Ўқитиш жараёнининг моҳияти ва қонуниятлари ўқитиш жараёнининг таркибий қисмлари - Педагогиka - Рефераты

Ўқитиш жараёнининг моҳияти ва қонуниятлари ўқитиш жараёнининг таркибий қисмлари

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

152 KB

Ўқитиш жараёнининг моҳияти ва қонуниятлари ўқитиш жараёнининг таркибий қисмлари Режа: 1. Ўқитиш тамойиллари 2. Ўқитишнинг тарбиявий хусусиятлари 3. Ўқитишни индивидуаллаштириш 4. Ўқув мақсадларини қўйиш усуллари мақсадлар таксономияси

Ўқитиш тамойиллари Дидактиканинг асосий қисмларидан бири – ўқитиш тамойиллари қисмидир. Ўқитиш тамойиллари – бу ўқитувчининг фаолиятини ва ўқувчилар билиш фаолиятининг хусусиятини белгилайдиган асосий қоидалардир. Бу тамойилларни билмаслик ёки уларни қўлланишдаги нўноқлик ўқитиш ишига тўсқинлик қилади, билимларни ўзлаштирилишини, ўқувчилар шахсига тааллуқли фазилатларнинг шаклланишига тўсқинлик қилади. Таълим муассасаларидаги ўқув-тарбия жараёни ўқитишнинг анъанавий равишда таркиб топган ва ҳозирга замон шароитларида ҳосил бўладиган ҳамда унинг таълим бериш, ривожлантириш функциялари амалда рўёбга чиқишига имконият туғдирадиган умумий қоидаларга таянади. Педагогикада бу умумий асосий қоидалар ўқитиш тамойиллари деган ном билан юритилади. Ўқитиш тамойиллари тизимини педагогик тафаккур тарихида биринчи бўлиб Я.А.Коменский ишлаб чиқди. У бу тамойилларни ўқув жараёнини ташкил этилиши учун асос бўладиган қоидалар деб атаган эди. Таълим муассасалари ўқув жараёнида қўлланиладиган ва амал қилиниши лозим бўлган ўқитиш тамойиллари мазмунининг таърифлари қуйидагичадир (13- илова): Ўқитишнинг тарбиявий хусусияти. Бу тамойил бир неча йўналишларда амалга оширилади. - Ўқув материалини мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаёти билан, миллий истиқлол ғояси, халқнинг меҳнатдаги ютуқлари билан, ҳозирги замон фани ватехникаси, маданияти билан боғлиқлиги. - Шахсда маънавий фазилатларни, интизомлиликни, қатъиятлиликни ва меҳнатсеварликни тарбиялаш. - Ўқув жараёнида ҳосил бўладиган ҳиссиётлар, кечинмалар, таассуротнинг ҳосил бўлиш жараёнини бошқариш. - Ақлий қобилиятларнинг ривожлантирилиши ва шакллантирилиши

Ўқитишнинг илмийлиги тамойили . Бизни қуршаб турган оламни билиш жараёни мураккаб, зиддиятли бўлиб, ҳар хил босқичларни, шаклларни ва турларни ўз ичига олади. Илмий билиш ҳодисадан моҳиятга, нарсанинг ташқи таъсиридан унинг ички тузилишини тасвирлашга ўтишдан иборатдир. Агар ўқув материали ўқувчини қонунлар, тушунчалар, формулалар ва теоремалар олами билан таништирса, бундай билимлар илмий билимлар деб аталади. Улар ақлий ривожланиш учун етакчи аҳамиятга эгадир. Фақат ана шундай билимларгина ўқув фанининг илмий мазмунини ўзлаштириб олишга, кепгусида эса фанни чуқурроқ эгаллаб, меҳнатда фаол иштирок этишга имкон беради. Ўқитишнинг тизимлилик тамойили . Бу тамойил тўртта асосий қоидани ўз ичига олади: 1. Билим одамнинг нарсаларни, ўзини қуршаб турган оламнинг ҳодисаларини акс эттиришидир. Оламда ҳамма нарса нарса ўзаро бир-бирига боғлиқ ва ҳамиша ҳаракатда, ривожланишда бўлади. Таълим муассасалари ўқувчилари оладиган барча билимлар, узлуксиз ривожланаётган дунёнинг айрим қирралари, қисмлари, хусусиятлари, ҳолатлари таърифидан иборатдир. Ўқитишнинг тизимлилик тамойилининг биринчи талаби ўқув билимларининг илк мабаини кўра билишдан, ўқувчи ўқув материали тизимида нарсаларнинг, ҳодисаларнинг реал муносабатларини тасаввур эта олишларидан иборатдир. 2. Ўқув материали фаннинг махсус ишланган асослари, қисмлари, қоидалари, бўлинмаларидан иборатдар. Ўқитишдаги билимлар тизими билан фандаги тизим бир-бирига тўла мос бўлавермайди. Тизимлилик тамойилининг иккинчи талаби – фандаги билимларларнинг коллеждаги ўқувматериалига асос қилиб олинадиган тизимини яхши англаб етишдан иборат. Ўқув фани мазмуни ва уни ўрганиш изчиллигини фаннинг тегишли бўлимларидан фарқини пайқай билиш керак. 3. Таълим муассасаси ўқувчиларининг ўқув материалини ўзлаштириш тизими ўқитувчининг тушунтириш усулларига боғлиқдир. Ўқитувчининг тайёргарлик даражаси, унинг ижодкорлиги ва маҳорати ўқувчилар томонидан билимларнинг пухта ва тизимли тарзда ўзлаштирилишини таъмин этади.

Тизимлилик тамойилининг учинчи талаби билимларни ўзлаштириш ўқувчиларнинг ёш имкониятларига мос келадиган дастур материалини ўрганиш тизимини топишдан иборатдир. 4. Билимларни тизимли равишда тушуниш ўқувчиларни ривожлантириш функцияларини, масалан, таққослаш, таҳлил, синтез қилиш, умумлаштириш, мавҳумлаштириш, фикрлашнинг индуктив (ягона ёки унчалик умумий бўлмаган туридан кўпроқ даражадаги умумий хулосаларга ўтиш) ва дедуктив (умумий қоидалардан камроқ даражада умумий бўлган хусусий турига ўтиш) формаларини ривожлантиришини ўз ичига олади. Тизимлилик тамойилининг тўртинчи талаби – ҳар бир дарсда ўқитиш системаси маҳсулдор бўлиши кераклигидир. Бу ўқув дастуридаги материални чуқур ўрганганликда, фикрлашнинг мантиқий жараёнлари ва шаклларини ривожланишда, диққат-эътиборни, хотирани, тасаввурни, ҳиссиётни тарбиялашда ўқув фаолияти давомидаги қийинчиликларни енгишга ёрдам берадиган хислатларни хосил қилишда ўз ифодасини топади. Тушунарлилик тамойили . Билимларни ўзлаштиришнинг осонлиги, малака ва кўникмаларнинг хосил қилиниши уларнинг мактаб ўқувчиларининг ривожланиш даражаси билан, уларнинг шахсий тажрибаси билан, ўқувчи олган билимлар, малака ва кўникмалар билан алоқасини кўрсатади. Агар бундай алоқаларни аниқлаб бўлмаса, билимлар тушунарли деб ҳисобланмайди. Оламда барча нарсалар ўзаро бир-бирига боғлиқ, барча нарсалар, ҳодисалар ўртасида алоқа маавжуд. Шунинг учун барча билимлар, барча фанлар, барча ўқув фанлари ўзаро бир-бири билан болиқдир. Ўқувчи биладиган билимлар инсоният тажрибасининг бир заррачаси ҳисобланади ва шунинг учун ҳам янги билимларни мавжуд билимлар билан ҳамиша боғлаш мумкин. Ўқитишнинг кўргазмалилик тамойили. Кишилик жамияти ривожланининг илк босқичларида ўқитиш болаларнинг катталарга тақлид қилишлари, катта ёшдаги киши бажарган амалий ҳаракатларни қайтариш ҳисобига олиб бориларди. Ўқитишнинг бу содда формаси ўзининг ишонарли, самарали эканлиги туфайли ҳозирги кунда ҳам сақланиб келяпти.

XVII асрда Я.А.Коменский кўргазмалилик тамойилини ҳар қандай тарздаги ўқитишнинг муваффақиятли бўлиши негизи сифатида таърифлади. И.Г.Песталоцци бу тамойилни ўқитишнинг асосий воситасига айлантирди. Кўргазмалилик тамойилининг ҳозирги изоҳи қуйидаги асосий қоидаларни ўз ичига олади: 1. Кўргазмалилик деганда ўқувчининг ҳиссий билишини ташкил қилиш тушунилади. 2. Кўргазмали қуроллардан фойдаланиш ўқув жараёнида ҳиссий билишни ташкил этишнинг бир жиҳати ҳисобланади. Ўқитишнинг онглилиги ва фаоллиги тамойили . Бу тамойил ўқувчиларнинг билиш фаолиятида ва дарс беришда асос қилиб олинган қоида сифатида учта муҳим жиҳатни – ўқувчилар томонидан ўқув материалини онгли равишда тушунилишини, ўқув машғулотларига онгли муносабатда бўлишни, билиш фаолиятининг шакллланишини ўз ичига олади. Ўқитишнинг пухталиги тамойили. Ўқув материалини ўзлаштиришнинг пухталиги кўпгина омилларга: тушунтиришнинг илмийлиги ва тизимлилигига, тушунишнинг онглилигига, ўқувчиларнинг билиш фаоллигига, ўқиш сабабларига, ўқув китобларнинг сифатига, ўқитувчининг маҳоратига боғлиқ. Ўқитишнинг пухталиги тамойили ўқув жараёнининг билимлар пухта бўлишига эришиш имконини берадиган жиҳатларни таҳлил қилишда асосий қоида ҳисобланади. Ўқитишни индивидуаллаштириш . Ҳар бир ўқувчини умумий ҳислатларидан ташқари индивидуал ҳисларга эгадир. Ўқувчининг билиши, иродаси, ҳиссиётига оид хусусияти, шахсий хислатлари ўқишнинг боришига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши ёки бетараф қолиши мумкин. Ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини эътиборга олган ҳолда дарс жараёнини ташкил қилиш – ўқитишни индивидуаллаштириш деб юритилади. Фанлараро боғлиқлик тамойили. Таълим муассасаларида ўтилаётган умумтаълим, махсус ва касбий фанлар бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқ ҳолда олиб борилиши лозим. Бунда фанлардаги мавзулар қайтарилмасдан, балки улар бир-бирини тўлдириб боришади.

Назария билан амалиёт бирлиги тамойили . Ўтилаётган касбий фанлар назарияси бевосита амалиёт билан боғлиқ ҳолда олиб борилади. Назарий дарслар пайтида берилган маълумотлар амалий машғулотлар мобайнида мустаҳкамлаб борилиши зарур. Таълим жараёнида ўқувчилар анъанавий таълим методлари орқали муайян билим, кўникма ва малакаларни эгаллайдилар. Ўқув материалининг битта мазмунининг ўзи таълимнинг турли воситалари ёрдамида турли усуллар билан ўзлаштирилиши мумкин. Ўқув материалини ўрганишнинг турли шаклларини қидириш дарснинг мақсадлари, вазифаларини англаб олишдан бошланади. Педагогик технологияларнинг турлари ва классификацияси Педагогика назарияси ва амалиётидатаълим-тарбияжараёнида кўплаб ёндашувлар мавжуд. Педагогиктехнологияларнихарактери ана шу ёндашувдан келиб чиқади. Шунга қарамасдан кўпгинапедагогиктехнологиялар ўз мазмуни, мақсади, методлари ва воситаларига кўра бир-бирига ўхшаш. Педагогиктехнологияларни ана шу ўхшаш хусусиятларига қарабуларни бир неча турга ажратиш мумкин. Қўлланилишига, қамров ҳажмига (масштабига) кўра уларни уч гуруҳга ажратилади: 1. Умумий педагогик технологиялар. 2. Хусусий педагогик технологиялар. 3. Модулли кичик универсалтехнологиялар Умумий педагогик технологиялар - ўз ичига йирик технологияларни, яъни бутун таълим тизимига тегишли бўлган масалаларни қамраб олади. Масалан: рейтингтизимига ўтиш, тест технологияларига ўтишшулар жумласига киради. Хусусий педагогиктехнологиялар -эса маълум фан доирасида қўлланилиши мумкин ва қулайбўлган технологияларни ўз ичига олади.Масалан: иқтисодиётфани учунқулай бўлган технологияларни ишлаб чиқиш. Модулли кичик универсал технологиялар бирор рефлексни ривожлантиришга қаратилган бўлиб,турли фанларни ўрганишда ишлатилиши мумкин бўлган технологиялардир. Масалан: дидактик ўйинлар, фикрлашга

ўргатувчи технологиялар. Улар универсал характерда бўлиб, кўп вақт талаб этмайди. Масалан: дидактик ўйинли технологиялар. Фалсафий дунёқараш ўз навбатида таълим–тарбия тизимига ёндашувда ҳам ўз аксини топади. Диний дунёқараш ўзига хос равишда таълим-тарбия жараёнини талқин этади, идеалистик дунёқараш ўзига хос равишда таълим- тарбиянинг мазмун моҳиятини очиб беради. Материалистик дунёқараш таълим- тарбия ишини ташкил этишда материалистик нуқтаи назардан ёндашади (У инсоншахсини моддийлик сифатида қабул қилса, идеалистик дунёқарашинсоннижон, тан, руҳ каби қисмларини тан олган ҳолда ёндашади). Илмий дунёқараш эса илмий кашфиётларга асосланган ҳолда таълим-тарбия жараёнини таҳлил этишга қаратилади. Демак, ҳар бир жамиятнинг қабул қилган дунёқараши ана шу жамиятда таълим-тарбия жараёнини ташкил этишга бевосита таъсир ўтказар экан Ўқув мақсадларини белгилаш Анъанавий ўқув жараёнида биз кўпроқ ўқитувчининг маҳоратига суяниб самарага эришишга ҳарак ат қиламиз. Бунинг учун эса педагог маълум тажриба орттирган бўлиши талаб этилади. Педагогик технологиянинг асоси эса проектлаштиришдир. Ана шу аниқ проектлаштирилганда стурпедагогга самарали натижага эришиш имконини туғдиради. Бундай проект асосида иш олиб бораётган педагог катта педагогик тажрибага эга бўлмаса-да, юқори самарага эриша олади. Биз биламизки, педагогик технология бу аввалом бор аниқликка эга бўлган ва қатъий, илмий лойиҳалаштирилган жараёндир. Ўқув жараёнини ташкил этишдаги биринчи қадам бу ўқув мақсадларини аниқлаш ҳисобланади. Бугунги кунда биз дарснинг мақсадини қандай белгилаймиз? – деган савол албатта ҳаммани қизиқтиради. Биз бугунги кунда дарснинг мақсадини умумий ҳолда белгилаймиз ва шунинг учун ҳам эришган натижамизни баҳолашда қийналамиз. Бундай умумий мақсадни белгилашпедагогик технологияни қониқтира олмайди. Педагогик технологиялар дарс мақсадини белгилашда ҳам аниқлик бўлишини талаб этади. Аниқ мақсадларни белгилаш назорат ва баҳолаш ишини енгиллаштиради ва бу жараёнга ойдинлик киритади.

Шунинг учун ҳампедагогик технологияларни қўллашдаги биринчи қадам бу аниқлаштирилган мақсадларни ишлаб чиқишдир деган хулосани беради. Педагогик технологияларнинг ишланишида асосий эътибор охирги натижага қар атилган бўлади ва қўйидаги изчилликда ишлаб чиқилади: 1. Аниқлаштирилган ўқув мақсадларини ишлаб чиқиш ва уларни гуруҳларга ажратиш. 2. Ўқув мақсадларини назорат иши ва тест вазифаларига ўтказиш. 3. Мақсадга эришиш йўлини ва усулларни танлаш. 4. Натижани баҳолаш ва ўзлаштириш даражасини аниқлаш. 5. Дастурли таълим. Демак, Педагогик технологиялар анъанавий таълимдан тубдан фарқ қилган ҳолда тузилади. У ўзаро ёпиқ циклни ва ўзаро изчил боғлиқликни тақозо этади. Аниқлаштирилган мақсадлар педагогга назорат ишини белгилашда, баҳолашда ва усулларни аниқлашда катта имкониятлар яратади. Барча этаплар бир мақсадга бўйсунади ва юқори натижани кафолатлайди. Анъанавий таълим эса қуйидаги изчилликда ташкил этилади: 1. Умумий мақсадни аниқлаш. 2. Усулларни аниқлаш 3. Назорат ишинибелгилаш. 4 . Баҳолаш Б.Блум таксономияси мавҳум тушунчаларни баҳолашда нималарга эътибор қаратиш лозим деган саволни ёритишга ёрдам беради. Агар ўқитувчи мавҳум тушунчаларни қўллаган бўлса Б.Блум таксономиясидан фойдаланиши мумкин.

Таксономия тушунчаси ўзаро изчил алгоритмик боғланган тизимни билдиради. Ушбу таксономиядан ҳам баҳолаш жараёнида фойдаланиш мумкин. Б.БЛУМ таксономияси.

Адабиётлар : 1. Келвин СеиферТ ва Росемарй Суттон. Эдуcатионал Психологии 2009 Келвин Сеиферт.10-16 пагес. 5.Бордавская Н.В., Реан А.А. Педагогика.-М.: Питер, 2004. 2. Профессионалная педагогика.Учебник для студентов.–М.: Педагогика, 2002. 3. Нишонова С. Комил инсонни тарбияси:ўрта махсус, касб-ҳунар та‗лими муассасалари учун қўлланма. -Т.: Истиқлол. 2003 4. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: ―Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2000. 5. Эгамбердиев Э., Хўжамқулов Ҳ. Кичикбизнес ва тадбиркорлик. – Т.: Манавият, 2003.

Похожие

Ўқитиш жараёнининг мохияти ва қонуниятлари унинг таркибий қисмлари

Биологик таълим жараёнининг яхлитлилиги, ўқитиш принциплари ва қонуниятлари

Тарбия жараёнининг моҳияти ва мазмуни. Тарбия қонуниятлари ва принциплари

Таълим жараёнининг тузилиши

Замонавий ўқитиш технологиялари. Шахсга йўналтирилган ўқитиш технологиялари, муаммоли ўқитиш