига, эҳтиёж- ларига, интелектуал фаоллигига боғлиқ. Албатта бунда ўрганилаётган материал мазмунини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Дар с бир нечта омиллардан иборат. Шуларнинг асосийси - давлат томо нида н қабул қилинган ўқув дастури . Ўқитувчи ўқув дастурининг асосий йўналиш - ларини билиши ҳар бир дар с да 3 та масалага эътибор қаратиши керак. Булар:

1. Тарбиявий масалалар - ўқувчиларнннг бўлаётган ходисаларга, атрофга бўлган дунёқарашини шакллантиради. Уларда инсонпарварлик, ватанпар - варлик руҳини тарбиялайди. 2. Илм оширадиган масалалар - ўз ичига ўқувчилар билим, кўникма ва малакалар билан қуроллантиришни олади. 3. Билиш масалалари - ўқувчиларда ўрганилаётган материаллардан асосийсини, муҳим жойларини ажрата олиш қобилиятини, ўқув фаолиятида ва фикрлашда мустақил бўлишни, ўқишда кийинчиликларни енгишини шакл - лантиради. Тажрибали ўқитувчилар томонидан дар с даги муҳим, керакли жойлари қайсилигини, қайси жойини эслаб қолиш, қайси жойидан шунчаки хабардор бўлиши кераклиги аниқланади. Ўкитувчи томонидан дар с н и ишлаб чикиш, яъни ўкитувчи - дар сни нг муаллифи. Дарснинг қандай бўлиши унинг ижодкорлигага ва маҳоратига боғлиқ. Аввало дарснинг ижодий режаси тузилади. Режа ўз ичига қуйидаг и- ларни олади: - ўқув дастуридан келиб чиқиб, ҳар бир мавзу материалининг мазмунини чуқур билиш; - ҳар бир мавзунинг ҳозирги замонга, ўқувчиларнинг ёш и га мо с бўлиши; - ўқитувч ини нг ҳаёт и й ва иш т ажрибага, маънавий ҳ олатига мо с бўлиши; - ўрганилаётган мавзунинг оддинги ўтилган, кейин ўтилиши керак бўлган мавзуларга мо с келиши; - ҳар бир мавзунинг ўқувчилар психологаясига мослашиш мақсадга мувофиқ д ир. Дар жараён ини ўқитувчи ташкил этар экан, у ўрганишнинг самарадор - лигига, ўқувчини таълимнинг субъектига айлантиришга , ўқувчилар шу дарс - нинг ҳам муаллифлигига айлантиришга интилади. Дарсни ишлаб чиқиш- те гишл и материални ўзлаштир ишни нг энг самарали усул ва воситаларни танлаш демақ д ир.

Шуни таъкиддаш керакки, дарсни ишлаб чиқишда ўрганилаётган материални ўзлаш т ир и шнинг методик усулларни танлаш - биринчи ўринда туриш керак, кейин эса унинг бошқа компонентлари: уй вазифани текшириш, мустаҳкамлаш методларига амал қилиш керак. Дар с режасини тузиш жуда муҳимдир. Ҳаттоки кўп йиллик тажрибага эга бўлган ўқитувчилар ҳам янги, энди ишга тушган ўқ ит увчилар ҳам ҳар бир дар с ликларни кўриб чиқишни канда қилмасликлари керак. Бу албатта, ўқитувчининг ўзига фо й да беради. Ўқувчиларнинг билиш фаолиятини бошқаришда ўқитувчининг маҳорати. Дарсда билиш фаолиятини бошқариш маҳорати кўпгина факторларга боғлиқ. Шуларннинг энг асосийси, ўқитувчининг ўз предметини ўқувчиларга қизиқарли қилиб кўрсата олиш қобилияти. Чунки қизиқиш кўпгина, масалан: англаш, хотира, дикқат, фикрлаш, ирода каби психик жараён ва функцияларга боғлиқ. Ўқувчиларнинг ўқишга қизиқишини вужудга келтириб, уни ривожлаи- тиришда ўқитувчи қуйидаги асосий холатларга эътибор бериши керак. Ўкувчиларда ўрганилаётган предметга қизиқишини, уни яхши кўришини шакллантиришига, изланувчанликка, янги билимларни "очишга", муаммоли масалаларни ечишга жалб килиши муҳимдир. Шундай экан, ўқитиш турли - туман бўлганда қизиқ бўлади. Бир хил ахборот ва фаолиятнинг бир хил усуллари тезгина зериктириб юборади. Ўқитилаётган предметга қизиқишни орттириш учун, унинг умуман ёки алоҳида бўлимларда керакли, муҳимлиги, мақсадга мувофиқлигини англатиш керак. Янга материал қанчалик олдинги материал билан боғлиқ бўлса, у шунчалик қизиқарлироқ бўлади. Унчалик осон ёки унчалик қийин бўлмаган материал қизиқиш уйғотмайди. Ўқитиш қийин, лекин уддалаш мумкин бўладиган бўлиши керак. Ўқувчи ишини қанчалик тез текширилиб ва баҳолаб турилса, ўқувчи учун ишлаш шунчалик қизиқарли бўлади. Ўқув материалининг ёрқин бўлиши ўқувчиларда қизиқиш уйготади.

Тажрибали ўқитувчилар ўқитиш усулларини танлашда ижодий ва катта маъсулият билан ёндашадилар. Агар гуруҳ билан ишлаш жараёнида бир хил методлардан фойдаланилган бўлса, тарбиялаш жараёнида ижодкорликнинг асари ҳам қолмайди. Ўқитувчи ўқитиш жараёнида ҳар хил қизиқарли воситалар, ўйинлардан, масалалардан, мисоллардан фойдаланса мақсадга мувофиқ бўлади. Ўқитишда ҳамма нарса ҳам қизиқ бўлавермайди. Шунинг учун ўқитувчи ўқувчиларда ирода, қатьиятликни шакллалтириши керак. Тажрибали ўқитувчилар асосий эътиборини маъруза-дарслар, семинар дарслар, мунозара дарслар, конференция дарслари, экскурсия дарслари, мустақил иш дарслари, конкурс-дарсларни ўтишга қаратади. Педагогнинг махорати шундай турлардан дарсларни ўта олиш техникасида ҳам намоён бўлади. Маъруза дарси ўкувчилар онгини, фикрлашни фаоллаштиришда катта ёрдам беради. Тажрибалар шуни кўрсатадики, маъруза бошлашида ўқитилаётган материалнииг мақсадини нимага ўқитилаётганини тушунтириш мақсадга мувофиқдир. Кейин эса керакли билим олишда асос бўладиган принциплар фикрини исботлаш ва қандай йўл тутиш кераклиги кўрсатилади. Шундан кейингина кўриб чиқилаётган масалани мағзи чақилади. Маъруза дарсида ўқитувчи саволлар, диалог, такрорлаш, таққослашлардан фойдаланади. Семинар дарси - ўқувчиларни юқори ақлий фаолиятини, янга билим ва кўникма олишга интилишини келтириб чиқаради . Бунда ўқитувчи ностандарт усуллардан фойдаланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Айниқса, интерфаол методини қўллаши. Мунозара дарси - ўқувчиларни муаммоли масалалар билан тўқнаштириш ўзларининг фикрларини баён эттириш учун (ўқув) педагогдан катта маҳорат талаб этилади.

Конкурсли дарслар - ноанъанавий ҳисобланади. Чунки уларни ўқувчиларнинг ўзлари ўтказадилар. Улар ўзлари материал топишади. изланишади ва х.к. Муаммоли ўқитиш - бу шундай методки, унда ўқитувчи ўртага бир муаммони ташлаб, бу муаммони ечишда вужудга келадиган қарама- қаршиликлар, эътирозларни кўрсатиб беради, эксперимент орқали ҳақлигини исботлайди, турли хил нуқтаи назарларни тушунтиради . Ўқувчиларга формула, қонунлар, сана ва минг хил қоидаларни қуруқ ёдлатишдан фойда йуқ. Шунинг учун ижодий ҳарактердага саволлар билан ўқувчиларга-мурожаат этиш муҳим. Бунда тажрибали мутахассис ўкувчилар билан педагогик жараённи ҳамкорлиқда амалга оширади. Бундай дарсда ўқувчилариинг билим олишга қизиқиш, эҳтиёжи, талабчанлиги ошади. Улар савол бериб, шу саволга жавоб излашади. Анъанавий дарсларда ўқитувчи савол беради. Ўкувчилар эса шу саволга фақатгина дарсликка таяниб жавоб берди. Бундай пайтда, ўқувчиларда шундай тасаввур пайдо бўладики, ҳамма нарса, ҳақиқат шу дарсликда намоён бўлаяпти, унда яна ним ани излаш керак? Нимага? Бу охир оқибатда дарснинг зерикарли бўлишига олиб келади. Ўқитувчи ҳар бир дарснинг муаммоли, изланувчан, фаол бўлиши учун ўқувчиларга савол ва то пш ириқлар тизимини яратади. Бу саволлар қисқа ва лўнда бўлиши керак. Бундай саволлар ўқувчиларнинг нафақат фикрлаш доираси, изланувчанлигини кенгайтиради, балки уларни ижодий қобилиятларини, ташк лотчи лиги, интизомлилигини куч айт иради. Шундай саволларни қўллаш керакки, уларда эътирозли, қарама- қаршилик томонлари бўлсин. Ўқув чи мулоҳаза юритсин. Шуни айтиш керак - ки, саволларнинг кўплиги ёки камлиги гуруҳдага ўқ у вчиларнинг ёшига, интелектуал қобилиятига мо с келиш керак. Ў қитувчи ўзининг дарсида ўқувчиларнинг хатога й ў л қўйиш мумкин - лигини инобатга олиш керак. Ўзи эса саволларни тўлдириб, жавобларни ҳам тўла бериши керак.

Жавобларни юзаки, саёз бўл и ши кейинги савол беришга бўлган хоҳишни ў л дириши мумкин, шу билан бирга ўкувчиларни фаоллиги ҳам сўнади. Дарсдаги мустақил иш. Тажрибали ўқитувчининг ёш ўқитувчидан фарки у кам куч сарф қилиб, яхши натижага эришади, чунки у ўкувчиларни мустақил билим эгаллашга ўргатади. У шу н дай қоидага бўйсунади: агар материал осонроқ бўлса, у ўқувчиларга мустақил иш қилиб беради, агар қийинроқ бўлса, ўзи тушунтиради. Мустақил ишнинг кўп турларини ўқитувчилар ўкувчиларни янги билимни эгаллашга тайёрлаш учун қўллашади. Биринчи навбатда бу такрорлаш характеридаги ишлар яъни - о л динги ўтилган мавзулар юзасидан масала, мисоллар, график ишлар, схема, жадвал ва бошқалар киради. Бундан ташқари мустақил ишни янги материални ўрганишда ҳам қўллаш мумкин. Биринчи ва иккинчи ҳолатларда мустақил ишни ўқитиш жараёнига сингдириш ўқитувчи раҳбарлигида олиб борилади. Тажрибали ўқитувчилар ўқувчиларни дарслик билан мустақил иш лашга, конспект қилиш техникасига, ижодий ишларининг методикасига ўргатиб бориш керак. Тажрибали ўқитувчи дарсда ўқувчиларнинг дарслик билан ишлаётган пайтида, тез ишлайдиган болани тўхтатмайди, секин ишлайдиган ўқувчини шошилтирмайди. Берилган саволга тўғри жавоб берган ўқувчига кейинги саволни беради. Хатога йул қўйган ўқувчига тезгина қўшимча топшириқ беради. Мустақил ишни ташкил қилишда ёш ўқитувчи ўзига камроқ мажбуриятни олади. Ўкувчилар шун г а ўрганиб қолишадики, ўқитувчи ҳамма нарсани тушунтириб, керакли жойини муҳимлигини таък и длаб ўтади, ваҳоланки, шу материални мустақил ўрганиб чиқишга, уни қайта и шлашга ўқувчилар ўрганмаган бўлади.

Ўқувчи ҳар доим ўқувчиларнинг индивидуал қобилиятларини ўрганиб, кузатиб, ҳисобга олиб, уларнинг мустақил ишини ташкиллаштиришда педагогик маҳоратга эга бўлади. Дарсда тескари алоқаларни амалга ошириш. Ўкувчиларнинг билим эгаллаш жараёнини ташкил этиш учун ўқитувчи дарсдаги тескари алоқаларни амалга ошириш керак. Бундай маҳоратга ўқитувчи ўқувчилар билан мулоқат қилганда кузатувчанлиги, яхши ривожланган тасаввур ва чуқур мулоҳазали бўлгандагина эришади. Бунда тажрибали ўқитувчи билим оли шд а пассив ўкувчиларни қуйидаги даражаларга ажратиш мумкин: - билиш доираси су с т (диққатсиз, хотираси ёмон, фикрлаш, мулоҳаза юритиш доираси яхши ривожланмаган ва х.к.) - эмоционал - иродалилигидаги камчиликлар (пассив, су с т, ортиқча хаяжонли, қунти йўқлиги ва х.к.) - шах с ий сифатларнинг яхши шаклланмаганлиги (билим олишга қизиқиш, мустақил иш юритиш, жавобгарлик, маьсулият). Ўқитувчи мутахассис сифатида бой тажрибага эга бўлиши керак. Бу нарса ўкувчилар ўрнига ҳаёлан ўзини қўя олиш, педагогик муаммоларни ҳал қилишда намоён бўлади. Бундай ўқитувчилар тўғрисида ўкувчилар: "Улар ҳамма нарсани кўрадилар, улардан ҳеч нарсани яшириб бўлмайди" деб гапиришади, одатда. Шунинг учун муносабатни амалга оширишнинг асосий талаби тарбияланувчи психологиясини англай олишдир. Савол ту ғи лади: қарама-қарши муносабатни қачон амалга оширса яхши бўлади? Илғор ўқитувчилар кўпинча дарсни о л динги билимларни фаоллаштиришдан эмас, балки муаммоли вазиятни туғдириш ёки олдин қўйилган муаммони ечими тўғрисидага таҳминларни ўртага ташлашади. Исботлаш вақтида, улар аввал эгаллаган билимларни долзарб эканлиг ини қўллашади. Бундан ташқари дар с бошида о л динги ўтилган мавзуга асосан назорат иши ўтказиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлади.

Муаммонинг долзарб ғояси ўқитувчига дарсни нимадан бошлаш керак - лигани ҳам кўрсатиб беради. Баъзида дарсни о ғ заки сўроқ билан бошлаш, баъзида эса масала ёки мисолни ечиш билан бошлаш мақсадга мувофиқ. Шуни айтиш керакки, дарснинг бошланиши унинг кейинги боришини ҳам, ўқитиш усулини ҳам танлашни белшлаб беради. Бу албатта ўқитувчининг ўз ташаббускорлиги ва ижодкорлигига боғлиқ. Уй-мустақил иши. Етук ўқитувчи - мутахассислар ўкувчиларнинг ўзлаштиришини ошириш самарадорли гин и ҳар доим уй-мустакил ишини тўғри та шк ил этиш билан боғлайдилар. Уй вазифаларини қизиқарли бўлишга харакат қиладилар. Шу мақсадда улар уй вазифаларни характер ва формасига қараб оғзаки ва ёзма, муҳим ва ўз ҳоҳиш и даги, қўшимча адабиётларни қўллаш, ўзи танлаган топшириқни бажариш кабиларга эътибор берад ил ар. Уй вазифаси аниқ ва тўғри бўлиши учун ўқитувчи дар с жараёнида тушунтириш ишларини олиб бор иш и керак. Шунинг учун ҳам малакали ўқитувчилар янги материални тушунтиришга кўпроқ вақт ажратадилар. Чунки билимларининг мағзи н и чақиш, англаш жараёни қанчали самарали бўлса, кейинги дарсда уй вазифалари текширишга шу нча лик камроқ вақт кетади. Ёш ўқитувчи бир и н ч и кунларданоқ шунга эътибор бериш лозим. Янги материални туш ишти ришга кў пин ча вақт ет м асл игини нг сабаби шундаки, уй вазифасини текширишга кўп вақт ажратилади. Шунинг учун, тажрибага эга бўлган ўқитувчилар янги мавзуни тушу н- ти риш вақтида ўқувчини уй вазифасини бажари шг а мунтазам равишда тайёрлаб борадилар. Улар асосий эътиборни ўқувчиларнинг аниқ, бир хил тушунганлигага ва уларнинг қай даражада материални тушунганлиги текшириб борилади. Шубҳасиз, уй вазифаларини бажаришииинг фаоллаш ти риш сабаблари - дан бири, уларнинг тез-тез ўқитувчи томонидан текширилиб борилишидир. Акс ҳолда ўқувчиларда уй вазифаларининг назоратсиз (тарзда) бўлиши

вужудга келиши мумкин ва улар уй вазифаларни бажаришда су с т бўлиб қолишади. ''Топшириқ бердингми - текшир, текширмадингми топшириқ берма" - бу қоидага ўқитувчи доимо амал қилиши керак. Ўқитувчи меҳнатининг маданияти. Педагогик маҳоратни эгаллаш учун ўқитувчига фақат ўзининг фа нн и чуқур билиши етарли эмас, у бундан ташқари сиёсат, фан, санъат, техника, спорт соҳасида одамларни нима қизиқтирса, ҳаммасидан хабардор бўлиши керак. Дарс ҳар доим ўз ичига сиёсий йуналганлик элементини олади. Дарс фуқоролик ва касбий қарашларни такомиллаштиради. Педагогик маҳоратнинг калити ҳам шу ерда. Дарснинг психологик жиҳатларини ҳисобга олиш. Ўқитувчи ҳар доим ўқувчининг ривожланиш даражасини, унинг хотираси, диққати, иродаси, қунтини синайди. Шунда нималарга амал қилиши лозим? Ўқитувчи ҳеч қачон ўзининг ўқувчиси, қолаверса инсон ҳақида ёмои ўйламаслиги, шошмашошарлик билан унга баҳо бермаслик керак. Унинг асосий вазифаси - ўқувчини ҳар томонлама ўрганиб чиқиб, уни тушуниш. Ўқитувчилик касби ўйламай иш қилишни кечирмай- ди . Бола қалбига нисбатан самимийлик, уни психологиясини, ички дунёсини англаш ўқитувчига хос. Дарсда қулай психологик режимни қандай қилиб сақласа бўлади? Биринчи навбатда, ўқувчига халақит бераётган, диққатини бир жойга жамлашга тўсқинлик қилаётган, гуруҳ шароитида, ўртоқлари ёки педагог - нинг ҳ аракатларида ёки ўзининг мустақил ишида чал ғ итадиган, кўнгл ига тегадиган нарсаларга барҳам топиш керак. Ёш ўқитувчи ўқувчиларга дарсда нима иш билан шу ғ ул ла- ниша ётгани, лоқайд ўқувчиларнинг бор-йўқлигидан боҳабар бўлишлари лозим. Шубҳасиз бу н дайлар ҳар бир ўқувчида ҳам бўлади. Бунга сабаб ўқитувчида ҳали етарли м а ҳоратга, ўқувчига таъсир этиш қобилиятига эга эмаслиг и дир.

Ўқувч ини кўп нарса безовта қилади: тайёрланмаган уй вазифаси, яқинда ўқига н китоби, севимли футбол командаси нин г мағлубияти на х.к. Шу нин г учун, ўқитувчи ўқувчиларнинг юзида н уларнинг кў н глида н има кечаётга нини , уларнинг диққатини жалб қила олиши учун махсус психолог бўлиш керак. Шундагина, жуда локай д , бефарқ ўқувчини ҳам дар с га қайтариш мумкин. Қизиқишларни, қобилиятларни, фикрлаш суръатларни, тайёрланиш, ўқувчиларга бўлган муносабат, ўқувчилар характерининг хусусиятларини ҳисобга олиш ижодий дарснинг асос и й талаб и . Шу нин г оқибатида дар с ўз ини нг софлигини йуқотмайди. Ўқитувчининг ўқувчиларга бўлган талабларнинг характери. Шу нарса маълум бўлдики, ҳар хил дарслар жараёнида ўқитувчи ўзининг тарбияланувчиларидан жуда кўп талаблар қилади. Лекин, гап қанча талаб- ларни айтишда эмас, уларни қай тарзда айтишда. Талаб қилишни қандай ўрганиш керак? Ўқувчиларн инг табиатини, характеристикасини билиш керак. Шундай метод эгаси бўлган п едагоглар ўзининг кўрсатмалари билан ўқувчиларнинг баъзи ҳаракатларини рағбатлантирадилар, буни улар дар с давомидаги айтиладиган алоҳида танбеҳ ёки мақтов, хулосаларда намоён қиладилар. Улар к иш ига, қанд ай талаблар билдиришни (ўқувчи) б ил адилар. Ўқувч и лар эса талабларни билиб, уларни бажариб айна н бир феъл - атворга ўрганадилар. Талабларни тўғр и танланганлиг и ни аниқлашда педагогик вазиятни, яъни бу талаблар амалга ошириладиган шароитни ҳисобга олиш зарур. Асосийси – педагогни н г талаблари аниқ, ижобий, қўлдан келадига н ва охиригача етказил ади ган бўлиши керак. Дарсда эмо ц ионал - интеллектуал шароит яратинг. Дарсда ўқувчи атрофдага оламнинг предмет ва ҳодисалар ни билиши натижасида, унинг бу нар с а ла рга м уайян муносабати шаклланади.

Ба ъ зи ходисалар уни келажакка йўналтиради, ба ъ з ил арига у бефарк бўлиши мумкин. Бир хил н арсаларни яхши кўриб бошқаларини ёмон кўриш, ба ъ зи ўк и гувчиларни ёқтириб, бошқаларига фақат тоқат қи л иш мумкин. Психологлар нин г айтишича, ижобий ту йғу лар ўқитувчи ва ўқувчи фаолият ни нг узвийлигини таъминлайд ил ар. Дарс н и эмоционал - интеллектуал шароити турли хил усуллар орқали яра т илади. Биринчидан, ўрганилаётган ёки кўшимча материал таркибида бирор қизиқ информация, ахборот келтириш орқали. Иккинчидан, дарсга олимларнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумот- ларни, инсоннинг ақл заковати нималарга қодир эканлигини кўрсатувчи хикояларни киритиш. Учинчи йуналиш , ўқувчиларга қизиқ бўладиган ижодий ишга жалб қилиш усулларидан иборат. Бундай усуллар кўп. Уларни танлаш турли хил муаммо вазиятини вужудга келтириш билан боғлиқ. Тўртинчи йўналиш, ўқитувчининг ўқув материалга нисбатан ижобий муносабатда бўлишини билдирувчи ҳис туйғуларга боғлиқ. Шундай вазиятлар бўладики, ўқитувчи дарсга қаичалик тайёрланмасин, дарс кўнгилдагидек ўтмаслиги мумкин. Эндигина ишга тушган ўқитувчилар шуни эслаб қолишлари керакки, ўргатилаётган материалнинг гўзаллиги, кўп қирралиги,. эмоционал, тўғри етказа олишда ўқувчиларга ҳам ўтади, "юқади". Ҳазил - мутойибани тушуниш ўқитувчининг қувноқлиги дарснинг ишчи муҳитини саклаш билан бирга, ўқувчиларнинг дарсга бўлган қизиқишларни шакллантиришга ёрдам беради. Баъзи ўкитувчилар ҳаттоки қизиқ кулгили бир мавзуни ўтаётганда ҳам ўқувчиларнинг кулишига, жилмайишига йул қўймайди. Бундай ўқитувчининг камчилиги шундаки, у нафақат кулги мутойибани тушунмайди, балки ўқувчиларнинг бундай ҳис-хаяжонларини ривожланишига тўсқинлик қиладилар. Ўқувчиларнинг қувноқ руҳига

душмандек қараш ёки уларнинг камчилиги деб билиш, бизнинг энг катта ва қўпол хатоимиз. Дарс суръати ўқитувчи учун нафақат меҳнат маданиятининг муаммоси, балки интизом, дарснинг сифати муаммоси. Ўқув ишининг суръатини юқори қилиш учун мутахассислар ўкувчиларда амалий кўникмаларни шакллан- тиришга харакат қилишади. Тажрибасиз ўқитувчилар улгуролмаслиқдан қўрқиб, ўқувчиларнинг ўзлаштириш қобилиятнни ҳисобга олмай, дарснинг суръатини ошириб боришга ҳаракат қиладилар. Дарснинг турлича бузилиб кетиши, ўқувчиларнинг ишчи кайфиятига энг қизғин, лекин хотиржам ишдан кўра кўпроқ салбий таъсир қилади, уларни толиқтиради. Ишни энг қулай суръатини аниқлаш учун қуйидагиларга амал қилиш керак: - тегишли меъёрда ҳаммага тўғри келадиган; - дарснинг ўртача суръатини топиш; - ўқувчиларнинг индивидуал имкониятини ҳисобга олиш; дарсдаги жамоа ва индивидуал форма ишларининг бирлигини танлаб олиш; - ўқувчилар фаолиятининг турларини янгилаб, хилма-хиллаштириш; - вақтнинг унумсиз ҳаракатларини максимал даражада қисқартириш; - дарснинг су ръ атини аста-секинлик билан ошириб бориш зарур. Дарсда ўз-ўзини назорат қилиш. Ўзини назорат қила олиши ёш ўқитувчининг педагог и к қобилиятининг ривожланишини тезлаштиради, тажрибаси, педагогик маҳоратини намоён қилади. Ўз-ўзини назорат қилишга мурожаат этган ўқ ит увчи, дарсда ўз-ўзини идора қилиш малакасини ошириш билан қуролланади, ўз навбатида бу меҳнатдан роҳатланиш, унинг маънавий куч-кудратини, унинг ижодий ташаббускорлиг и ни вужудга келтиради. Дарс ни назорат қилишда қуй и даги прин цип ларга амал қилиш мақсадга мувофикдир : - дарсда қилиниши керак бўлган ва қилингаи нарсаларни таққослаш;

- ўқувчиларнинг олдинга силжиш даражасини (кўникмада, ривож- ланишда) текшириб бориш, уни олдинги натижалар билан таққослаш; - ўқувчиларнинг дарсдаги иштиёқини аниқлаш. Дарснинг сифатли томонлари. Дарсда кўйилган масалаларни ечилишини баҳолашда ўкувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини ўзлаштириш даражаси намоён бўлади. Агар натижалар ўкувчиларнинг максимал имкониятлари даражасида бўлса, эришилган масала ечилиш сифати ва самарадорлигини ижобий деб тан олинади. Дарснинг сифатли томонлари ни аниқлаш ўқитувчи учун маҳорат. Ко лле ж маш ғ улотини таҳлил қилишда энг самарали усул в а методларни танлаш ва қўллаш шартидир. У дарсда ним аг а эр и шади-ю, н имага эриш - майди, муваф ф ақиятсизлик ни нг сабаби ва уни бартараф қил иш й ў лларини кўра олади, кейинчалик н и мани ривожлантириб, нимани мустаҳкамлаш кераклиг ини англайди. Дарснинг сифатини а н глаш учун анъанавий схемани қўллаш мумкин, сўроқ, тушунтириш, мустаҳкамлаш - уйга вазифа. Яна шуни айтиш жойиз-ки, замонавий дарснинг анализини "кенг" ва "тор" ўринда бажариш ва асосий дидактик категориялар ва структурали элементлар асосида ўтказиш керак. Дидактик категориялар асосида қ уйидагаларни аниқлаш керак: - дарснинг дидактик принциплари г а ва таълим тарбия жараёни н г талабларига мо с келиши; - унинг йўли, яъни бориши ва натижалари дар с ва дастур талабларига ҳамда дидактик мақсадларига мо с келиши; - дидактик масалаларнинг ечилганлиги ва ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини ошириш мақсадининг амалга ошганлиги; - таълим методлари ва усулларининг дидактик масалаларига мо с келганлига: - ўқувчиларнинг мустақил билим олишда юқори даражага эришилганлиги, таълим ва тарбияни ўзаро боғлай олганлиги; - дарснинг ҳа ё тий тажрибалар асосида бўлга н лиги.

Дарснинг тузилишида ҳар бир мавзунинг муҳимлиги ўқувчиларда янг и тушунча, к ў никма ва малакалар н инг шаклл иниш ида катта аҳамиятга эга бўлди. Буларнинг ҳаммаси дарснинг сифатини ташкил қ и лади. Ўқитувчининг дарсни ташкил қилишдаги тайёргарлик ва ун и ўтказиш - даги маҳорати - мушкул иш, лекин бунга эришиш ҳар бир мулоҳазал и ўқитувчини қўлидан келади. Ёшларда мустақил равишда билим олиш ва уни ҳаётда қўллаш кўник - маларини ҳосил килиш, ахлоқ ва одобни яхшилаш мактабда, касб-ҳунар коллежда, олий ўқув юртида шаклланади. Ёшларни талаба бўлгунга қадар ота-онаси, мактаб, коллеж ўқитувчи - лари, қариндош-уруғи, маҳалла-куй назорат қилиб боради. Талаба бўлгани - дан кейин бу назорат сусайиб кетади. Бу ҳолатни талабанинг ўзи англаб е тиши лозим, шундан кейин бошқарув назариясининг тамойили, тушунча ва қоидаларини эгаллагаа ҳолда ўзини – ўзи тарбиялашни бошлаши керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Турсунов И., Нишоналиев У . Педагогика курси . – Т. : «Ўқитувчи» , 1997. 2. Зарипов К. Ўқитувчилар малакасини оширишда мактаб раҳбар - ларининг роли. – Т .: «Ўқитувчи» , 1993. 3. Мунавваров А.Қ. Педагогика . – Т .: «Ўқитувчи» , 1996. 4. www.pedagog.uz 5. www.tdpu.uz 6. www.kasu.uz

Похожие

Ўқитувчининг тарбиячилик маҳорати

Ўқитувчининг таълим жараёнидаги маҳорати

Дарс ва унинг турлари

Ноанъанавий дарс ва унинг турлари

Тингловчиларнинг турли педагогик технологиялар бўйича дарс ишланмалари тақдимоти