Ifodali o'qishning asosiy vositalari. (Urg'u, pauza, intonasiya, temp va ritm) - Педагогиka - Рефераты

Ifodali o'qishning asosiy vositalari. (Urg'u, pauza, intonasiya, temp va ritm)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

www.arxiv.uz R eja: 1. Urg'u haqida umumiy ma'lumot. 2. Urg'uning turlari. 3. Pauza haqida umumiy ma'lumot. Pauzaning turlari. 4. Intonasiya haqida umumiy ma'lumot. 5. Badiiy asarlarni ifodali o'qishda nutq san'atining ahamiyati. 6. Ritm haqida umumiy ma'lumot. 7. Temp haqida umumiy ma'lumot.

www.arxiv.uz Urg'u haqida umumiy ma'lumot. Urg'u ifodali o'qishning asosiy vositalaridan biri bo'lib, u ta'kidlash, alohida e'tibor qaratish uchun xizmat qiladi. Urg'u so'zlarni to'g'ri talaffuz etishga, ma'noni to'g'ri va to'la anglashga yordam beradi. Urg'u ilmiy adabiyotlarga leksik urg'u, dinamik urg'u, rimik urg'u, mantiqiy urg'u, tradision urg'u, psixologik urg'u kabi bir necha turga bo'lib o'rganiladi. Bu bo'linish lingvistik jihatdan to'g'ri, ammo biz talabalarni ifodali o'qishga o'rgatish va ifodali o'qishning nazariy masalalari haqida ma'lumot olishlarini osonlashtirish maqsadida urg'uning ikki turi xususida to'xtalmoqchimiz: 1. So'z urg'usi. 2. Mantiqiy urg'u. So'z urg'usi. So'z urg'usi tushgan bo'g'indagi unli shu so'zning boshqa bo'g'inlaridagi unli tovushlariga qaraganda kuchliroq, cho'ziqroq talaffuz etiladi. So'z urg'usi lingvistik adabiyotlarda leksik urg'u nomi bilan ham yuritiladi. O'zbek tilida so'z urg'usi, asosan, so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi. So'zlarga qo'shimchalar qo'shila borishi bilan urg'u ham ko'cha boradi. Masalan: bola, bolalar, bolalarga; ishchi, ishchilar, ishchilarga. Bu hodisa ko'proq, turkiy tillarga, jumladan, o'zbek tiliga ham xosdir. Ammo, bunda o'zbek tilida urg'uning o'rni o'zgarmas ekan degan xulosa chiqmaydi. O'zbek tilida shunday so'zlar ham borki, so'z boshida kelgan urg'u so'nggi bo'g'inlarga tushmaydi. Masalan: qaysi, qanday, qancha. Demak, o'zbek tilida urg'u so'zning boshida, o'rtasida va oxirida ham kelishi mumkin. Masalan: A) so'z boshida; kelsi, kimdir, allakim, doim, bari, hamma; B) so'z o'rtasida; albatta, mardlarcha, afsuski, yaxshigina, achchiqqina, o'qituvchiman; V) so'z oxirida; oqqush, otboqar, to'proq, bozor, Uchqo'rg'on, Beshariq.

www.arxiv.uz Adabiy talaffuzni normallashtirish va nutq madaniyatini rivojlantirish, o'zbek tiliga internasional so'zlarning tobora ko'plab kirishi va keng omma nutqiga singib borishi tufayli urg'uning ahamiyati kun sayin ortib bormoqda. Hozirgi o'zbek adabiy tilida so'z urg'usining vazifasi ancha kengaydi. O'zbek tilida urg'u ma'noni farqlash xususiyatiga ega; olma, (meva, ot) olma (buyruq fe'li); atlas (mato), atlas ( geografik karta); kesma (ovqat turi, ot) kesma (buyruq fe'li); tugma ( kiyim tugma ot), tugma ( buyruq fe'li); gulsiz ( guli yo'q, sifat ), gulsiz (guldaysiz, o'zshatish); qizgina (kichkina qizcha, kichraytirish); qizgina (qizning o'zi, ajratib ko'rsatish). Bulardan tashqari, hozirgi o'zbek adabiy tilida o'zlashib ketgan ruscha- baynalminal so'zlarda ham urg'u ma'noni farqlash xususiyatiga ega. Urg'u quyidagi so'zlarning birinchi bo'g'iniga tushsa sifatga aylanadi. Masalan: akademik-ot, akademik-sifat, matematik-ot, matematik-sifat; texnik-ot, texnik-sifat. Shuning uchun ham o'quvchi-talabani matnni ifodali o'qishga o'rgatishdan oldin, ularni matndagi so'zlarning ma'nosi bilan tanishtirish, so'zlarning urg'uli bo'g'inini aniqlashga o'rgatish lozim. Mantiqiy urg'u. Mantiqiy urg'u matnda yashiringan bo'ladi. Badiiy asarlarni ifodali o'qishdan oldin yashiringan mantiqiy urg'uni aniqlash uchun matnni avval bir necha marta o'qib, muallif maqsadini tushinish, so'ngra mantiqiy urg'uli so'zni aniqlash mumkin. Mantiqiy urg'uni izlayotganda badiiy asardagi uyushib kelgan va ma'noni kuchaytirish uchun qo'llangan takroriy so'zlarga hamda ayrim gaplardagi ta'kidlovchi so'zlarga alohida e'tibor berish lozim. odatda, mantiqiy urg'udan keyin qisqa pauza qilinadi. Misollar: Ey Farg'ona! Mushkul kunlar bolasini. Tishida tishlab, Yuvib, Tarab, Sevib,

www.arxiv.uz O'pib, quchib, opichlab, Ey baxtlarni balog'atga yetkazgan ona! (Hamid Olimjon) Pauza haqida umumiy ma'lumot. Pauzaning asosiy turlari. Kishilar gapirish jarayonida ma'lum darajada qisqacha, to'xtab, nafas oladilar va o'pkalarini qayta havoga to'ldirib, nutqni davom ettiradilar. Nutqdagi ana shunday to'xtash, tinish yoki shunday kichik talaffuzga pauza deyiladi. Badiiy asarlarni ifodali o'qishda pazaning o'ziga xos o'rni bo'lib, u asarning janr xususiyati, mazmuni va sintaktik qurilishi bilan uzviy bog'liq. Badiiy asarda pauza muallif fikrning tinglovchiga aniq va to'la yetib borishiga katta yordam beradi. Pauza she'riy asarlarda aksariyat so'roqlarga tushadi va his-hayajon bag'ishlaydi. She'rlardagi bayt yoki bandlar asarning tugallangan bir bo'lagi sifatida bir-biridan doimo pauza bilan ajraladi. Masalan: Ko'm-ko'k... Ko'm-ko'k... Ko'm-ko'k... Mehnat sharaf va shon bo'lgan Vodiylar Ko'm-ko'k... Pauzaning turlari haqida har xil fikrlar mavjud. Biz talabalarga tushunarli bo'lsin uchun uni uch ko'rinishga bo'lib o'rganamiz: 1. Grammatik pauza 2. Mantiqiy pauza

www.arxiv.uz 3. Psixologik pauza. Grammatik pauza. Badiiy asarlar ifodali o'qiganda tinish belgilarida qisqa pauza qilinadi. Bunday pauza grammatik pauza deyiladi. O'zbek tilida quyidagi tinish belgilari ishlatiladi: Nuqta (.), so'roq belgisi (?), undov belgisi (!), ko'p nuqta (...) Vergul (,), nuqtali vergul (;), ikki nuqta (:), tire (-), qavs () va qo'shtirnoq («»). Mantiqiy pauza. So'z guruhlarini bir-biridan ajratib, matn ma'nosini aniq va to'la ifodalashga xizmat etuvchi pauzaga mantiqiy (logik) pauza deyiladi. Mantiqiy pauza matnni kesib o'tgan to'g'ri chiziqqa (G') bilan belgilanadi. Masalan: Ammo ( ertaga sahar paytda) juda uzoqdan bir maqomda guldiragan tovush (arang quloqqa chalindi), bu tovush (o'rmondagi shovur-shuvurlar orasidan) zo'rg'a eshitiladi. She'riyatda mantiqiy pauzalar asarning kompazisiyasiga qarab ham belgilanadi. Masalan: Uyg'unning «Tong» she'ri ifodali o'qilganda quyidagi mantiqiy pauza qilinadi. Sahar chog'i... G' kumush kabi shuuringdanG' Sirg'a taqib G' yaprog'iga bosh qo'yibG' Gullar tunning quchog'ida mudraydiG' Titrab-titrab unda-bunda yulduzlarG' Shoshib-pishib yotog'iga ketgali G' Dargohiga yetgaliG' Oltin shohi etagini sudraydi. G' Mantiqiy pauza ifodali o'qishning o'ziga xos eng muhim unsurlaridan biri bo'lib, u faqatgina mantiq qonuniyatiga rioya qiladi, lozim bo'lsa, tinish belgilarini ham mutlaqo inkor etadi. Mantiqiy pauza gapning mazmunini tubdan o'zgartirib yuborishi mumkin. Misol uchun quyidagi jumlalarni ikki xil pauza bilan o'qib, ma'no o'zgarishiga e'tibor bering:

www.arxiv.uz 1. Yaramas G' itday o'lib ketdi Yaramas itday G' o'lib ketdi. 2. Aldasam G' sizni yer yutsin Aldasam sizni G' yer yutsin. Mantiqiy pauzaning bunday jozibador kuchidan xalq donishmandlari unumli foydalanganlar. Psixologik pauza. Muallifning matnida yashiringan kuchli his-hayajonini psixologik pauza orqali ifodalash mumkin. Psixologik pauza o'quvchi va notiq nutqiga jonlilik kiritib, asarning ta'sirchanligini oshiradi. Psixologik pauza ikki chiziqqa (G'G' ) bilan belgilanadi. Badiiy asarlarning o'xshatish, sifatlash, mubolag'a, istiora va boshqa tasviriy ifoda vositalari qo'llangan o'rinlarda ham muhimdir. Intonasiya haqida umumiy ma'lumot. Ma'lumki, nutq tafakkur mahsulidir. Kishi fikri yoki maqsadini ikkinchi bir kishiga so'zlar vositasida yetkazib, o'zaro fikr almashadi,aloqada bo'ladi va kayfiyatini ifoda etadi. fikr – tuyg'ular, maqsad-intilishlar, his-hayajonlar boshqalarga ovoz tovlanishi orqali ham yetib boradi. Muayyan istak, niyat-intilish, haakat natijasida yuzaga keluvchi ana shu ovoz tovlanishlariga intonasiya deyiladi. Ifodali o'qish jarayonida intonasiyaning ahamiyati katta. Badiiy asarda intonasiya orqali qahramonlarning turli kayfiyati, ichik kechinmasi ifodalanadi. Ayniqsa, poetik asarlarning ritmik ohangdorligini tinglovchiga yetkazishda intonasiya katta rol o'ynaydi. Intonasiyaning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, ta'kidlanganidek u asar mazmuni, avtor maqsadi, fikr-tuyg'usi hamda kayfiyatidan tabiiy ravishda kelib chiqadi.

www.arxiv.uz Badiiy asarlarni ifodali o'qishda nutq san'atining ahamiyati. Tinglovchiga asarning g'oyaviy mazmunini, muallifning hayot haqidagi fikr- mulohazalarini, qahramonlarning ichki hissiyotlarini yetkazish ifodali o'qish oldiga qo'yiladigan asosiy vazifadir. Shu maqsadda har bir talaba ifodali o'qishning o'ziga xos xususiyatlarini mukammal o'rganishi kerak. Uni puxta o'zlashtirgan kishining nutqi ravon, shirali bo'lib, o'z fikrini tinglovchilarga to'g'ri va izchil yetkaza oladi. To'g'ri, badiiy asarlarning hammasi ham bir xilda o'qilavermaydi. Har qanday asarni ifodali o'qish uning janr xususiyatlari va kompozision tuzilishiga ko'ra belgilanadi. O'qituvchi asarni ifodali o'qisha kirishishdan oldin uning g'oyaviy mazmunini, obrazlar tizimini va badiiy xususiyatlarini chuqur o'rganishi lozim. She'riy asarlarni ifodali o'qishning o'ziga xos xususiyatlari o'qiladigan asarning janri, ritmi, qofiyalanish tartibi va band qurilishiga bog'liq. Ritm haqida umumiy ma'lumot. Ritm grekcha ( rhuthmos–ritmos) so'zidan olingan bo'lib, vazifadosh, ohangdosh degan ma'nolarni anglatadi. Ritm ifodali o'qishda katta o'rin tutadi. Badiiy adabiyotda, ayniqsa, she'riyatda misradagi kichik bo'laklarning bir- biriga monand ravishda takrorlanib kelishi ritmni hosil qiladi.masalan, barmoq tizimidagi she'rlarda ritm, turoq, qofiya, radiflar yordamida va misralardagi hijolarning bir tekisda takrorlanishidan maydonga keladi. Aruz tizimiga mansub she'rlarda esa, ritm, cho'ziq va qisqa hijolarning bir xil tartibda takrorlanishidan hosil bo'ladi. Erkin she'rlarda har bir satr zinapoya shaklida bo'laklarga bo'lib yoziladi va ularni o'qiganda mazmunga qarab, ritm saqlanadi. Poeziyada ritmni bir-necha ichki turlarga bo'lib ko'rsatish mumkin. Masalan, band (strofa) ritmi, alleterasion ritm, anafora ritmi, intonasion ritm, ijrochilik pauzalariga bog'liq bo'lgan ritmlar va boshqalar. Biz bulardan band ritmi, alleterasion ritm va anafora ritmi haqida fikr yuritish bilan cheklanamiz.

www.arxiv.uz Band ritmi. O'zbek poeziyasida band qurilishi bilan bog'liq ritm band ritmi deb ataladi. Bandlarning qofiyalanish tartibi har-xil bo'lib, ular o'ziga xos ritm hosil qiladi. Masalan, Masnaviy: Vodiylarni yayovkezganda, - a Bir ajib his bor edi menda...-a Chappar urib gullagan bog'in, -b O'par edim Vatan tuprog'in. –b Odamlardan tinglab hikoya –v O'sar edi shoirda g'oya...-v Alliterasion ritm. Bir xildagi ohangdosh tovushlarning takrorlanishi natijasida hosil bo'ladi: Bu yo'llar ko'p qadim yo'llardir, Uzala tushgan cho'l kabi sokin. Ustidan shabada esmagan tiniq ko'l kabi, Og'zi qon bir bo'ri yo oqsoq bir it: Hayqirsa, uvlasa, Har tongda bir dong deb bong ursa dovullar... Anafora ritmi – poetik asarlarning misralari boshida yoki prozaik asarlardagi gaplarning oxirida bir xil tovush, ohangdosh so'z yoki iboralarning takrorlanib kelishidan hosil bo'ladi. Masalan, Ko'm-ko'k Ko'm-ko'k Ko'm-ko'k... Ko'klam quyoshdan ko'kargan qirlar Po'lat yag'rinlarni ko'targan yerlar ko'm-ko'k. Qora zulfing firoqida parishon ro'zg'orimbor,

www.arxiv.uz Yuzungning ishtiyoqida ne sabru qarorim bor. Labing bag'rimni qon qildi, ko'zimdin qon ravon qildi, Nega holim yomon qildi men andin Bir so'rorim bor... Anafora ritmi – bir necha gapning sintaktik jihatdan bir xilda bog'lanib kelishidan ham paydo bo'ladi: Menikidir kelajak, chaman Menikidir maktab, ijod, fan, Menikidir sog', aql, badan, Ko'nglim to'lin oy kabi ravshan. Temp va ritm bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, badiiy matnni ifodali o'qishda ularga qat'iy amal qilingandagina muallif maqsadiga to'la tushunish mumkin. Temp haqida umumiy ma'lumot. Olamda hayot mavjud unda harakat bor, harakat boy joyda esa – temp, temp bor joyda ritm bor. Demak, hayot va mehnatni ma'lum temp va ritmsiz tasavvur etish mumkin emas. Mehnat ma'lum bir me'yorda takrorlansa charchatmaydi. Shuning uchun ham mehnat jarayonida aytiladigan ashulalar ohangi o`sha ish-harakatga hamohang bo`ladi. Badiiy adabiyot hayotni in'ipos ettirar ekan, unda ham temp va ritm saqlanadi. Bu yozuvda tinish belgilari orqali ifodalanadi .

www.arxiv.uz Badiiy adabiyotda temp va ritm asarning g ` oyaviy - estetik mohiyatini ochishga xizmat q iladi , nutqning emosional ta ' sirchanligini kuchaytiradi , estetik zavq uyg ` otadi . Demak , temp va rimt ifodali o ` qishda muhim ahamiyat kasb etadi . H ar qanday asarda o ` ziga xos temp va rimt yashiringan bo ` ladi . Shuning uchun o `q uvchi to `g` ridan - to `g` ri ifodali o `q ishga kirishmasdan , avval asar bilan puxta tanishib chiqishi zarur . So ` ngra , asarning temp va ritmi o ` zgaradigan yerlarini q alam bilan belgilab olgach , ifodali o `q ishga kirishsa asar mazmuni muallif maqsadi tinglovchiga to ` lqin yetib boradi . Temp lotincha ( tempus - tempus ) so ` zidan olingan bo ` lib , sur ' at , daraja , vaqt degan ma ' nolarni anglatadi . Temp - ifodali o ` qishning h is -h ayajon jihatdan intensivligi , uning istirobli , h ayajonli nafasidir . Agarda temp qahramonlarning ichki kechinmalari , his -h ayajon , voqealar rivojlanishining keskinligi darajasiga ko ` ra o ` zgarib turadi . Ifodali o ` qish jarayonida tempni ko ` tarish h ovliqish degan gap emas , aksincha jonlantirish demakdir . " Agar biror harakat ma ' lum bir vaqt me ' yorida bajarilsa , tempni ko ` tarish o ` sha vaqtni bir oz qisqartirishga olib keladi , natijada yashash ( kechinma ) ni h am , shu orada aytiladigan so ` zni h am bir oz tezlashtirib , qisqartirilgan vaqt miqyosiga joylashtirishga to ` g ` ri keladi ". Agar ifodali o ` qish jarayonida temp inobatga olinmasa , nutq so ` lg ` in , jonsiz bo ` lib , ta ' sir kuchi pasayadi . Bunga G ` ofur G` ulomning " Sen yetim emassan " she ' ridan olingan q uyidagi parcha yaxshi misol bo ` la oladi . Nega cho`chib tushding? Murg`ak tasavvur. Go`dak xayolingga Nimalar keldi? Shunday qilib, nutq tempi asar mazmuni va muallif maqsadiga ko`ra goh pasayadi, goh ko`tariladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Aristotel - "Poetika" T. 1980 y. 2. Axmedov A. - "Notiqlik san'ati" T. 1967 y. 3. Oripov K., Obidova M. "Ifodali o'qish" T.1992 y. 4. Inomxo'jayeva S., Zunnunov A. "Ifodali o'qish asoslari" T. 1978 y. 5. Jo'rayev K. "Ifodali o'qish va himoya qilish" T. 1986 y. 6. Yodgorov N. "Gigiyena golosa i yego fiziologicheskoye osnovo'" M. 1967. 7. Leonardi YE.I. "Deksiya orfoepiya" M. 1967. 8. Sayfuddinov A. "Og'zaki nutqda pauzaning ahamiyati" T. 1965 y. 9. Xo'jayeva L. "Lektor haqida ifoda vositalari" T. 1964 y. 10.www.Ziyonet.uz

Похожие

Nutq texnikasi va madaniyati

Ifodali o`qish malakalarini shakllantirish

Ifodali o`qishda nutq a`zolarining roli

Ta’lim metodlari va vositalari

Pedagogik texnika pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismi sifatida