Иоганн Генрих Песталоцци (1746—1827) - Педагогиka - Рефераты

Иоганн Генрих Песталоцци (1746—1827)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB

Иоганн Генрих Песталоцци (1746—1827) Режа: 1. Песталоццининг педагогик фаолияти 2. Песталоццининг ижтимоий-педагогик ва фалсафий қарашлари . 3. Тарбиянинг мақсади ва моҳияти 4. Элементар таълим назарияси 5. Бошланғич таълимнинг хусусий методикаларини яратиш 6. Песталоцци педагогика назарияси ва тажрибасининг аҳамияти

Песталоццининг педагогик фаолияти. Иоганн Генрих Песталоцци Швейцариянинг Цюрих шаҳрида врач оиласида туғилди. Песталоцци отадан ёш жудо бўлиб, онаси ҳамда оддий деҳқон аёл — уларнинг собиқ хизматчиси тарбиясида ўсди. Песталоцци аввал бошланғич мактабда, сўнгра лотин мактабида ўқиб илм олди. Песталоцци ўрта мактабни тамомлагач, кўпроқ гуманитар фанлар ўқитиладиган олий ўқув юртига — коллегиумга, унинг филология ва фалсафа бўлимларига кириб ўқиди. Песталоцци коллегиумни тамомламай туриб, халқнинг аҳволини яхшилаш тўғрисида ўзининг азалдан орзу қилиб келган ниятини амалга оширишга қарор қилди. 1769 йилда Песталоцци ўзининг ижтимоий тажрибасини бошлади. У пул қарз олиб, кичикроқ қўрғон ва ер сотиб олди, бу ерга «Нейгоф» («Янги қўрғон») деб ном берди ва теварак-атрофдаги деҳқонларга ўз хўжаликларини унумдор хўжаликка айлантиришни ўргатиш мақсадида, бу ерда намунали ферма ташкил қилмоқчи бўлди. Тажрибасиз ва хўжалик ишларидан бехабар бўлган Песталоццт орадан кўп ўтмай синди, ва у халқ фойдасини кўзлаб яна янги йўллар қидиришга мажбур бўлди. У 1774 йилда «Нейгоф»да «Камбағаллар муассасаси»ни очиб, етим ва боқимсиз болалардан 50 га яқин кишини шу муассасага тўплади. Песталоццининг фикрича, болаларнинг ўзлари ишлаб топган пуллар шу етимхонанинг харажатини қоплаши керак эди. Етимхонада тарбияланаётган болалар далада ишлар, шунингдек, тўқув ва йигирув дасгоҳларида ип йигириб, мато тўқир эдилар. Песталоццининг ўзи болаларга ўқиш, ёзиш ва ҳисоб ўргатар, уларни тарбиялаш билан шуғулланар эди. Ҳунарманд усталар эса болаларга ип йигириш ва тўқишни ўргатардилар. Шу тариқа, Песталоцци ўз муассасасида болаларни ўқитишни уларни унумли меҳнатга ўргатиш билан қўшиб олиб боришга уринди. Песталоцци бошлаган иш тезда барбод бўлди, чунки сиёсий ҳокимият ва моддий маблағларнинг эгалари уни қўллаб-қувватламадилар. Болалар минг машаққат билан меҳнат қилиш туфайлигина ўзлари яшаб-ишлаб турган

етимхона харажатларини кўтара олар эдилар, лекин гуманист ва демократ Песталоцци ўзи тарбиялаётган болаларни бундай оғир шароитда яшашини истамасди ва бунга йўл қўя олмас эди. У болаларни меҳнатини, аввало, болаларнинг жисмоний кучларини ақлий ва ахлоқий қобилиятларини ўстириш воситаси, деб билди. У болаларга фақат ҳунар ўргатибгина қолмасдан, балки уларни кенг равишда меҳнатга ўргатишга интилди. Песталоцци Нейгофда ўтказган тажрибанинг педагогика учун аҳамияти катта бўлди. Песталоцци тажрибани давом эттириш учун маблағ бўлмаганлиги сабабли орадан кўп вақт ўтмай етимхонани ёпишга мажбур бўлди. Лекин бу муваффақиятсизликлар уни, халққа ёрдам бериш мақсадидан қайтара олмади. Песталоцци 1798 йил Швейцария инқилоби натижасида етим қолган 5 ёшдан 10 ёшгача бўлган 80 болага мўлжалланган етимхона очади. Бу етимхонанинг иш мазмуни уни 1799 йили ёзган «Станцда бўлиши тўғрисида дўстларидан бирига юборган мактуб»ида қуйидагиларни баён этади: «Эрталабдан то кечгача уларга якка ўзим ҳамроҳ эдим¾ Менинг қўлларим уларнинг қўлида, кўзларим уларнинг кўзларида эди. Улар йиғласа, мен ҳам йиғлар эдим, улар кулса, мен ҳам кулар эдим¾ Улар нима еса, мен ҳам шуни ейман, нима ичса, мен ҳам шуни ичар эдим. Менинг ўшалардан бошқа уйим ҳам, дўстим ҳам, хизматчим ҳам йўқ эди¾» Песталоцци етимларнинг севимли отаси, энг яхши дўсти эди. Уруш ҳаракати бошлангандан кейин етимхона ёпилди. Кейинги ўн саккиз йил давомида Песталоцци ўша даврнинг энг муҳим масаласини: деҳқон хўжаликларини қандай қилиб тиклаш, уларнинг турмушини яхшилаш, меҳнаткашларнинг ахлоқий ва ақлий ҳолатини қандай қилиб ўзгартириш масаласини ҳал қилишга жамоатчилик эътиборини тортишга интилиб, адабий фаолият билан шуғулланди. У «Лингард ва Гертруда» (1781—1787) деган ижтимоий-педагогик роман ёзиб, бу романда хўжаликни оқилона усулда олиб бориш ва болаларни тўғри тарбиялаш

воситаси билан деҳқонларнинг турмушини яхшилаш тўғрисидаги ўз ғояларини олға сурди. XIX асрнинг бошларидаёқ Песталоццининг «Гертруда ўз болаларини қандай қилиб ўқитади», «Оналар китоби ёки оналар учун ўз болаларига кузатиш ва гапиришни қандай ўргатиш ҳақида қўлланма», «Кузатиш алифбеси ёки ўлчаш ҳақида кўрсатмали қўлланма», «Сон тўғрисида кўрсатмали таълим» деган китоблари босилиб чиқди. Бу китобларида бошланғич таълимнинг янги усуллари баён қилинди. 1800 йили Песталоцци раҳбарлигида институт ташкил этилди. Институт таркибига, интернат шаклидаги ўрта мактаб ҳамда ўқитувчилар тайёрлаш семинарияси киритилган эди. Тез орада бу институт бутун дунёга машҳур бўлди. Песталоцци 1825 йили Иверден институти ўқитувчилари орасидан келиб чиққан низолар натижасида ўз қишлоғи «Нейгоф»га қайтади ва 80 ёшга етган, қария бўлишига қарамай, бу ерда ўзининг охирги асари — «Оқ қуш қўшиғи» (1826) асарини ёзди. Песталоцци ўзининг бутун истеъдоди ва кучини меҳнаткашларнинг оғир аҳволини яхшилашга сарфлаган бўлса ҳам, лекин уларнинг аҳволини яхшилашга муваффақ бўлолмаганлигининг сабаби нималигини тушунолмади. У 1827 йилда вафот этди. Песталоццининг ижтимоий-педагогик ва фалсафий қарашлари . Песталоцци ўз халқини оёққа турғазишни орзу қилди, у меҳнаткашларни ўқитиш ва тарбиялаш йўли билан уларнинг турмушини ўзгартириш мумкин, деб ўйлади. У халқ бошига тушган кулфатларнинг манбаи иқтисодий шароит эмас, балки маърифатнинг йўқлиги деб билди. Песталоцци ҳамма одамлар тарбия ва илм олиш ҳуқуқига эга бўлиши лозим, мактаблар жамиятни ижтимоий жиҳатдан ўзгартиришнинг муҳим воситаларидан бири бўлиши кераклигини таъкидлади. Унинг фикрича, ҳар бир кишининг ҳақиқий инсоний кучлари ҳаракатга келиб, мустаҳкамлангандагина энг муҳим ижтимоий масалалар ҳал қилинади. Бунга тарбия йўли билан ҳам эришиш мумкин.

Песталоццининг фикрича, меҳнат одамни тарбиялаш ва ўстиришнинг энг муҳим воситасидир, меҳнат одамнинг жисмоний кучларинигина эмас, шу билан бирга, ақлини ҳам ўстиради, шунингдек, унда ахлоқ ҳам таркиб топтиради. Меҳнат билан шуғулланаётган одам меҳнатнинг жамият ҳаётида жуда катта аҳамияти бор деган ишонч туғилади, бундай ишонч эса одамларни аҳил ва мустаҳкам ижтимоий иттифоқ қилиб, бир-бирига боғловчи энг муҳим кучдир. Песталоццининг фикрича, билиш сезги органлари орқали идрок қилишдан бошланади ва тасаввурларни қайта ишлаш йўли билан ғоялар даражасига кўтарилади, ғоялар эса, гарчи равшан бўлмаса ҳам одамнинг онгида таркиб топтирувчи куч тариқасида мавжуд, лекин ўзининг намоён бўлиши ва жонланиши учун сезгилар етказиб берувчи материалга муҳтождир. Песталоццининг дунёқараши инсонпарварлик руҳи билан, демократик интилишлар руҳи билан суғорилган ҳамда баъзи бир материалистик даъволарни ва диалектик қоидаларни ўз ичига олган эди. Тарбиянинг мақсади ва моҳияти. Песталоццининг фикрича, тарбиянинг мақсади одамнинг барча табиий кучларини ва қобилиятларини ўстириш, ўстирганда ҳам ҳар томонлама ва бир-бирига уйғун равишда ўстиришдир. Тарбиянинг болага кўрсатаётган таъсири унинг табиатига уйғун бўлиши лозим. Песталоцци тарбиянинг моҳияти тўғрисидаги тасаввурга асосланиб, тарбиянинг янги методларини — инсоннинг кучини инсон табиати билан мувофиқлаштириб, ўстиришга ёрдам берадиган методларни яратишга интилади. Болани тарбиялашни, дейди у, унинг туғилган куниданоқ бошлаш лозим: «Бола туғилган соат — унга таълим беришнинг биринчи соатидир». Шу сабабли чинакам педагогика онани тўғри тарбиялаш методлари билан қуроллантириши керак. Педагогика санъати эса шу методикани ҳар бир она, жумладан, оддий деҳқон аёл ҳам эгаллаб оладиган қилиб соддалаштириб

бериши лозим. Оилада табиатга мувофиқ қилиб бошланган тарбия мактабда ҳам давом эттирилиши лозим. Барча инсоний кучлар ва имкониятлар энг оддий нарсалардан ривожлана бошлайди ва секин-аста мураккаброқ даражага кўтарила беради. Тарбия ҳам ана шу йўлдан бориши лозим. Ҳар бир болага хос бўлган туғма куч ва қобилиятлар кўрсаткларини табиий тартибга мувофиқ одам камолотининг абадий ва ўзгармас қонунларига мувофиқ ҳолда мунтазамлик билан машқ қилдириб, ўстириш керак. Элементар таълим назарияси. Песталоцци назариясига кўра тарбиялаш энг оддий элементлардан бошланиб, аста-секин тобора мураккаброқ даражага кўтарилиб бориши лозим. Песталоццининг элементар таълим назарияси жисмоний тарбияни, меҳнат тарбиясини, ахлоқий ва эстетик тарбияни ҳамда ақлий тарбия ва ўқитишни ўз ичига олади. Тарбиянинг мана шу жиҳатларини Песталоцци бир-бирига боғлаб олиб боришни таклиф қилди, мана шундай тарбиялаш натижасидагина инсоннинг ҳамма жиҳатлари бир-бирига уйғун бўлиб камол топишини таъминлаш мумкин, деди. Жисмоний тарбия ва меҳнат тарбияси. Песталоцци боланинг барча жисмоний кучлари ва имкониятларини ўстиришни уларни жисмоний жиҳатдан тарбиялашнинг мақсади деб, боланинг ҳаракатга, ўйнашга, бир жойда ўтириб қолмасликка, ҳамма нарсага ёпишишга, ҳамиша ҳаракатда бўлишга мажбур қилувчи табиий интилишини жисмоний тарбиялашнинг асоси, деб ҳисоблади. Песталоцци инсон шахсини камолотга етказишда жисмоний тарбияга жуда катта аҳамият беради ва уни болаларнинг ўсишига катталарнинг оқилона таъсир кўрсатишининг биринчи тури, деб ҳисоблади. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ўқитишни унумли меҳнат билан қўшиб олиб бориш Песталоццининг педагогик тажрибаси ва назариясидаги асосий қоидалардан бири бўлди. Песталоццининг фикрича («Лингард ва

Гертруда» романида ёçèëèøè÷à) мактабда болалар кун бўйи йигириш ва тўқиш дастгоҳларида ишлаш билан вақт ўтказадилар; мактаб ҳузурида ер участкаси бўлиб, бу участкада ҳар бир бола ўзига ажратиб қўйилган пайкалдаги экинларни парвариш қилади, чорва молларини парвариш қилади. Болалар зиғирпоя толасини ва жунни ишлашни ўрганадилар, қишлоқнинг энг яхши хўжаликлари билан, шунингдек, ҳунармандчилик устахоналари билан ҳам танишадилар. Ўқитувчи иш вақтида, шунингдек, ишдан бўш вақтларида болалар билан машғулотлар ўтказади, уларга савод, ҳисоб ва турмуш учун зарур бўлган бошқа билимларни ўргатади. Песталоцци одамнинг камолотга етиши учун меҳнат тарбиясининг аҳамияти катта эканини уқтириб ўтди. У иш вақтида «болаларнинг кўнглини хушвақт қилиш ва ақлини ўстиришга» интилди. Шунингдек, у меҳнаткашларнинг болаларини келгусида, «индустрия»да, саноат корхоналарида ишлашга тайёрлашга ҳаракат қилди. Ахлоқий тарбия . Песталоцци тарбиянинг асосий вазифаси — келгусида ижтимоий ҳаётда қатнашиб фойда етказа оладиган ва ҳамма жиҳатлари уйғун бўлиб камол топган инсон етиштиришдир, деб билади. Болани бошқаларга фойда келтирадиган ишларда муттасил машқ қилдириш йўли билан унинг ахлоқи вояга етказилади. Песталоццининг фикрича, бола организмининг кундалик эҳтиёжларини қондириш асосида болада онага нисбатан туғилаётган меҳр-муҳаббат ахлоқий тарбиянинг энг оддий элементидир. Боланинг ахлоқи учун оилада негиз солинади. «Ота-онанинг уйи, — дейди Песталоцци, — ахлоқ мактабидир!». Боланинг онага бўлган муҳаббати аста-секин оиланинг бошқа аъзоларига ҳам ўтади. Ақлий таълим . Песталоццининг ақлий таълим тўғрисидаги таълимоти бой ва мазмунли таълимотдир. Песталоцци ўзининг инсоннинг ҳамма жиҳатларининг бир-бирига уйғунлашиб камолга етиши тўғрисидаги асосий ғоясига таяниб, ақлий таълимни ахлоқий тарбия билан боғлаб олиб бориш кераклигини кўрсатади ва тарбияловчи таълим олиб боришни талаб қилади.

Ҳар қандай таълим кузатишга ва тажрибага асосланиши ҳамда хулосалар ва умумлашмалар даражасига кўтарилиши лозим, дейди Песталоцци кузатишлар натижасида болада кўриш, эшитиш сезгилари ва бошқа сезгилар ҳосил бўлади, бу сезгилар болада фикрлаш ва сўзлаш эҳтиёжини туғдиради, дейди. Одамнинг сезги аъзолари ёрдамида ташқи дунё тўғрисида ҳосил қилган тасаввурлари дастлаб равшан ва аниқ бўлмайди. Таълимнинг вазифаси ҳам шундан иборатки, у мана шу тасаввурларни тартибга солиши ва аниқлаши, равшан тушунчалар даражасига етказиши, «тартибсиз тасаввурларни равшан тасаввурларга ва равшан тасаввурларни очиқ кўриниб турган тасаввурларга» айлантириши керак. Таълим, биринчидан, ўқувчида ўзининг сезги аъзолари воситаси билан ҳосил қилган тажрибалар асосида билимлар заҳирасини тўплашга ёрдам беради, иккинчидан, боланинг ақлий қобилиятларини ўстиради. Песталоцци таълимнинг ҳар босқичи учун махсус равишда танлаб олинган, ҳар бир боланинг ўзига хос ақлий кучларини ҳамда қобилиятларини тинимсиз ва мунтазам равишда ўстириб борадиган тизим воситаси билан болаларга ақлий таълим беришга интилди. Песталоцци таълимни соддалаштиришга ва психология негизига қуришга интилиб, нарсалар ва буюмлар тўғрисидаги ҳар қандай билимнинг энг оддий элементлари бор, одам шу элементларни ўзлаштира бориб, ўз атрофидаги оламни билиб олади, деган фикрга келди. У сон, шакл ва сўзни мана шундай элементлар деб ҳисоблади. Ўқитиш жараёнида бола ўлчаш йўли билан шаклни, ҳисоблаш ва нутқни ўстиришдан иборат бўлади. Песталоцци ўз замонидаги бошланғич мактабда ўқитишнинг мазмунини тубдан ўзгартиради, ўқитиладиган дарслар қаторига ўқиш, ёзиш, арифметикани ва геометриянинг бошланғич қисмларини, ўлчаш, расм чизиш, ашула, гимнастика, шунингдек, география, тарих ва тиббиётга доир энг зарур билимларни киритди. Шундай қилиб, Песталоцци бошланғич мактабнинг ўқув режасини анча кенгайтирди ва бу мактабда ўқитишнинг янги

методикасини вужудга келтирди. Ўқитиш методикаси болаларни билимлар билан бойитишга ҳамда уларнинг ақлий кучларини ва қобилиятларини ўстиришга ёрдам беради. Песталоцци кўрсатмалилик принципини таълимнинг энг муҳим негизи деб ҳисоблайди. Бу принципни кенг равишда қўлламасдан туриб, теварак-атроф тўғрисида тўғри тасаввур ҳосил қилишга, тафаккурни ва нутқни ўстиришга эришиб бўлмайди. Песталоцци мактаб болаларининг қобилиятларини ўстириши, уларга билим бериши билан бир қаторда, уларда кўникма ва малакалар тарбиялаши ва лозим, деб ҳисоблади. Кишининг камолга етган ақли ва олийҳиммат қалби талаб қилган нарсаларни рўёбга чиқариш учун ҳаракат қила билишига боғлиқдир. Бошланғич таълимнинг хусусий методикаларини яратиш. Петалоцци ўзининг умумий дидактик қоидаларига таяниб, бошланғич таълимнинг хусусий методикаси асосини яратиб берди. Песталоцци она тили ўқитишнинг асосий вазифаси боланинг нутқини ўстириш ва унинг сўз бойлигини орттиришдан иборат бўлиши лозим, деб ҳисоблади. Песталоцци савод ўргатишда товуш методини биринчи ўринга қўйди, бундай қилиш ҳарфларни қўшиб ўқитиш методи ҳукмронлик қилиб турган ўша вақт учун ғоят муҳим эди. Песталоцци она тили ўқитишни кўрсатмали принцип асосида олиб бориш ва болларга табииёт, география ва тарихга доир элементар маълумотлар бериб, шу тариқа болаларнинг сўз бойлигини орттириш тўғрисида қимматли кўрсатмалар берди. Песталоцци зериктирарли ва бир хилдаги машқлар қилдириш билан болаларда кузатиш, нарса ёки ҳодисанинг белгиларини аниқлай олиш малакасини ўстиришга, бирор нарсани аниқ ва тўла тасвирлаб бера олиш малакасини ҳосил қилишга интилди.

Болаларда ёзув малакасини ҳосил қилмоқ учун Песталоцци дастлаб тўғри ва эгри чизиқларни — хатларнинг элементарларини чиздириб, машқ қилдиришни тавсия этди. Песталоцци ёзув ўргатишни нарсаларни ўлчаш ва суратни чизиш билан шунингдек, нутқни ўстириш билан боғлаб олиб боришни таклиф қилди. Ўлчашни ўргатмоқ учун Песталоцци дастлаб тўғри чизиқ чизишни, сўнгра бурчак, квадрат чизишни ва бу квадратни бўлакларга (яримта, чоракта қилиб ва ҳоказо) бўлишни ўргатишни таклиф қилди. Тарбиячи болаларга турли геометрик жисмларни кўрсатиш ва уларнинг номларини айтиб бериши лозим. Болалар бу геометрик жисмларни кузатиб, уларнинг хоссалари ва номларини ўзлаштириб оладилар, уларни ўлчашни ўрганадилар. Бола ўлчов натижаларини чизиб ва ёзиб олиши лозим; бундай машқлар болага ёзув ўргатишнинг асосидир. Песталоцци педагогика назарияси ва тажрибасининг аҳамияти. Песталоцци кўзга кўринган назариётчиси ва амалиётчи эди. Песталоцци одамнинг барча табиий кучларини ва қобилиятларини бир-бирига уйғун қилиб ўстиришдек вазифани тарбиянинг асосий вазифаси деб билди. У элементар таълим назариясини яратди, бу назария догматик таълимга, яъни маъносини тушунмай ёдлашга қарши олиб борилган XIX асрда халқ мактабини ривожлантиришга ёрдам берган курашда катта роль ўйнади. У болани жисмоний тарбиялаш, меҳнатда тарбиялаш, ахлоқий ва ақлий тарбиялаш тўғрисида жуда қимматли фикрларни айтиб ўтди. Песталоцци бошланғич мактабда бериладиган билимларнинг мазмунини кенгайтиришни талаб қилди, бошланғич мактабни халққа яқинлаштиришга, уни халқ оммасининг турмуши ва эҳтиёжлари билан чамбарчас боғлашга интилди, болаларни меҳнатга ўргатишга, уларни турмушга тайёрлашга катта эътибор берди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Гарб прогрессив намоёндаларининг карашларида таьлим

Иогани Генрих Песталоццининг педагогик назИогани Генрих Песталоццининг педагогик назариясиарияси

Роль педагогике в развитии обществе

Иоганн Гербарт педагогик қарашлари

Педагогик гоялар тарихи ва таълим концепциялари