Ишлаб чикариш таълими. Умумий методик курсатмалар - Педагогиka - Рефераты

Ишлаб чикариш таълими. Умумий методик курсатмалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3679.5 KB

Ишлаб чиқариш таълими. Умумий методик кўрсатмалар Режа: 1. Ишлаб чиқариш таълими. Умумий методик кўрсатмалар 2. Ишлаб чиқариш амалиётини ташкил қилиш ва ўтказиш 3. Битирув олди амалиётини ташкил қилиш ва ўтказиш 4. Ўқув устахоналарида ўқитиш

Ишлаб чиқариш таълими. Умумий методик кўрсатмалар Ўқув режаси ва дастурлари. Ўқув режасида кўрсатилган фанлар уларни ўрганиш тартиби, ҳар бир ўқув фанига ажратилган вақт, консултация ва имтиҳонлар барча ўқув гуруҳлари учун мажбурийдир. Ўқув режаси ўқув юртининг тури, мақсади ва вазфаларини, Ўқувчиларнинг сони ва укиш муддатини белгиловчи давлат хужжатлари асосида ишлаб чиқилади. Ўқув режасига кирган хужжатларни малака тавсифномаси, мавзулар режаси ва ўқув дастурлари ташкил этади. Малака тавсифномаси – ишчининг билими хамда касбий савиясига куйиладиган асосий талаблар мужассамланган норматив хужжатдир. Унда ишчи у ёки бу касб фаолияти доирасидаги ишларни онгли ва тугри бажариши учун эгаллаши зарур билимлар ифодаланади. Малака тавсифномаси иш ва касблар, халқ хўжалигининг муайян соҳаларидаги машғулотларнинг ягона таъриф малака маълумотнома асосида тузилади. Малака тавсифномасида касб ва ихтисосларнинг аниқ номлари, техник ва махсус билимлар, меҳнат кўникма ва малакалари, малака ошириш бўйича йўл-йўриқлар ифодаланади. Бу хужжатлар ўқув режаси ва дастурларини тузишда асос бўлади, шунингдек битириш имтиҳонларида ўқувчиларнинг билимларини сифатли аниқлаш учун хизмат қилади. Мавзулар режаси – ўқув дастурининг бир қисмини ташкил этиб, унда мавзуларнинг тартиби ва номи, уларнинг ўтиш учун, шу жумладан, назарий, лаборатория амалий машғулотлари ва ишлаб чиқариш таълими учун ажратилган вақтлар кўрсатилади. Ўқув дастурлари. Фанни ҳажмини, уни ўқитишнинг мазмуни ва тартибини белгилайди. Янги ўқув режа ва дастурларида материаллар ўқув йиллари бўйича тақсимланган иккинчи даражали материаллар чиқариб ташланган, ўқувчиларнинг янги техника бўйича билим ва малакалар билан қуроллантириш, ўқув устахоналарида, лабораторияларида ўқитиш, янги технологик жараёнлар билан таништириш кўзда тутилган. Асосий эътибор уларда мустақил фикрлашни ривожлантириш, меҳнатга онгли муносабатни тарбиялаш ишларига қаратилган. Ишлаб чиқариш таълимининг ташкилий шакли деганда ўқув- ишлаб чиқариш фаолияти учун ўқувчилар жамоасини ташкил этиш йўллари, бу фаолиятга рахбарлик қилиш шакллари, шунингдек ўқув машгулотларини қурилиш структураси тушунилади. Ишлаб–чиқариш таълим жараёни (расм) таълимнинг турли шакллари билан таъминланади. Таълимнинг асосий формаси дарс хисобланади. Бу КХКдаги ўқув ишини ташкил этишнинг назарий ва ишлаб чиқариш таълимидаги асосий шаклидир.

Ишлаб чиқариш таълими дарси–ўқувчиларнинг барча гурухларини бир ҳил шароитда, ягона дидактик вазифанинг бажарилишини таъминлайдиган ташкилий шаклидир. (масалан: ўқув ишлаб– чиқариш устахоналари, ўқув хужаликлари, ўқув ишлаб чиқариш цехлари ва хоказо). Ўқувчилар фаолияти ва таъминоти жараёни, шунингдек доимий тайёргарликни методлари ва дидактик воситаларни тўғри танлашни таъминлайди. Хусусан дарс фронтал гурух шаклида ўқувчилар ўқув материалини бир вақтда бир ҳил ишларни бажарган ҳолда урганадилар. Бу шакл ўқитиш учун жуда кулай шароит яратади ва шунинг учун ундан биринчи навбатда фойдаланиш зарур. КХКдаги ишлаб–чиқариш таълими дастлабки пайтларда коллеж ўқув устахоналарида, хужаликлар томонидан ажратилган ўқув даласида, ўқув устахоналарида ўқувчилар томонидан бажариладиган иш турларига қараб машгулотлар (дарс)нинг куйидаги ҳилларини куриб утиш мумкин: машқ дарслари, ўқув ишлаб–чиқариш буюмларини мустақил тайёрлаш дарслари, аралаш дарслар, курсатмали ва назорат–текшириш дарслари. Машгулот дарсларидан машқ қилиш даврида фойдаланилади. Бу ерда етакчи элемент, ўқувчилар томонидан машқларни ишлаб чиқариш ҳаракатлари операцияларида қайта бажариш хисобланади. Ўқув ишлаб чиқариш буюмларини мустақил тайёрлаш дарслари ишлаб чиқариш таълими асосий шарти сифатида утилади. Бунда ўқув ишларини мустақил бажариш якка, бригадали ва фронтал (умумий группавий) бўлиши мумкин. Бир ҳил иш куроли ва бир асбоб кўплаб бир ҳил ишни умумгурухли бажарилаётганда (бир тракторда навбат билан машқ бажарилаётганда) уста гуруга фақат умумий рахбарлик қилиш билан ҳар бир

ўқувчига ёрдам беради. Мустақил иш агар ўқувчи бригадада ўзининг мустақил топширигини бажараётган булса, бригадали бўлиши ҳам мумкин. Аралаш дарс барча айтиб утилган дарс ҳилларига хос бўлган элементлар кулланиладиган дарсга айтилади. Ҳар бир дарснинг бош вазифаси ва мақсади ўқувчилар томонидан дастур материалини фронтал ҳамда режали равишда ўзлаштиришдир. Курсатмали (инструктив) дарслар гарчан йўл–йўриқ ҳар бир дарс ҳилининг зарурий элементи саналсада кам учрайди. Курсатмали дарслардан эксплуататцион ҳарактердаги касблар бўйича таълим беришда фойдаланилади. Бундай холларда дарсларда аппарат ва механизмлар намоиш килинади, уларнинг тўзилиши, иши, аллохида кисм ва ўзелларнинг ўзаро ҳаракати тушунтирилади. Дарснинг бу ҳилига устанинг машина хайдашга ўргатишдаги курсатмасини ҳам киритиш мумкин (тракторлар, автомобиллар, авто кранлар ва бошкалар). Назорат текшириш дарслари одатда ўқув даврининг охирида ўқувчиларнинг мустақил ишга бўлган кобилиятини, уларнинг ишлаб чиқаришга улгуришини бахолаш, шунингдек ўқув ишлаб чиқаришда фақат ўқувчилар эмас, балки уста фаолиятидаги камчилик ва ижобий томонларни ҳам хисобга олиш мақсадида утказилади. Ўқувчиларга ўқув устахоналарида таълим беришнинг хусусияти шундаки, у ўқувчилар томонидан билимлар, малака ва кўникмаларни изчил ҳамда онгли ўзлаштириш принципларига риоя қилинган ҳолда утказилади. Барча меҳнат ҳаракатлари, усуллари операциялари усиб борадиган ишларнинг мураккаблиги ва аниқлиги тартибида урганилади. Ўқув устахоналарида ўқувчилар меҳнат операцияларига кирувчи алохида усул ва ҳаракатни эгаллайдилар. Операцион мавзулар бўйича объекни нотўғри танлаш натижасида машқлар бажарилади. Педагогик жихатдан бу ўқувчиларининг ишларини онгли бажаришга ҳалакит бериб, уларнинг касбга бўлган қизиқиларини сусайтиради, ишлаб чиқариш жихатидан эса материаллар, электр кувватини, ёкилгини ортикча исроф бўлишига олиб келади. Кириш йўл йуриги операцияларини ўрганишнинг асосий таркибий кисмлари устанинг асосий меҳнат усулларини методик жихатидан тўғри ва малакали намойиш қилишдир. Уларни ўқувчи ўзлаштириши лозим. Кириш йўл–йуриги курсатмали ҳаритадан фойдаланиб машқларнинг бажарилиши тартибини (анализ) тахлил қилиш муҳимдир. Ўқувчилар курсатилган усулларни такрорлайдилар ва ҳарита мазмуни бўйича саволларга жавоб берадилар. Ишлаб чиқаришга замонавий илғор техника ва янги технологиянинг жорий этилиши муносабати билан ишларга техник саводхон бўлиш ҳамда жуда сермахсул меҳнат қилиш каби талаблар ккуйилмокда. Ўқувчиларни ишнинг илғор методларига хатто

жуда оддий операциялар билан танишиш жараёнида ҳам ўргатиш зарур. Чунки бу даврда ўқувчилар келгусида фойдаланиладиган малака ва кўникмаларни ҳосил қиладилар. Илғорлар томонидан кулланиладиган ишнинг энг рационал метод ва усуллари ёш ишчиларда бу усулларни такомиллаштиришга интилиш уйготади. Ишлаб чиқариш таълимининг илғор усталари энг яхши иш методларини танлашда куйидаги схемалардан фойдаланадилар: Иш урнини ташкил қилиш: Иш урнини иш бажарилишига кадар керакли нарсалар билан таъминлаш: Иш ўрнида асбоблар, мосламалар, техникалар, техник хужжатларнинг жуда рационал жойлашуви: Иш ўрнида техник хизмат курсатиш. Технологик жараёнларни ташкил қилиш: Технологик жараёнларнинг энг кулай режимларини тадбик қилиш: Механизацияни куллаш ва ундан фойдаланиш: Меҳнат режимини яратиш: Мақсадга мувофиқ меҳнат ҳаракатларидан кулланиш, уларнинг текисдалиги: Меҳнат билан дам олишнинг алмашиниб туриши. Ўқувчилар илғорларнинг иш тажрибасининг амалий жихатидан моффакиятли чиккан томонларни эгаллашлари учун баъзи методик усулларни тавсия этиш мумкин: Танишиш, кўзатиш учун завод ва техника кургазмасига саёхатга бориш: ишлаб чиқариш илғорларини иш схемасини ёзиб олиш ва шаклини чизиб олиш. Ишлаб чиқариш наваторлари билан уларнинг иш жараёнларида, ўқув устахоналарида учрашув: КХКнинг собик ўқувчилари–илғорлар билан учрашув: Ўқувчиларнинг ишлаб–чиқариш ишларида ишлаб чиқариш илғорлари куллаган асбоблар ва мосламалардан фойдаланиш, шунингдек ўқувчилар кучи билан уста ёрдамида оддий асбоб ва мосламалар ясаш: Ўқувчилар томонидан коференцияларда чиқиш учун маколалар тайёрлаш ва кургазмалар ясаш: Ўқувчиларни ишлаб–чиқариш илғорларининг иши ёритилган маҳсус адабиётлар, ишчининг ишлаб чиқариш фаолиятида аскотадиган янги асбобларнинг тўзилиши ва ишлаш усуллари билан таништириш. Таълим методи деганда ўқитувчи (уста) ва ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолияти йўллари тушунилади. Бўларнинг ёрдамида ўқувчилар билим, малака–кўникма, касбий маҳоратларни эгаллашга эришадилар, уларда эътикод ва карашлар ҳамда ҳалк одатлари тарбияланади, ақлий ва жисмоний куч ва ижодий кобилият ривожланади.

Методлар, методик усуллар деб аталувчи алохида элементларга булинади, масалан: ўқувчиларга курсатма беришда иш ҳаракатини иш жараёнида секинлаштириб ва элементар ҳаракатларга бўлиб курсатиш. Таълим методлари ахборот манбаиларига қараб классификация килинади (синфларга булиниши). Чунки улар асосида билим, малака ва кўникмалар шаклланади. Шунинг билан бирга ўқитувчи (уста) ва ўқувчиларнинг бу манбалардан фойдаланишдаги фаолияти ва ҳарактери ёки муносабатларига боғлиқдир. (Сўз, хиссий образ в амалий фаолият). Шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш таълимининг умумий методларини шартли равишда уч гурухга: оғзаки, кўргазмали ва амалий кабиларга бўлиш мумкин. КХК да назарий ва ишлаб чиқариш таълимини қўшиб олиб бориш ўқувчиларнинг ишлаб чиқаришдаги иштироки, ишчи жамоалари билан доимий алокаси, ўзига хос таълим ва тарбия методини такозо этади. КХК да ҳилма-ҳил таълим методлари кулланилади. Улардан баъзилари умумий бўлиб исталган касбдаги ишчиларнинг тайёрлашда бошкалари эса фақат муайян касбларга ўқитишда фойдаланилади. Бундай методлар хусусий методлар деб аталади. Оғзаки методларга (жадвалдаги киради). Металларни оғзаки баён қилиш. ишчи таълимида хикоя қилиш, тушинтириш маърўза, сухбат ўқув материалини оғзаки баён қилишнинг асосий методлари хисобланади. Хикоя уста томонидан ўқув материалини тартибли, мантикан изчил, нисбатан кенгрок баён қилишда фойдаланилади. У пухта уйланган режа асосида тўзилиш материалини баён қилишда ноаниқликка йўл қўймаслик учун барча деталлари билан тайёрланиши лозим йўл-йўриқ пайтида одатда, хикоя плокат, диаграмма ишлаб чиқариш материалларидан намуналар, мослама кабиларни намоиш қилиш орқали олиб борилади. Тушинтириш – бу мухокама ўқувчилар билан. савол жавоб қилиш орқали ўқув материалини баён қилишдир. Тушинтириш хикояга яқин бўлган таълим методи хисобланади. Ишлаб чиқариш таълимида хикоя ва тушинтиришдан алохида ҳолда ҳам фойдаланилади. Масалаларни баён қилишда, масалан; машиналар механизмлар тўзилиши ёки технология жараёнларнинг боришини баён қилишда кўпинча хикоя ва тушинтириш бирга қўшиб олиб борилади. Хикоя ва тушинтириш уста нуткига қўйиладиган умум педагогик талабларига жавоб бера олиш керак яъни гаплар тўғри, аниқ қурилиши, талаффўз ва ифодалилик бўлиши лозим. (паўзалардан фойдаланиш, логик ургу ва итонациялар, овознинг турлича баландлиги, ҳамда нутк тезлиги). Баён мантикан тўғри ва тугалланган бўлиши лозим. бунинг учун материални тўғри гурухлаш, тартиблаш керакки, қараб чиқиладиган масаллар изчил жойлашган булсин. ана

шунда уларнинг ички боғлиқлиги сакланади. Баён қилиш тартиби аввало ёритиладиган ходиса ва ҳаракатнтнг изчиллиги билан белгиланади. Маълумдан ноъмалумга, мақсаддан воситаларга утишда алохида эътибор бериш лозим. Бирор механизмнинг тўзилиши ва ҳаракатини куриб чикаётиб, аввал унинг нимага ишлатилишини тушунтириш, сўнг уни тўзилишини куриб чиқиш керак. Сухбат, хикоя тушунтиришдан шу билан фарк қиладики, унда уста фақат ўзи гапирибгина колмай ўқувчиларни ҳам фаол иштирок этишга жалб қилади. Сухбатни янги материал утилаётганда шунинг билан бирга ўқувчилар тасаввурига эга бўлган иккинчи режали енгил материални урганилаётганда утказилган маъкул. Кўргазмали методлар – бу курсатмали куролларни намоиш (курсатиш) қилиш меҳнат усулларини (3-расм) ўқувчиларнинг мустаккил кўзатишлари ўқув – ишлаб чиқариш саёхатлари Курсатмали куролларни намоиш қилиш (курсатиш) методи ёрдамида ўқувчиларда меҳнат ҳаракатларининг муайян ва аниқ образи шаклланади. Ишлаб чиқариш таълими дарсларида курсатмали куролларнинг турли ҳил ва шаклларидан фойдаланиш, устанинг тушунтиришларини яхши идрок қилиш ҳамда ўзлаштиришларга, малакаларнинг мустахкам шаклланишига ёрдам беради. Плакатлар, схемалар, моделлар, макетларни намоиш қилиш билан бир қаторда ҳаракатдаги иш куроли, асбоблар, механизмлар, мосламаларнинг намуналари ва хоказоларни курсатиш аҳамиятли.

Амалий методлар га иш усуллари меҳнат операциялари, комплекс ишларни ва вазифаларни бажаришдаги мустаккилликни ривожлантиришга транежёрларга оид машқлар тажриба амалий ишларга технологик жараёнларни бошкариш машқлари киради. Машқлар бу кўникма ва малакаларни шакллантириш ва мустахкам мақсадда муайян ҳаракатларни кўп марталаб такрорлашдир. Ишлаб чиқариш машқларининг мофаккиятли бўлиши учун улар асосан куйидаги талабларга жавоб бериши лозим: Машқларни ўқувчилар томонидан онгли ва мақсадга мувофиқ бажарилиши. Машқларнинг методикага асосланган тизимлилиги, изчиллиги, давомийлиги ва частотаси. Ўқувчилар ишдаги мустаккиллик даражасининг мунтазам усиб бориши. Онглилик ва мақсадга йуналганлик бу машқларни бажаришдаги биринчи ва энг муҳим талабдир. Машқлар тизимлилиги икки талабга асосланади: Ҳар бир янги малака аввал ўзлаштирилган билимлар ва кўникмалар тизимига киради. Машқ пайтида малакаларни тухтовсиз такомиллаштириш ўрганиладиган ҳаракатларни бажаришдаги аниқлик ва тезкорликка бўлган талабларни изчиллик билан

амалга ошириш. Машқларни утказиш шароитини борган сари кийинлаштириб бориш зарур. Тажриба ва амалий ишлар таълим методи сифатида ўқувчилар томонидан муайян касбга оид меҳнат фаолиятига зарурбўлган малака ҳамда кўникмаларнинг эгалланишининг ва унга кирадиган тадкикот элементларининг тахлили ва бошкаларнинг кўзда тўтади. Уларнинг назарий ва ишлаб чиқариш таълими уртасидаги алокасини урнатишда мустақил кўзатиш ҳамда тахлил қилиш асосида технологик жараёнларнинг турли богланишлари ҳамда конуниятларини ўзлаштиришда муҳим роль уйнайди тажриба ишлари ўқувчиларни ходисаларни кўзатиш ва тахлил қилишва улардан тегишли хулосалар чиқаришга, технологик жараённинг турли богланиш конуниятларини ўзлаштиришга ургатади. Тажриба иши куйидагиларни ўз ичига олади: ўқувчиларга тажриба ишининг мавзуси ва мақсади ҳақида курсатма берувчи кириш қисми ишни олиб бориш тартиби билан таништиради: гурухнинг ( бригада ) звенолари булиниши асбоблар мосламалардан фойдаланиш қоидаларини тушунтириш, ишни бажариш усулини курсатиш: ишдаги хавфсизлик қоидалари билан танишиш. Уста тажриба иши учун керакли жихозларнинг аввалдан тайёрлаб қўяди. Таълим методларини танлаш. Ишлаб чиқариш таълими методлари тизими ва ҳар бир метод аллохида фан техника, ишлаб чиқариш технологиясининг ривожланиши билан ўзгариб боради. Ишлаб чиқариш методларини танлаш турли шароитларга боғлиқ. У таълим ва тарбия масалалари, ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган ўқув материалининг мазмуни, уларнинг ёши ва ўзига хос хусусиятлари, моддий–техника базаси сингарилар билан изохланади. Ишлаб чиқариш таълимида турли материалдан фойдаланиш зарур, лекин уларнинг мақсадга йуналганлигининг хисобга олиш керак. Хеч қандай метод асосий ва универсал бўлиши мумкин эмас. Ишлаб чиқариш методларининг вазифаси ўқувчиларнинг активлиги, ақлий ва ижодий кобилиятларини ривожлантиришдан, уларга ишлаб чиқариш илғорларининг вазиятларини таркиб топишдан иборатдир. Методлар ўқувчиларга муайян касб учун (ҳарактерли) тавсифли бўлган барча ишларни мустақил ҳамда юкори унумда бажаришини малака ва кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам беради. Ишлаб чиқариш амалиётини ташкил қилиш ва ўтказиш

Амалиётни ташкил этиш ва унга раҳбарлик қилиш. Талалбалар амалиёти олий таълим муассасаларининг давлат ва акциядорлик корхоналари, муассаса, ташкилот, фирма, қўшма корхоналар ва бошқалар билан тузган шартномалари асосида ташкил этилади. Юридик шахслар билан тузилган шартнома асосида ўқийдиган талабалар амалиёт ўтиш учун тегишли амалиёт объектларига юборилади. Амалиётни ташкил қилиш ва ўтказиш учун жавобгарлик олий ўқув юртининг ректори зиммасига юкланади. Амалиёт жойлари, талабаларнинг катта гуруҳлари ўтишини ҳисобга олиб, олий таълим муассасаси яқинида жойлашган амалиёт объектларидан танланади. Мазкур таянч жойда талабалар амалиёт ўтадиган корхона йўқ бўлса, амалиёт объектлари сифатида олий таълим муассасасига яқин жойлашган корхоналардан фойдаланилади. Икки томонлама битимлар асосида амалиётни хорижий давлатлар корхоналари, муассасалари ва ташкилотларида ўтиш мумкин. Олий ўқув юрти: -ҳар йили, 1 декабрдан кечикмаган ҳолда, навбатдаги календарь йили учун амалиёт объектлари билан шартномалар тузади. Амалиёт бошланишидан икки ой олдин талабалар амалиётини ўтказиш дастури ва календарь жадвалини амалиёт объектлари билан келишиб олади; -амалиёт раҳбари тажрибали профессор, доцент ва ўқитувчилардан тайинланади; -фан-техника ва мадиниятнинг энг янги ютуқлари, ишлаб чиқариш иқтисодиёти, уни илмий ташкил этиш, бошқариш ва унга ўхшаш масалалар бўйича амалиёт объектлари маъмурияти ибалн биргаликда мутахасисларнинг маърузаларини ташкил этади; -талабалар ва амалиёт объектларини амалиёт дастурлари билан таъминлайди; -объектлардаги талабалар амалиётининг ташкил этиш тартиби ва ўтказилишини ҳамда амалиёт муддати ва мазмунига риоя қилинишини назорат этади. Олий ўқув юртидан тайинланган амалиёт рахбари эса: -талабалар келишига зарурий тайёргарлик ташкил этиш билан объектларга амалиёт бошланишидан олдин боради; -талабаларнинг амалиётга боришидан олдин ташкилий тадбирлар(амкалиёт ўтказиш тартиби, хавфсизлик техникаси қоидалари кўрсатмалари бериш ва х.к.)ни ўтказишни таъминлайди; -талабаларнинг кафедра топшириқларида кўзда тутилган илмий тадқиқот ишларига раҳбарлик қилади; -амалиёт объектлари талабаларнинг меҳнат ва маиший хизмат шароитлари меъёрдагидек таъинланганлигини назорат қилади;

-талабаларнинг ички меҳнат тартиб-қоидаларига риоя қилишларини назорат қилади; -амалиёт якунлари бўйича талабалар илмий анжуманлари тайёрланишида ва амалиёт натижаларини баҳоловчи комиссия ишида иштирок этади; -талабалар амалиёт бўйича ҳисоботини кўриб чиқади, уларнинг иши ҳақида тавсиянома беради. Талабалар амалиёт ўтаганлиги, уларнинг амалий тайёргарлигидаги камчиликлар кўрсатилган амалиётни такомиллаштириш ҳақида таклифлар киритилган ёзма ҳисоботни кафедра мудирига тақдим этади; -барча ишларни амалиёт объектлари томонидан бириктирилган раҳбар билан биргаликда ўтказади. Талабалар амалиётининг умумий раҳбарлиги амалиёт объекти раҳбарининг буйруғи билан маъсул ҳодимларнинг бирига юклатилади. Цех, бўлим, лаборатория кабиларда талабалар амалиётининг бевосита раҳбарлиги амалиёт объекти бошлиғининг буйруғи билан кўцрсатилган таркибий бўлимнинг юқори малакали мутахассиси зиммасига юкланади. Шартнома мажбуриятларига мувофиқ амалиёт объектлари: -талабалар амалиётини амалиёт дастури ва мазкур Низомга мувофиқ ташкил қилади ва ўтказади; -дастурга мувофиқ талабалар амалиёт ўтказишининг самарадорлигини таъминловчи иш жойлари билан таъминлайди; -талабалар таълим йўналишлари бўйича бўш иш жойлари мавжудлигида, амалиётчиларни тегишли иш ҳаққи билан лавозимларга қабул қилади; -амалиётни ўтишда олий таълим муассасаси билан келишилган ой-кунлик иш жадвалига амал қилади; -талабаларга мавжуд адабиётлар, техник ва бошқа хужжатлардан фойдаланиш имкониятларини беради; -курс иши ва малакавий битирув ишлари учун мавзулар танлашда ёрдам кўрсатади; -ҳаёт хавфсизлиги бўйича мажбурий кўрсатмалар беради, зарур бўлган ҳолларда талабаларни меҳнатнинг ҳавфсиз усулларига ўргатади ва бу ҳақда хужжатлар расмийлаштирилади; -амалиётчи талабаларни мазкур амалиёт объектида жорий қилинган ички меҳнат тартиб-қоидаларига риоя қилишларини таъминлайди ва назорат қилади; -яқин атрофда жойлашган бошқа корхона, муассаса, ташкилотларга биргаликда ташрифлар ўтказади; -талабаларнинг амалиёт ўтиш вақтида мазкур амалиёт объектининг тегишли ишчилар учун жорий қилинган шахсий ҳимоя воситалари ва махсус овқат, пойабзал, ҳимоя кийимлари билан таъминлайди;

-шартнома асосида талабалар яшаши учун қулай шароитли ётоқхоналар билан таъминлайди. Зарур бўлганда уларни жойлаштириш учун турар жойларни ижарага олади; -зарур бўлган ҳолларда, ички меҳнат интизомини бузган амалиётчи талабаларга амалиёт объекти раҳбарининг буйруғи билан жазо чоралари кўради ва бу ҳақда олий таълим муассасаси ректорига ҳабар қилади; -амалиёт ўтаётган талабалар бахтсиз ҳодисага учраган ҳолда тўла жавобгарликни олади. Талаба амалиёт ўташда: -амалиёт дастурида кўзда тутилган топшириқларни тўлиқ бажариши; -амалиёт объектининг ички меҳнат тартиб-қоидаларига бўйсуниши; -меҳнат муҳофазаси, хавфсизлик техникаси ва ишлаб чиқариш санитарияси қоидаларини ўрганиши ва қатъий риоя қилиши; -бажарилган иш ва унинг натижалари учун шу корхона ишчилари қатори жавобгарлик олиши; -кундалик дафтар юритиши, чизмалар, тасвирлар ва бошқаларни бажариши; -амалиёт раҳбарига барча топшириқлар бажарилгани ҳақида ёзма равишда ҳисобот бериши ва амалиёт бўйича синов топшириши шарт. Амалиёт натижаларини якунлаш. Амалиёт якунида талаба ёзма равишда ҳисобот тайёрлайди ва уни бевосита амалиёт объектидан тайинланган раҳбар имзолаган кундалик дафтар билан бирга олий таълим муассасасидан тайинланган раҳбарга топширади. Ҳисобот талабанинг амалиёт даврида бажарган муайян ишлари тўғрисидаги маълумотлар амалиёт объекти бўлимларининг қисқача изоҳи (цех, бўлим, лаборатория ва бошқа), улар фаолиятининг ташкил қилиниши, ҳаёт фаолиятининг ҳавфсизлиги тўғрисидаги масалалар, амалиёт натижалари бўйича хулоса ва таклифларни ўз ичига олиши лозим. Амалиёт якунида талаба ўз ҳисоботини олий таълим муассасаси томонидан тайинланган комиссия олдидаҳимоя қилади. Комиссия таркибига ўтилаётган амалиёт фанини олиб борувчи ўқитувчи, олий муассасаси томонидан бириктирилган раҳбар ва имкони бўлса, амалиёт объектидан тайинланган раҳбар ҳам киритилади. Амалиётнатижаси баҳоси талабанинг курсдан курсга ўтиши ва стипендия белгилашда ҳисобга олинади. Амалиёт якуни олий таълим муассасасининг илмий-услубий анжумани ва амалиёт объектининг ишлаб чиқариш кенгашида муҳокама қилинади. Олий таълим муассасаси ва факультет илмий кенгашида амалиёт натижаларига якун ясалади. Амалиёт дастурини бажармаган, иши ҳақида қониқарсиз тақриз ёки ҳисобот ҳимоясида қониқарсиз баҳо олган талаба таътил вақтида ўз ҳисобидан қайта амалиёт

ўтишга жўнатилади. Айрим ҳолларда, бундай талабанинг келгусида олий таълим муассасасида ўқиши мумкинлиги масаласи ректор томонидан кўриб чиқилади. Моддий таъминот. Амалиёт объекти ҳодимларига амалиётга раҳбарлик қилгани учун иш ҳақи олий таълим муассасаси билан тузилган шартномада кўзда тутилган маблағлар ҳисобидан тўланади. Бунинг учун бутун муддат давомида тегишли талабалар гуруҳига битта раҳбар ҳисобидан қуйидаги меъёрлар бўйича ҳар ойда ҳақ тўланади (асосий иш жойининг ўртача иш ҳақидан фоиз ҳисобида); А) амалиётчи талабаларнинг сонига қараб умумий раҳбарлик қилувчи амалиёт раҳбарига: 11 дан 20 кишигача – 25% 21дан 30 кишигача – 35% 31 дан 40 кишигача – 45% 41 дан 50 кишигача – 50% В) амалиётчи талабаларнинг сонига қараб, амалиётга бевосита раҳбарлик қилувчи раҳбарга: 4 кишигача – 20% 5 дан 7 кишигача – 35% 8 дан 10 кишигача – 50% Фермер хўжалигидаги амалиёт раҳбари, ҳамда педагогик амалиёт учун раҳбарплик қилган мактаб ҳодимининг иш ҳақи олий таълим муассасасининг амалиёт учун кўзда тутилган маблағлар ҳисобидан берилади. Уларнинг иш ҳақи меъёрлари Ўзбекистон Республикаси сув ва қишлоқ хўжалиги ҳамда Халқ таълими вазирликлари биргаликда тузган махсус кўрсатмалари асосида Молия, шунингдек Олий ва ўрта махсус таълим вазирликлари билан келишган ҳолда жорий қилинади. Талабалар амалиётига раҳбар бўлмаган мутахассислар томонидан амалиёт объектида ўтказилган маъруза, маслаҳат ва ташрифлар учун тўловлар, олий таълим муассасаларининг амалдаги тартибда кўрсатилган, соатбай тўлов маоши бўйича, ишлаб чиқариш амалиёти учун кўзда тутилган маблағлар ҳисобидан олий таълим муассасаси амалга оширади. Талаба амалиёт даврида амалиёт ўтиш жойидан иш ҳақи олиш- олмаслигидан қатъий назар, унинг умумий қоидалар асосида стипендия олиш ҳуқуқи сақаланиб қолади. Сиртдан ўқийдиган охирги босқичдаги талабаларга, танланган йўналиш (ихтисослик) бўйича бевосита ишлаб чиқаришда иш билан танишиш ва битирув иши (лойиҳа) га зарур маълумотларни тайёрлаш учун, тегишли ўқув юртининг тавсиясига кўра, муассаса раҳбарлари иш ҳақи сақланмаган ҳолда бир ойлик қўшимча таътил берадилар.

Ушбу талабаларга кўрсатилган таътил даврида умумий қоидалар асосида стипендия берилади. Олий таълим муассасаси худудидан кетиш билан боғлиқ амалиётга жўнатилган кундузги талабаларга олий ўқув юртининг сарф-ҳаражатлар жадвали ҳисобидан бутун амалиёт даври учун кунбай-сафар пули тўланади. Сафар пули тўлаш амалиётчи талабаларнинг объектга бориш ва қайтиш вақти ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилади. Амалиёт даврида экспедиция ва геологик гурухларнинг мансаб лавозимларига қабул қилинган ва иш ҳақи, дала таъминоти ёки текин овқат бериладиган талабаларга сафар пули тўланмайди. Кундузги ўқувчи талабаларнинг амалиёт объекти жойлашган жойга бориш ва келиши учун йўлкира ҳақи олий ўқув юрти маблағи ҳисобидан тўланади. Амалиёт даврида маош оладиган лавозимларда ишлайдиган талабаларга шу мутахссис учун тегишли меъёрда навбатдаги таътил товони тўланади. Аввал ишламаган талабаларга лавозими, ишнинг бошлниши ва тугалланишини кўрсатувчи буйруқ нусхаси ва меҳнат шартномаси тузилганлиги ҳамда тўхтатилганлиги ҳақида саналари кўрсатилган маълумотнома берилади. Талабалар амалиёт даврида тўловли иш жойи ва лавозимга қабул қилингна вақтдан бошлаб, амалиёт объектидаги умумий меҳнат қонунлари, меҳнат хавфсизлиги ва ички тартиб-қоидаларига амал қилади. Иш жойига қабул қилинмаган талабаларга ҳам меҳнат ва иш кунининг тартиб-қоидалари тааллуқлидир. Амалиётга раҳбарлик қилишга кетган ўқитувчи хизмат сафарининг тўлови, хизмат сафарида бўлган бутун давр учун хизмат сафари тўлови ҳақидаги қоида асосида олий таълим муасссасалари томонидан амалга оширилади. Амалиётни ўтиш давридаги талабалар бошқа корхоналарга ташрифларини ўтказиш билан боғлиқ бўлган харажатлар олий таълим муассасаларининг амалиётни ўтказиш учун харажатлар рўйхатида кўзда тутилган маблағлар ҳисобидан қопланади. Тасарруфида олий таълим муассасалари бўлган вазирлик ва идоралар, таълимни бошқариш бўйича ваколатли давлат идораси билан келишилган ҳолда ўз тасарруфидаги олий таълим муассасаларининг талабалари амалиёт ўтиши учун йўл-йўриқларни мазкур низом асосида ишлаб чиқадилар ва тасдиқлайдилар. Битирув олди амалиётини ташкил қилиш ва ўтказиш Касб таълими йўналиши бўйича мутахассислар тайёрлашнинг муҳим қисми бўлган талабаларнинг битирув олди амалиёти улар бажарадиган битирув малакавий ишининг мазмунидан келиб чиққан ҳолда илғор корхоналар, ташкилотлар ва касб-хунар коллежларида ўтказилади. Амалиёт даври 2 хафтани ташкил этади. Амалиёт кафедра

профессор-ўқитувчилари, касб-хунар коллежи ўқитувчилари ҳамда корхоналарнинг етакчи мутахассисларининг бевосита раҳбарлигида олиб борилади. Амалиётнинг мақсади ва вазифалари. Битирув олди амалиёти ўқув жараёнининг ажралмас қисми бўлиб, уни талабларга бўлғуси бакалаврларнинг фаолият йўналиши тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлишлари, битирув малакавий ишлари мазмунини ёритишда бевосита ўқув ва ишлаб чиқариш шароитларини тўла эътиборга олган ҳолда ёритиш мақсадида ташкил этилади. Талабалар битирув малакавий ишларини бажаришларида саноат корхоналаридаги хилма-хил технологиявий жараёнлар, уларни амалга оширишда қўлланиладиган машина ва жиҳозлар ҳамда хом ашё, ярим тайёр ва тайёр маҳсулотлар сифатини текшириш усулларини, шунингдек касб-хунар коллежларидаги ўқитиш услублари ва илғор педагогик технологияларнинг ўқув жараёнига тадбиқ этиш йўлларини ёритишларида амалиёт жараёни муҳим аҳамиятга эгадир. Ишлаб чиқариш корхонасида ўтказиладиган битирув олди амалиётининг вазифалари қуйидагилардан иборат: -истиқбол режалари, бошқариш структураси ва асосий техник-муҳандис ҳодимларнинг вазифалари билан танишиш; -корхонанинг хом-ашё базаси, асосий ва ёрдамчи цехлари (бўлимлари) иши билан танишиш; -асосий цехларнинг технологиявий линияўлари, улар таркибига кирувчи асосий жиҳозларнинг технологик параметрлари, ишлаш принциплари ва конструкциялари билан танишиш, ўрганилган маълумотлар асосида битирув ишида ёритиладиган материалларни таҳлил қилиш; -корхона лабораториясининг иш фаолияти, хом-ашё, ярим тайёр ва тайёр маҳсулотларини сифат кўрсаткияларини аниқлаш услублари ҳамда текширув жараёнида қўлланиладиган назорат-ўлчов асбобларидан фойдаланиш, ўрганилган маълумотлар асосида битирув ишида ёритиладиган материалларни таҳлил қилиш; -корхона мехнатни муҳофаза қилиш, техника ҳавфсизлиги, ишлаб чиқариш санитарияси ва гигиенаси қоидалари ҳамда троф-муҳитнинг тозалигини сақлаш шартларини бажаришга оид тадбирларни ўрганиш ва битирув ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; - ишлаб чиқариш чиқитлари ва улардан самарали фойдаланиш услубларини ўрганиш ва маълумотлар асосида битирув ишида ёритиладиган материалларни таҳлил қилиш.

Касб-хунар коллежларида ўтказиладиган битирув олди амалиётининг вазифалари қуйидагилардан иборат: -касб-ҳунар коллежи тарихи, ҳунар йўналишлари ўқув режалари, фанлар дастурлари билан танишиш ва битирув малакавий ишининг структурасини ишлаб чиқишда улардан фойдаланиш; -касб-хунар коллежидаги маънавий ва маърифий ишлар мазмуни, режалари, ташкилий структурасини ўрганиш ва улардан битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; -ишлаб чиқариш таълими усталарининг фаолиятини ўрганиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; -тўгарак раҳбарларининг фаолияти билан танишиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; -махсус фан ўқитувчиларининг дарс жарёнида талабалар фаоллигини ошириш борасида олиб бораёиган услубий ишлари тизимини ўрганиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; -касб-хунар коллежидаги дарс жараёнларида фойдаланилаётган янги педагогик технологиялар билан танишиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; -тажзриба ишларини бажаришда қўлланиладиган кимёвий лаборатория ускуналаридан самарали фойдаланиш усулларини ўрганиш ҳамда битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш; -мустақил равишда битирув малакавий иши мавзуси ва унга турдош мавзуларда янги педагогик технологиялар асосида машғулотлар ўтказиш; -фан бўйича бўш ўзлаштирувчи талабаларга ёрдам бериш усулларини ўрганиш ва битирув малакавий ишини бажаришда уларни эътиборга олиш; -фанга тегишли ўқув-услубий адабиётлар билан танишиш. Амалиётнинг мазмуни. Битирув олди малакавий амалиётини ўташ даврида талаба қуйидаги ишларни бажариши лозим. 1. Ишлаб чиқариш корхонасида: -корхона билан танишиш; -ривожланиш режасини ўрганиш; -корхонанинг бошқариш структураси; -корхонанинг хом-ашё базаси, ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар турлари ва ишлаб чиқариш ҳажми.

2. Корхонанинг асосий ва ёрдамчи цехлари билан танишиш, жойлашиши ва технологик цикл бўйича ўзаро боғлиқлиги; -корхона лабораториясининг иш фаолиятининг ўрганиш. 3. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг технологиявий линиялари билан танишиш: -асосий технологик жараёнларнинг турлари ва уларнинг тавсифи; -жараёнларнинг кечиш тартиби ва технологик параметрлари; -технологик линия таркибига кирувчи асосий машина ва жиҳозларнинг тузилиши, ишлаш принципи ва техникавий кўрсаткичлари; -хом-ашё ва тайёр маҳсулотнинг технологик таснифи; -меҳнат муҳофазаси, техника ҳавфсизлиги, технологик жиҳозларда иш ҳавфсизлигини таъминлаш қоидаларини ўрганиш. 4. Корхонада сув, ҳаво ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида қилинадиган ишлар билан яқиндан танишиш. 5. Корхона илмий-техника ютуқларини, илғор технология ва меҳнатни ташкил этишнинг прогрессив услубларини қўллаш борасида қилинаётган ишлар билан танишиш. 6. Ўрганилган маълумотлардан битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш. Касб-хунар коллежида: 1. Касб-хунар коллежи тарихи, хунар йўналишлари, йўналишлар ўғув режалари, фанлар дастурлари билан танишиш. 2. касб-хунар коллежидаги маънавий ва маърифий ишлар мазмуни, режалари, ташкилий структурасини ўрганиш. 3. Ишлаб чиқариш таълими усталарининг фаолиятини ўрганиш. 4. Тўгарак раҳбарларининг фаолияти билан танишиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш. 5. Махсус фан ўқитувчиларининг дарс жараёнида талабалар фаоллигини ошириш борасидаги олиб бораётган услубий ишлари тизимини ўрганиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш. 6. касб-хунар коллежидаги дарс жараёнларида фойдаланилаётган янги педагогик технологиялар билан танишиш ва битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш. 7. Тажриба ишларини бажаришда қўлланиладиган кимёвий лаборатория ускуна ва жиҳозларидан самарали фойдаланиш усулларини ўрганиш ҳамда битирув малакавий ишини ёзишда фойдаланиш учун материаллар тўплаш. 8. Мустақил равишда битирув малакавий иши мавзуси ва унга турдош мавзуларда янги педагогик технологиялар асосида машғулотлар ўтказиш.

9. Фан бўйича бўш ўзлаштирувчи талабларга ёрдам бериш усулларини ўрганиш ва битирув малакавий ишини бажаришда уларни эътиборга олиш. 10. Фанга тегишли ўқув-услубий адабиётлар билан танишиш. Битирув ишининг адабиётлар шарҳини ёзишда фойдаланиш. Ҳисоботни расмийлаштириш. Амалиёт ҳисоботининг таркиби ушбу дастурнинг 2-бандига мос келиши лозим. Ҳисобот қора ёки бинафша рангли сиёҳ билан ўзбек тилида аниқ ва равшан қилиб, 210х297 мм ўлчамли оқ қоғознинг бир томонига бир текисда, техник ва адабий жиҳатдан тўғри ёзилиши керак. Ҳисоботга чизмалар, схемалар, эскизлар, расмлар ва жадваллар каби қўшимча материаллар илова қилинади. Тасвирий материаллар қора қалам ёки қора паста билан алоҳида стандарт варақларда бажарилади ва ҳисоботнинг тегишли жойларига ёки ҳисоботга илова тариқасида қўйилади. Ҳисоботнинг ҳамма саҳифалари ҳамда иловалр кетма-кетликда, қайтаришларсиз ва бошқа қўшимча белгиларсиз рақамланади. Ҳисоботнинг сарварағи (титуль варағи) биринчи саҳифа бўлиб ҳисобланади, унга « I » сони қўйилмайди. Саҳифаларнинг тартиб рақами улардаги бурчак штампининг ўнг бурчагига ёзилади. Ҳисобот асосан амалиёт даврида ёзилиши лозим, уни қўшимча материаллар билан тўлдириш, камчиликларини қайтадан ишлаш ва тўла расмийлаштириш учун амалиёт охирида талабага 2-3 кун вақт ажратилиши мумкин. Ҳисоботни ҳажми чегараланмайди. Ҳисобот сарварағида амалиёт раҳбарининг имзолари ва уларни корхона ёки ташкилот муҳри билан тасдиқланган бўлиши шарт. Кундаликсиз ва белгиланган тартибда, ЕСКД ва ДАСТ талабларига биноан расмийлаштирилмаган ҳисобот ҳимояга қўйилмайди. Амалиёт ҳисоботини ҳимоя қилиш тартиби. Ҳисобот амалиёт муддати тугагач бир ҳафта ичида кафедра мудири белгилаган комиссия олдида қилиниши керак. Комиссия таркибига амалиёт раҳбарлари ва кафедранинг етакчи ўқитувчилари киритилади. Талабанинг амалиёт даврида бажарган ишларини баҳолаш пайтида унга корхона ёки ташкилотдан тайинланган амалиёт раҳбари томонидан берилган тавсифнома инобатга олинади. Тавсифномада раҳбарнинг имзоси, корхона ёки ташкилотнинг мухри билан мустахкамланган бўлиши лозим. Амалиёт дастурини тўла бажармаган, салбий тавсифнома олган талабалар факультет деканати розилигига кўра қайтадан амалиёт ўташга юборилиши мумкин. Агар талаба амалиётга маъсулиятсизлик билан ёндашса, корхона, ташкилот ва институтнинг ички меҳнат интизомини бузса, ҳисобот топширишга тайёр бўлмаса ёки ҳимоя пайтида

қониқарсиз баҳо олган бўлса, уни кейинги йилга ўқиш учун қолдириш ёки талабалар сафидан чиқариш масаласи кўрилади. Ўқув устахоналарида ўқитиш Ишлаб чиқариш таълимининг моддий – техника базаси яхши ташкил этилган такдирдагина сифат жихатидан кунгилдагидай малакали ишчилар тайёрлаш имконияти тугилади. Ишлаб чиқариш шароитларида ўқитишнинг бошланғич даври учун жуда муҳим хисобланган устанинг ўқувчилар гурухи билан бир вақтда ишларни таъминловчи меъёрли ўқув жараёнини ташкил этиш жуда кийин, баъзан эса иконият ҳам булмайди. КХКларнинг ўзида ҳам корхона цехларида, жамоа хужаликларида ҳам яхши жихозланган устахона, ўқув майдончалар ва ўқув далалари албатта ташкил килиниши назарда тутилади. Ўқувчилар бу ерда иш урнини ташкил кила билиш малакаларини эгаллайдилар, ишни бажариш учун зарур бўладиган механизмлар, жихозлар, асбоб – ускуналар билан танишадилар, операциялар ва ишлар мажмуаси технологик тартибда бажаришнинг меҳнат усулларини ишлаб чиқаришмаданиятини эгаллайдилар, ўқув вақтидан унумли фойдаланишни, хавфсизлик техникаси, ишлаб чиқариш ва технологик интизом талабларига риоя қилишни урганадилар. Ўқув устахоналарини мавжудлиги ўқувчиларни фронтал ўқитиш учун зарур шароитлар яратади, назарий машгулотларни ишлаб чиқариш таълими билан рационал равишда алмашлаб туриш имконини беради, материалларни дастурга мувофиқ изчил ўрганишни таъминлайди. Ўқув устахоналари, майдончалари, булимлари ўқув даласини режалаштириш, жихозлаш нуктаи назаридан таълим – тарбия мақсадларига, ишлаб – чиқариш таълими форма ҳамда методларига мувофиқ бўлиши ишлаб чиқариш таълими устаси ва ўқувчиларни ишлашлари учункулай шароит яратишга, таълим – тарбиявий иш жараёнида уста ва ўқувчилар жуда кам вакт сарфлаганлари ҳолда энг юкори самарадорликка эришишларига, ҳалк хужалиги учун малакали ишчилар тайёрлаш сифатини янада яхшилашга имкон беради. Ўқув устахоналари ўқув майдончаларини ташкил қилиш, уларни жихозлаш ва режани тўзиш ўқув масканини тўзиш ўқув масканининг тури, тайёланадиган касбларнинг тавсифи ва ишлаб чиқаришнинг хусусиятларига мувофиқ ҳолда амалга оширилади. Ишлаб чиқариш таълими мақсадларига фойдаланиладиган ўқув устахоналари ва ёрдамчи хизмат бинолари пухта уйлаб жойлаш-тирилиши ҳамда ўқув ва технологик талабларга тўла жавоб бериши керак, ўқув ишлаб чиқариш устахоналарининг гурухи

ҳамда майдони саноат, қурилиш, кишлок хужалиги, транспорт, алока, савдо ва коммунал – маиший хизмат курсатишнинг тегишли соҳала-рини лойиҳалаштиришнинг технологик меъёрларига шунингдек, қурилиш, меъёр ва қоидаларига жавоб бериши керак. Устахоналар одатда биринчи каватда жойлаштирилади. Устахона учун ажратиладиган майдон келажакда устахона кенгайиши мумкинлиги назарда тутилган ҳолда режалаштирилади. Шовкин берадиган жихозлар алохида назарий билим бериш жойидан ўзокрокка жойлаштириш керак. Ўқув устахоналаридаги хавонинг ҳарорати кишда 15 0 –16 0 паст булмаслиги ёзда 20 0 ошмаслиги керак. Бундай ҳарорат ишлаш учун яхши имкониятни таъминлайди. Устахонани сунъий хаво алмаштиргич орқали хаво билан таъминланади. Устахона поли илик, юзаси тозалаш учун кулай, сирпанмайдиган бўлади. Деворлари силлик бўлиши керак. Деворлар очик рангга, шип эса бинони яхши ёритиш учун ок рангга буялади. Ўқув ишлаб чиқариш устахоналари ва булимларининг майдон ҳамда санитария техника меъёрлари ўқув масканида ўргатиладиган касб (токорлар, чилангарлар, механизаторлар ва х.к.з) га қараб меъёрлар билан белгиланади. Ўқув устахоналарини режасини тўзишда қўйиладиган умумий талаблар куйидагилардан иборат: 1. Ўқув устахоналари машгулотларни ишлаб чиқариш таълими дастурига мувофиқ утказишга мослаштирилган ва операцион комплнкс тизимга мувофиқ бўлиши керак. 2. Ҳар бир булим майдони ва асбоб ускуналари микдорига кўра ҳамда бериладиган касбга мувофиқ 25 – 30 ёки 12 – 15 кишилик ўқувчиларни бир вақтда ўқитишга мунжалланади. 3. Устахоналар умумгурух (фронтал) ўқитишга мосланган бўлиши керак. 4. Участкаларни бир – биридан тусиклар билан ажратиш керак 5. Касбларга хос бўлган асбоб ва материаллар сакланадиган омборхона, механиқа булими ва хоказолар ташкил килинади. 6. Бир – бирига боғлиқ иш бажарадиган булимлар бир – бирига яқин жойлаштирилади. 7. Силликлайдиган, жилвирлайдиган ва чархлайдиган станоклар алохида биноларга урнатилади, буни имкони булмаса хавони алмаштириш учун хаво тозалагич урнатилади. 8. Иш вақтида газ, чанг ёки кучли шовкин чикадиган, травматизм хавфи бўлган булимлар (темирчилик куймакорлик, колиплаш, пайвандлаш, ёгочга ишлов берадиган, куч курилмалари ва хоказо) тулик (изоляция) ажратилади. 9. Ўқув ишлаб чиқариш ишларининг руйхати билан курсатмали ҳарита, давлат андозаси ГОСТлар билан таъминланади.

10. Деворнинг бир томонига урнак курсатган ўқувчилар фамилиялари ва суратлари урнатилади. 11. Устахонани кўринадиган жойига биринчи ёрдам курсатиш учун дори солинган аптечка ва кайнатиб совутилган сувли бак қўйилади. 12. Ўқувчилар иш ўринларида алохида асбоблар комплекти ва тозалаш учун супурги, кўрак, илгаклар бўлиши керак. 13. Ёнгинга карши зарурий жихозлар бўлиши шарт. Ўқув устахоналарини жихозлаш. Ўқув устахоналари ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими дастури талабларига мувофиқ топшириқларни бажаришлари учун зарур бўладиган, меҳнатни мухофаза қилиш ва хавфсизлик техникаси талабларига жавоб берадиган якка ва оммавий фойдаланишга мулдалланган асосий ҳамда ёрдамчи ўқув ишлаб чиқариш асбоб – ускуналари билан жихозланади. Ўқувчиларнинг якка тартибда фойдаланадиган асосий ўқув ишлаб чиқариш асбоб – ускуналари куйидагилардир: хизмат курсатиш, текшириш устахоналари учун ёнилги насосларини текшириш стенди, форсункаларни текшириш стенди ва бошкалар, чилангарлик устахоналари учун чилангарлик тискиси урнатилган дастгох ва шу кабилар. Умумий фойдаланишга мулжалланган ёрдамчи ўқув ишлаб чиқариш асбоб – ускуналари, пармалаш ва чархлаш станоклари, режалаш ва тўғрилаш плиткаларидан иборат. Ўқув ишлаб чиқариш асбоб – ускуналари, шунингдек механизация воситалари хозирги замон техникаси талабларига жавоб бериши ва ўқувчиларга ўқув дастуридаги барча мавзуларни ўрганиш имкониятини яратиши керак. Якка тартибда фойдаланишга мулжалланган асосий ўқув ишлаб чиқариш асбоб – ускуналарининг микдори ўқувчиларнинг кўпи билан икки сменада ишлашларини назарда тутиб белгиланади. Ҳар бир касб учун алохида, керакли асбоб – ускуналар билан жихозланган иш урни бўлиши шарт. Шундай қилиб ишлаб чиқариш билан назарий ўқитиш кун ора алмашиниб турганда бир сменали иш кунида бир ўқувчи ўрнида икки ўқувчи ишлаши мумкин. Умумий фойдаланишга мулжалланган асбоб – ускуналарнинг тури ва таркиби ўқув дастўрининг талаби ҳамда ўқув устахоналарида бажариладиган ишнинг ҳарактерига кўра аниқланади. Жихозларни ўқув устахоналарига жойлаштириш. Жихозларни ўқув устахоналарига жойлаштириш куйидаги имкониятларни яратади: 1. Устага ўз иш ўрнида туриб ўқувчилар гурухига йўл йўриқ бериш имкониятини. 2. Ўқувчиларнинг ишлашлари учун энг кулай ва хавфсиз шароитни.

Ўқув режада ишлаб чиқариш таълимига ажратиладиган ўқув вактини ярим йилликлар ва хафталар бўйича таксимлаш мулжалланади. Ихтисослик тавсифномаси талаблари асосида тўзилган ўқув дастурида урганилиши лозим бўлган ўқув материалининг хажми, унинг мавзулари бўйича таксимланиши ва ҳар бир мавзуни ўрганиш вакти белгилаб олинади. Дастурнинг ҳар бир мавзусида ўқувчиларга меҳнат қилишнинг кайси йўл ва усулларини, қандай технологик операцияларни ўргатиш лозимлиги курсатилган. Уста тайёргарликни янги ўқув йили бошланмасдан олдин бошлайди. Табиийки тайёргарликни мазмуни тажрибали ва эндигина ўқитувчилик кила бошлаган ўқитувчилар учун турлича бўлади. Аммо ишнинг бу қилувчи тажрибасидан қатъий назар ҳар бир уста учун мажбурийдир. Устанинг машгулотларга тайёргарлик куриши куйидаги босқичлани ўз ичига олади: 1. Ўқув йилига (ярим йилликка) тайёргарлик. 2. Ўқув дастўрини навбатдаги мавзусини ўрганишга тайёргарлик. 3. Навбатдаги машгулотларга тайёргарлик. Ўқув устаси ўқув йилига (ярим йилликка) тайёрланаётганда мутахасислик тавсифномасини ишлаб чиқариш таълими ўқув режалари ва дастурларини, маҳсус технологияни ёки муайян мўтахасисликка доир ишлаб чиқариш асослари технологиясини урганади, бошка фанлар (умумий таълим, материалшунослик, материаллар технологияси, чизмачилик, электротехника ва бошкалар) дастурлари билан танишиб чикади. КХКнинг тажрибали усталари бутун бир йилга мунжаллаб умумий таълим режасини тўзадилар. Бу режада куйидагилар назарда тутилади: яъни техникага доир адабиётларни, кулланмаларни, ихтисосга оид илғор тажрибани ёритувчи ахборот варакаларини ўрганиш, янги дарсликлар, методик кулланмалар билан ўқувчиларга таълим ва тарбия бериш, ишлаб чиқариш илғорлари иш методлари билан амалда танишиш, зарур ўқув моддий база тайёрлаш ва хоказо. Устани дастурдаги навбатдаги мавзуни ўрганишга тайёргарлик куриши куйидагилардан иборат: уста ўқув мавзу материалининг мазмунини тахлил қилади, уни дарслар бўйича таксимлаб чикади ва ҳар бир дарсга қўйиладиган вазифаларни белгилаб олади; мавзуни ўрганиш пайтида ўқувчилар бажариши лозим бўлган ўқув ишларини мазмуни ҳамда микдорини белгилаб қўяди; ўқув гурухининг муайян мавзуларга доир ишларни бажариш учун ўқув–моддий база тайёрлайди. Ўқув дастўрининг кўпчилик мавзуларни бир канчасини ўз ичига олади. Бундай холларда ўқув материали мавзуси мавзучаларга бўлиб чиқилади. Ўқув машгулотларига тайёргарлик куриш устанинг бутун тайёргарлик ишининг якунловчи ва ҳал қилувчи босқичдир.

Дарснинг асосий қоидалари: гурухдаги ўқувчиларни бир ҳиллиги ва доимийлиги; айни бир вақтда таълим берилиши; ўрганиладиган ўқув материали хажмини белгилашдаги аниқлик; дарс жадвалининг бир ҳил давом этиши ҳамда баркарорлиги; ўқув–ишлаб чиқариш жараёнида устанинг рахбарлик роли. Дарс юксак ғоявий, сиёсий ва илмий–педагогик савияда утказилиши лози; таълим тарбиявий ишларнинг мазмуни ва уни амалга ошириш методларининг органиқ бирлиги; ўқишдан кўзларган аниқ мақсад бўлиши; асосий мақсад ва вазифаларга мос равишда қурилиши, ўқувчиларнинг олдинги дарсларда эгаллаган билим ва кўникмаларга асосланиши; машгулот онгли, интизомли утказилиши лозим; ўқитишни турли методларини кулланилишининазарда тутиши зарур.

5 – Расм. Машгулотга тайёрланиш схемаси. Устанинг дарсга тайёргарлик куриши дарснинг мақсад ва мазмунини аниқлаб олишдан, моддий техника базаси хозирлаш ва методик тайёргарлик куришдан иборат.

6 – расм. Ўқув устасининг навбатдаги дарсга тайёргарлик куриш схемаси. Дарснинг мақсад ва мазмунини аниқлаш вақтида уста куйидаги ишларни қилади:  йўл қўйилган камчиликларни аниқлаш ва уларни тўзатиш учун олдинги машгулотларнитахлил қилади;  олдинги дарс вазифалари кай даражада ҳал этилганини, камчиликларнинг сабабларини аниқлайди ва шу асосда навбатдаги дарсни олиб бориш пайтида қандай ўзгаришлар киритиш лозимлигини белгилаб олади;

 олдинги машгулотлар натижаларини тахлил қилиш асосида дарснинг таълим ва тарбиявий мақсадини ҳамда дарс учун ўқув дастуридан келиб чикадиган вазифаларни белгилаб қўяди;  дарс структураси ва дарснинг ҳар бир қисми учун зарур бўлган вактни қандай таксимланишини ҳамда дарс давомида ўқувчилар бажариши мумкин бўлган ўқув ишлаб–чиқариш ишларини аниқлайди; (ўқувчилар дарсда ўзлаштириб олишлари лозим бўлган иш усулларини аниқлайди) Одатда, дарс режасида куйидагилар назарда тутилади: ўқувчиларнинг ўқув ўринларини ишга тайёрлаш; ўқувчиларни иш ўринларига жойлаштириш, ўқувчилар гурухига кириш бериш; ўқувчилар мустақил ишлаётган пайтларида уларга кундалик, фронтал ёки якка тарзда йўл–йўриқлар бериш (ҳар бир айланиш режалаштирилиб чиқилади); бутун гурухга якунловчи йўл–йўриқ бериш; навбатдаги машгулотларга моддий жихатидан тайёргарлик куриш. Моддий техника базаси тайёрлаш пайтида мастер омборда зарур материаллар, асбоб ускуналар, мосламалар, механизмларнинг бор йуклигини текширади ва етишмаётган нарсалар билан таъминлаш чораларини кўради. Тегишли талабномалар тўзади: мавзуни ўрганиш вақтида фойдаланиладиган мосламалар, механизмлар, курилмалар тайёрлайди ҳамда уларни текширади. Зарурат тугилган пайтларда таъмир қилиш ва созлаш чораларини кўради; ўқув техника хужжатларини, чизмаларни, маълумот жадвалларини, курсатмали, технологик ҳариталарни ажратиб олади; машгулотларда фойдаланиш учун ўқув–курсатма куроллар; маълумотномалар (справочниклар), плакатлар, хакикий ва хажмли кулланмалар, эталонлар, тайёр махсулотлар ва хоказоларни тайёрлайди. Адабиётлар: 1. Янги турдаги ўқув муассасалари тўғрисидаги ҳужжатлар тўплами. Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги. 1994.

2. Халилов Н.А. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг таълим тўғрисидаги Қарорлари. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. -Т. 1998. 3. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. Институт проф.обр. Министерства Образования России. –М., 1995. -336с. 4. Давлатов К. Меҳнат ва касб таълими назарияси ҳамда методикаси. – Т.:Ўқитувчи,1992. 5. Меҳнат таълими методикаси. Д.А.Тхоржевский таҳрири остида. – Т.: Ўқитувчи,1987. -444б. 6. Педагогика. А.Қ.Мунавваровнинг умумий таҳрири остида. – Т.:Ўқитувчи,1996. 200б. 7. Турсунов И.Й., Нишоналиев У.Н. Педагогика курси. Дарслик. – Т.:Ўқитувчи, 1997.-232б. 8. Фарберман Б.. Составление педагогических тестов. –Т.:ТАДИ.1993. - 80с. 9. Акмалова С.А. Таълим назарияси дидактика масалалари бўйича ўқув қўлланма. –Наманган: 1993. 10. Мирсаидов К.Ж. Махсус фанларни ўқитиш ва ишлаб чиқариш таълими. –Т.: Ўқитувчи, 1996. 11. Скакун В.А. Ишлаб чиқариш таълими устози учун қўлланма. –Т.: Ўқитувчи,1992. 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Мехнат ва ишлаб чикариш таълими методлари. Огзаки методлар

Мехнат таълими умумий таълим

Мехнат таълими укитувчиси ва укув устаси. Методик адабиётлар

Умумий ўрта таълим муассасаларига методик хизмат кўрсатиш

Мактаблараро укув ишлаб чикариш комбинати ва касб-хунар коллежларида мехнат таълими ва тарбиясининг ташкилий шакллари