Харакатли уйинни ташкил килиш ва утказишга куйиладиган педагогик талаблар - Педагогиka - Рефераты

Харакатли уйинни ташкил килиш ва утказишга куйиладиган педагогик талаблар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119 KB

Ҳаракатли ўйинни ташкил қилиш ва ўтказишга қўйиладиган педагогик талаблар. Режа: 1. Ўйин раҳбарларининг асосий вазифалари 2. Ўйинни кетма-кет ўтилишини албатта режалаштириш шарт. 3. Зарур билим ва малакаларни эгаллашни системали равишда мустахкамлаш. 4. Ўйинни ўтказишга тайёргарлик кўриш 5. Ўйинни ўтказиш учун жойни тайёрлаш. 6. Ўйинга асбоб-анжомларни тайёрлаш. 7. Майдонни белгилаш. 8. Ўйинни дастлабки тахлили. 9. Ўйинчиларни ташкил этиш. Ўйинчиларни жойлаштириш ва ўйинни тушунтиришда раҳбарни жойи Ўйинни тушинтириш. 10. Ўйин бошини сайлаш. 11. Командаларга бўлиш. 12. Капитанларни тайинлаш бўйича бўлиш усули. 13. Команда капитанларини сайлаш. 14. Ёрдамчиларни тайинлаш.

Ҳаракатли ўйинларни ташкил қилиш ва ўтказишда ғоявийлик, илмийлик ва ўйиндан фойдаланиш режага асосланганлигини, тарбиявий, таълимий ва соғломлаштириш натижаларига йўналтирилганлиги хисобга олиш зарур. Ўйинни ўтказишда раҳбарлик ёки йўл кўрсатувчи роли педагогка, тарбиячи, ёрдамчиларга тегишли бўлиши керак. Ўйин тарбиявий, таълимий ва соғломлаштиришни катта аҳамиятга кўпроқ уни бошқаришга боглиқ бўлади. Битта ва шунга ўхшаш ўйинлар ёрдамида турли-туман ахлоқий ва жисмоний сифатларни тарбиялаш мумкин. Биринчидан шуғулланувчиларга ўйини таъсир этишини аниқланади (мазмуни, ҳаракатланиши, ўйин қоидаси), иккинчидан методик усуллари билан бола уни ёрдами билан ўйинларни эгаллайди, учинчидан, ташкил этиш услублари. Ўйини мазмуни болалар уйда, мактабда, болалар боғчасида билим ва малакаларини эгаллаши, атрофни ўраб турган мухитга боғлиқдир. Шунинг учун ҳар хил ёшдаги болаларда ўйинда ҳар хил ўйин мазмунига кўра, худи шундай уни ўтказиш усули бўйича турлича ривожланади. Болани жисмоний ривожланиши ўйин ёрдамида хохлаган йўналишда ва бошқа жисмоний машқларни турлари мумкин қадар фақат мақсадга йўналтирилган холда ва доимо педагогик раҳбарлик қилинганда амалга оширилади. Ўйин раҳбарларининг асосий вазифалари. Раҳбар ўйин ташкилотчиси ва уни ўтказиш жараёнида болаларни тарбиячиси бўлиши шарт: 1) Шуғулланувчиларнинг саломатлигини мустахкамлаш, уларни тўгри жисмоний ривожланишига ёрдам беради; 2) Хаётни зарур бўлган ҳаракат малакаларини эгаллашга ёрдам беради; 3) Болаларда зарур бўлган одоб-аҳлоқ иродавий ва жисмоний сифатларини тарбиялаш; 4) Ўйин билан мустақил равишда мунтазам шуғулланиш одатини ва ўқувчиларда ташкилотчилик малакаларини сингдириш.

Ўйин билан шуғулланиш дўстликни, ростгўйликни, жамоатчиликни, ватанпарварликни, онгли интизомни тарбиялашга ёрдам беради. Шу билан бирга жисмоний тарбия бўйича дастури билан мос равишда маълум ҳаракатни ўргатиш учун ўйинни тўғри танлаш мухимдир. Хардоим хам ўйинни тўғри танлаб олиб, самарали ижобий таълим- тарбияга эришиш мумкин эмас у кўпроқ ўйинни ташкил қилиш ва ўтказиш жараёнига боғлик. Таълимий, тарбиявий ва соғломлаштириш вазифаларини хал этишда тарбияни хусусан дидактик принципларини умумий қонуниятларини очиб борувчи ушбу педагогикага амал қилиши зарур. Ҳаракатли ўйинлар билан шуғулланиш характери бўйича тарбиялайдиган бўлиши шарт. Ўйини мазмунидан фойдаланган холда (мазмуни, ҳаракат қилиши ва унга кирувчи ўйин қоидалари), педагог маълум даражада ўйинчиларни юриш-туришини, муамиласини ташкил этади. Бунинг учун у ўйнайдиган жамоани яхши билиши, ўйинни мазмунини ўрганиши ва юқори педагогик махоратга эга бўлиши керак. Ўйинда болаларни ўзига хос хусусияти намоён бўлади. Ўйинда уларни хулқини ва характерини ўрганиб олганидан кейин, раҳбар хаддан ташқари тез таъсирчанлигини, бахслашишни, нотўғрилигини ёки ўйин қоидаларига риоя қилмаслигини, виждон йўқлигини ва хулқидаги бошқа салбий томонларни олдини олиш мумкин. Жамоа ўйинларида раҳбар ўйинда мақсадга эришиш учун ўйинчиларни биргалашиб ҳаракат қилишга ўргатади, бу ўртоқлик хиссини, жамоатчилик, топширилган вазифага жавобгарликни хис қилиш, ўзини ишини охиригача етказишдаги қаътийлигини тарбиялашга ёрдам беради (акс холда командадаги ўртоқлари қийналади). Ҳар бир ўйинда мақсадга эришишда қийинчиликлари бўлади. Шунинг учун ўйновчилар, ўйин қоидаларини бузмасдан уларни енгиб ўтишлари керак. Биттагина қийинчиликни енгиб ўтгандан кейин, бошқасини олдинга

суриш керак, чунки болалар уларни енгиб ўтишда, зўр беришлари керак. Бу эса мехнат севарликни ва иродани тарбиялашга ёрдам беради. Раҳбар у ёки бу ўйинни ўтказишда шуни белгилаб олиш керакки, у асосий тарбиявий ва таълимий вазифани аниқлаши керак (масалан, тўпни отиш ва илиб олиш нишонга улоқтириш малакаларини такомиллаштириш, енгил атлетика, гимнастика мағулотларида эгаллаган малакаларини мустахкамлаш, ўйновчиларда жасурликни ҳаракатни бир-бирига мувофиқлиги, жамоатчиликни тарбиялаш жойни ориентир олиш малакаларини тарбиялаш ва ш.қ) Болаларни олдига нисбатан аниқ, енгил ва тез хал қилинадиган вазифалар қўйилади. Масалан, “асирга” туширмаслик, рақибларни қидириб топиш, ўртоғини қўтқариш, рақибни устидан ғалабага эришишдан иборатдир. Рахбар айрим вақтларда уларни кўпроқ қийин вазифаларни таклиф қилади (масалан, тўпни олиб юриш ва узатишни, баскетбол ўйини учун халқага тўп ташлашни эгаллаш). Бошқариб борувчи ўргатишни фаол ва онгли равишда қилинганлик принципи хисобланади. Ўйинни ўтказишда, раҳбар уни мазмунини ва вазифасини шунингдек ўзини тута билиш қоидаларини тушинтириш шарт. Ўйновчиларнинг онгли хулқи ўйинни такомиллаштиришга ва уни ижодий бойитишга имкон беради; бунда ўйин қатнашчиларини қизиқиши бир мунча ўйинни тарбиявий таъсир этиши ошиб боради. Болаларда ўйинда ўз ҳаракати ва ишларига онгли муносабатда бўлишга ўзининг ютуқ ва камчиликларини танқидий мухокама қилишни, ўртоқларини ҳаракатини ва хулқ атворини тахлил қилишга ўргатиш керак. Агар ўйин яхши ўзлаштирилган бўлса фаоллик ошади. Ўйинни такрорлаб туриш жуда фойдали бўлади, буни шуғулланувчиларни хулқи кўпроқ ўз айибига тушиниб боради, ҳаракат малакалари такомиллашади, ўйинда ўкувчилар фаол қатнаша бошлайди, эски ўйин қоидалари мураккаблашади, янги вазифаларни яратадилар (рахбар билан биргаликда ёки уни назорати остида).

Ўйинга қизиққонлигини ортириб бориш болаларни фаоллаштиришга таъсир этади, буни кўпроқ боғлиқлиги шундаки уни ўтказишга унга тайёргарлик кўришида. Болаларни фаолигини ўйиндаги ташкилотчилик малакаларини тарбиялаш учун фойдаланиш лозим. Рахбар уларга етакчилар, капитанларни раисни топшириш билан майдончани белгилашга хакамлик қилишга жалб этиш билан болаларни мустақил ўйнашга ўргатиши керак. Уларга ўйинни ташкил қилиш ва хакамлик қилишда секин-аста кўпроқ мустақилликка имкон беради. Танланган капитанлар камондани ҳаракатига рахбарлик қилади, ўйин қатнашчиларини орасидан ажратилган, хакам, ўйин қоидаларига аниқ риоя қилишни кузатади. Раҳбар ўйинни боришида хакамга тактик жихатдан ёрдам беради ва ўйновчиларнинг ўзини тўгри тутишига йўналтиради. Болаларни фаол ва онгли равишда ўйнашлари учун рахбар ўйинни аниқ ва таъсирчанлик қилиб тушунтириши зарур. Кичик мактаб ёшидаги болаларга мазмунли ўйинни тушунтиришда айниқса таъсирчанлик бўлиши жуда мухимдир. Ҳаракатли ўйинларни ўтказишда нафақат кўрсатишдан, балки кўргазмали қўлланмалардан хам фойдаланиш мумкин: асбоб-анжомларда, чизмаларда уларда майдондаги белги аломатлари ва ўйинчилари жойлашишлари, фото расмда ўйинни алохида маментлари кўрсатилган бўлади. Ўйинни кетма-кет ўтилишини албатта режалаштириш шарт. Режалаштиришда болаларни маълум ёшига қараб жисмоний тарбия вазифаси, уни жисмоний тайёргарлиги шунингдек аста-секин малака ва билимни тўплашни хисобга олиш зарур. Жисмоний тарбия учун ўйинларни умумий таълим мактабларини жисмоний тарбия дастурига мос холда режалаштирилади. Ўйин режалаштирилаётганда жисмоний машқларни бошқа турлари ва гимнастика, енгил атлетика машғулотларида эгаллаган улар ўртасидаги ички боғланишни ва малакаларни кетма-кет ўзлаштиришни хисобга олиш керак.

Ўзлаштириб олинган билим ва малака олдин ўтганларини такрорлаб ва янгилари билан мустахкамлаб борилади. Энг мухими чунки янги ўйинларда эгаллаган малака такомиллашиб боради ва янгиси пайдо бўлади. Таниш ўйинларда нотаниш ўинларга аста-секин ўтиш лозим. Бунда албатта топиш ўйинларга суяниш керак. Нотаниш ўйинларни бундай мақсади, ўтганлари билан ўхшаш шунинг учун янги ўйин қоидалари ва шартлари киритилиши шарт, аста-секин эгаллаган малака ва билимларга талабни оширилади. Ҳаракатни ўхшашлиги янги бирқанча мураккаброқ бўлган ҳаракатга ўтиш енгиллашади. Шундай қилиб кичик мактаб ёшидаги болаларда тезликни ва эпчилликни ривожлантириш учун “Ким чаққон”, сўнгра “Қопқон”, “Икки совуқ” ўйинларида фойдаланилади. Бу ўйинлар тузилиши ва ҳаракати бўйича бир-бирига жуда яқин (тез югуриш билан чап бериб қутулиб қолиш) фақатгина иккинчи ўйинда вазифа бирмунча мураккаблашади (катта эпчиллик талаб қилинади), “Икки совуқ”, ўйиндан кейин “Товон балиқ ва чўртон балиқ”ни ўтказиш енгил бўлади, бу ҳам тузилиши бўйича яқин бўлиб, бироқ ўйин қоидасига кўра кўпроқ мураккаб бўлади. Янги ўинларни ўргатишда ўкувчилар томонидан билимларни эгаллаши хисобга олинади ва уларни аста –секин мураккаблаштирилади. Янги ўйинларда эса ўйинларни элементи такрорланади, бироқ кўпроқ мураккаб шаклда “Ҳаракачан нишон” ўйинни билган болалар, “Овчилар ва ўрдакалар” ўйинига тезда киришиб кетадилар, унда иккита жамоаларни курашиш жараёнида бироқ ўзгартирилган шароитда, ҳаракатчан нишондаги каби худди шундай малакаси такомиллаштирилади. Кейинчалик бу малака янада мураккаброқ “Отишма” ўйинида такомиллаштириш мумкин, бунда ҳаракатчанг нишонга улоқтиришни ва тўпдан чап бериб қутилиб қолиш иккала команда бир вақтда бажаради. Ўйин шуғулланувчиларнинг тайёргарлигига мос келиш керак. Ҳар бир ўйинда шундай қийинчиликлар бўлиши шартки, чунки уни қатнашчиси мақсадга эришиш йўлида тўсиқларни ошиб ўта оладиган бўлади. Ўйинда,

ўйновчилар қийинчиликларни енгиб ўта олмаса кучни жипислаштирмаса, болаларни қизиктирмаса ва уни педагогик қиммати бўлмайди, чунки ўқувчиларни қобилияти ва ирода сифати ривожланмайди. Ўз кучига ишонишни тарбиялаш учун ўйинни тушунарли бўлиши катта ахамиятга эга. Кучи етмайдиган ўйинлар болаларни шуғулланишига бўлган қизиқишини пасайтиради ва уларни чарчатиб қўяди. Ўйинда ўкувчиларни имкониятлари ва кучларига мос келадиган ролларни тақсимлаш жуда мухим. Бунинг учун ҳар бир ўқувчини билими ва унга яккама-якка ёндошиш зарур. Заиф болалар ўйинда қийинчиликларни енгиб ўтишни ўрганишлари зарур. Уларга кучларига қараб вазифалар берилади, чунки уларни ўз кучларига ишонишлари тарбияланади. Зарур билим ва малакаларни эгаллашни системали равишда мустахкамлаш. Янги билим рефлекторга боғлиқ ўйинни такрорлаш натижасида мустахкам бўлиб боради, ҳаракатни янги усуллари тезроқ ўзлаштирилади. Ўкувчилар ўйинни қанчаки яхши тушуниб етса, шунча уларни малакаси такомиллашиб боради, улар учун шунча қизиқарли бўлади. Буни исботи шундан иборатки болаларни севимли ўйинлар доираси одатда чегараланган. Уларга севимли ўйинлари кўпроқ тарбиявий таъсир кўрсатади. Балки бу демак фақат уларни ўтказиш керак дегани эмас. Шунинг учун болаларга мазмуни бўйича турли-туман хартомонлама ривожланишига ёрдам берадиган ўйинларни тавсия қилиш зарур. Бироқ болаларга қисқа вақт ичида кўп ўйинлар ўйнашни таклиф қилиш мумкин эмас. Болалар ўйинларни яхши ўзлаштириб олишлари шарт, уларда ўзини ҳаракатини ва хулқ одоб малакаларини такомиллаштиради. Ана шу мақсадда болаларга маълум бўлган ўйинлар мазмун ва ҳаракати жихатдан бироз мураккаблашган қоидалар билан такрорланади. Машхур педагог П.Д. Ушинский, яхши педагог эски ўйинларни такрорлаш, эсдан чиққан

ўйинларни такрорлаш дегани эмас, чунки эскиси эса янгисини ишончли қилиб мустахкамлайди деб айтган эди. Ҳаракатли ўйинларни мунтазам ўтказиб боришин тавсия қилинади. Болалар бундай холатда алохида ўйинларни пишиқ ўрганиб оладилар ва уюшқоқлик билан ўйнашга ўргатади. Улар ўрганилган ўйинларни, ховлида майдончада, уйда ўтказадилар ва уларга ўзларининг ўртоқларини жалб қиладилар. Рахбар ўзини тажрибаларини бошқаларга ўргатиш ва тарбиявий ҳамда таълимий мақсадда фойдали ва қизиқарли ўйинларни танлаши шарт. Бунинг учун у болалар ўйинни хардоим ўрганиши ва уларни энг яхшиларидан фойдаланиш лозим: бошқа тарбиячиларни амалиётини тахлил қилиш методик усулларини бойитиб бориш; ўйин бўйича методик адабиётларни ўрганиб бориш керак. Иложи борича халқ миллий ўйинларини ташкил қилиш ва ўтказиш зарур. Улардан энг яхшиларини болалар билан ўтказиладиган тарбиявий ишни амалиётида қўллашлари шарт. Болалар хаётига яхши ўйинларини тадбиқ қилиш учун ташкилотчиларни, ўйин бошиларни тайёрлаш зарур, чунки улар болалар ташкилотларида ташвиқот ва тарғибот ишларини олиб борадилар. Ўйинни ўтказишга тайёргарлик кўриш. Ўйинни танлаш энг аввало дарс олдига қўйилган вазифага боғлиқ бўлади. Чунки уни аниқлашда, рахбар болаларни ёш хусусиятларини, уларни ривожланишини, жисмоний тайёргарлигини, болаларни сонини ва ўйинни ўтказиш шароитини хисобга олади. Ҳаракатли ўйинларда 3 дан то 300 тагачан киши қатнашиши мумкин. Ташаббускорлик шароитида хаммадан кўра кўпроқ тез-тез 3-10 та ўйин қатнашчиларига мўлжалланган ўйинлардан фойдаланилади. Улар одатда болалар билан мустақил равишда ховлиларда, майдончаларда, шунингдек ҳар хил йиғилишларда ташкил этилади. Ўқитувчи, тарбиячи, етакчилар рахбарлигида ташкил этилган машғулотлар (дарсда, йиғилишларда, дам

олиш оромгохларида ўтказиладиган машғулотларда, спорт мактабида) 20-40 та ҳаракатли ўйинлар ўтказилади. Катта байрамларда кечаларда ва болалар кўп тўпланган оммавий сайилларда 100-300 ўйин қатнашчиларига мўлжаланган оммавий ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Ўйинни танлашда албатта ўтказиладиган машғўлотни шаклини хисобга олиш шарт (дарсда, танаффусда, звенолар, байрамларда, сайрларда). Дарсда ва танаффусда вақт чегарланган бўлади; ўйин мазмуни ва вазифаси дасрдагига кўра, танаффусда бошқача бўлади; байрамларда айниқса оммавий ва аттракцион ўйинларидан фойдаланилади бу ўйинларда ҳар хил ёшдаги болалар ва турли тайёргарликдаги болалар қатнашишлари мумкин. Ўйинни танлаш ва ўтказиш тўғридан-тўгри уни жойига боғлиқ бўлади. Унга катта бўлмаган тор залда, майдончада ёки йўлакчада ўйин бир чизиққа сафланган холда ўтказилади, у ўйинда ўйнайдиганлар навбатма-навбат қатнашадилар. Катта залда ёки майдончада тарқалиб югуриш катта ва кичик коптокларни улоқтириш ва спорт ўйинлари элементлари билан ўйналадиган ўйинларни ўтказиш мумкин. Шаҳардан ташқарига сайрга ва экскурсияга чиққан вақтида жойларда ўтказиладиган ўйинлардан фойдаланилади. Қишда майдончада қишки ўйинлар чанғида, конкида, чинада ва қардан ҳар хил шакллар қорқизлар ясаш мумкин. Очиқ хавода ўйинни ўтказишда оби-хаво шароитини (айниқса қишда) хисобга олиш зарур. Агарда ҳаво харорати паст бўлса бундай пайтда барча ўйин қатнашчилари фаол ҳаракат қилишлари керак. Ўйинда кўп туриб қолиш ва ўзини навбатини кўп кутиб қолиш холатларидан қочиб қутилиш керак. Кунни иссиқ пайтларида энг яхшиси кам ҳаракатчанг ўйинлардан фойдаланилгани маъқул, чунки ўйин қатнашчилари ўйин топшириқларини навбат билан бажарадилар. Шунингдек ўйинни танлашда қўлланмалар ва асбоб-анжомларни бор бўлишига боғлиқ. Тегишли асбоб-анжомларни йўқлиги ва уни нотўғри алмаштириш ўйинни бузилишига олиб келади.

Рахбар жисмоний тарбия бўйича дастуридаги ўйинлар, тўпламлардан, болалар ўртасида яхши ўйналадиган ўйинлар, рахбарни ва болалар жамоаси ва мустақил ижодий янги ўйин вариантларидан фойдаланилади. Ушбу мақсад учун белгиланган тарбиявий жихатдан кўпроқ тез-тез самара берадиган янги шаклдаги, ижодий қайта ишланган ўйинларни янги шаклига эга бўлади. Болаларни катта спортга бўлган катта қизиқиши билан боғлиқ жуда кўп ўйинлар спорт ўйинлари ва бошқа спорт турлари элементлари билан яратилган. Бу кичик ва ўрта ёшдаги ўқувчилари қулидан келадиган улар учун турли-туман спорт турларига иштирок қиладиган шаклда иштирок этишга рухсат беради: баскетболда (“Тўп учун кураш”, “Тўп капитанга”, “Тўрт томонга тўп узатиш”), волейболда (“Волейболчиларни тўп узатиши”, “Тўпни узатдингми ўтир”). Тарбиявий ахамиятга эга бўлган миллий ҳаракатли ўйинларни кенгроқ оммалатириш зарур. Бу эса хар хил миллат болалари ўртасида дўстликни, ҳар хил халқларни турмуш хаёти ва маданияти уларни ўзига хос хусусиятлари билан таништиришга ёрдам беради. Ўйинни ўтказиш учун жойни тайёрлаш. Очиқ хавода ўйинни ўтказиш учун чимларни қирқиш керак (агарда теннис майдонча ва аниқ белгилар талаб қилинади) ёки теннис кўмкўк майдонча танланади (айниқса кичик мактаб ёшдаги болалар учун). Энг яхшиси майдончани тўғри бурчак шаклида, энг камида 8 м, узунлиги камида 12 м бўлиши керак. Майдондан 2 м масофада бирнеча скамейкани қўйиш тавсия қилинади. Иложи борича, ёзги майдончани атрофида дарахтлар бўлгани яхши. Бино ичида ўйинни ўтказишдги уни назарда тутиш керакки, чунки бино ичида, ўйновчиларни ҳаракат қилишига, иложи борича асбоб- анжомларни (бруся, турник, конь, козел) ёрдамчи хоналарга олдириб қўйиш керак. Агарда асбоб-анжомларни залдан олиш имконият бўлмаса, унда уларни зални қисқа девори томонига қўйилади ва скамейка, тўр ёки бошқа

буюмлар билан ўраб қўйилади. Дераза ойналари ва лампалар сим тўрлар билан бекитилади. Бундан ўйинни ўтказишда олдин шомоллатилиши ва нам латта билан артилиши керак. Рахбар жойларда ўйинни ўтказишдан олдин дастлаб жой билан яхши танишиб чиқиш керак ва ўйин учун шартли чегараларни белгилаб чиқиш шарт. Ўйинга асбоб-анжомларни тайёрлаш. Ҳаракатли ўйинларни ўтказиш учун байроқчалар, рангли боғичлар, ҳар хил катталикдаги коптоклар, гимнастика таёқча, булавалар ёки кеглилар, чамбарак, аргамчилар керак. Ўйинда асбоб-анжом чиройли, яшил рангда ва ўйинда ажралиб тарадиган бўлиш керак (бу кичик мактаб ёшидаги болалар учун энг аввало мухимдир). Асбоб-анжомни катта кичиклиги ва оғирлиги бўйича ўйновчиларни бўйларига мос бўлиш лозим. (умумий таълим мактаблари учун тузилган жисмоний тарбия дастурига қаралсин). Асбоб- анжом сонини олдиндан назарда тутиш лозим. Асбоб-анжомни ўтказиладиган жой билан ёнма-ён сақлаш мақсадга мувофиқдир. Мухими уни санитар холатини ва уни мунтазам равишда тортибга солиб бориш керак. Болаларни тарбиялаш мақсадида болаларни асбоб-анжомларни таъмирлашга ва сақлашга жалб қилиш фойдали бўлади. Ўйин қатнашчиларига асбоб-анжомни тарқатиш ва қўйиб чиқиш фақатгина ўйинни тушунтириб бўлгандан кейин бажарилади. Буни болаларни ўзлари бажарадилар, чунки улар топшириқни тез, аниқ ташкилий равишда бажарадилар. Майдонни белгилаш. Агарда майдони белгилаш учун кўп вақт талаб қилинадиган бўлса унда буни ўйинни бошланишига қадар бажарилиши керак. Белгилаш мураккаб бўлмаса унда ўйинни мазмунини гапириб бериш билан бир вақтда ёки уни бошланишдан олдин бажариш мумкин, гапириб бериш вақтида фақатгина

белгиланган чегарасини кўрсатиш мумкин. Тез-тез такрорланадиган ўйин учун майдончани доимо бўлиб турадиган белги чизиш мумкин. Ўйин учун ажратилган белгилар равшан чизилган бўлиши шарт, ўйинга берилиб кетган, болалар учун, улар орқасидан ўнғайгина кузатиш имкониятига эга бўлинади. Ўйин учун чизилган чизиқ тўсиқдан, девордан ёки бошқа буюмлардан 3 м дан яқин бўлмаслиги керак, бўлмаса болалар шикастланишлари мумкин. Бу энг аввало югуриб ўтиш билан ўйналадиган ўйинларда жуда мухимдир, чунки бунда жуда-жуда катта гурух ўйин қатнашчилари бирвақтни ўзида “уйлар” чегарасидан югуриб ўтадилар. Ўйинни дастлабки тахлили. Рахбар ўйинни болалар ёшига мўлжаллаб ўйинни барча жарёнини дастлаб ўйлаб ва кўра билиши шарт, чунки уни қандай маментларда ортиқ қизиқиб кетиши, ўйновчиларнинг ножўя билан қилган хулқлари, уларни қизикишларини пасайиб кетишларини келиб чиқариши мумкин, бундай ёқмайдиган холатларни олдини олиш учун, аввалдан ўйлаб кўриш керак. Болаларни яхши кўрадиган рахбар ўйновчилар ўртасидан кимни капитан, биринчи ўйинбошини, қамроқ уюшган болаларга қандай ролни беришни, бўш ва пассив ўйинчиларни қандай қилиб ўйинга жалб қилишни олдиндан ўйлаб кўриши шарт. Айрим ўйинчиларни ўтказиш учун у олдиндан ўйин қатнашчиларидан ёрдамчиларни белгилаб қўяди, уларни вазифасини аниқлайди ва агарда керак бўлса уларга тайёрланиш учун имконият беради (масалан, жойларда ўтказиладиган ўйинларда). Ёрдамчилар олдиндан ўйин қоидалари ва уни ўтказиш жойлари билан танишадилар. Энг мухими, жамоада жамоага қизиқиш уюғотиш, ўзларини шахсий қобилиятларини намоён қилишга, ўйинда ўртоқларини юрищ-туриш қоидаларини яхши ўзлаштириб олиши ташкилотчилик қобилиятларининг сингдириш, болалар ижодини ривожлантиришга, ўйин жараёнидаги вазиятни тўғри бўлишига ва бахолашга ёрдам беради.

Ўйинчиларни ташкил этиш. Ўйинчиларни жойлаштириш ва ўйинни тушунтиришда раҳбарни жойи Ўйинни тушунтиришдан олдин, ўйин қатнашчиларини шундай қўйиш керакки, чунки улар рахбарни яхши кўришлари ва уни сўзлаб беришини эштишлари керак. Энг яхшиси ўйновчиларни дастлабки холатга турғизишлари керакки, чунки шу холатдан ўлар ўйинни бошлайдилар. Агарда ўйини бошлаш учун ўйин қатнашчилари доирада турсалар, рахбар ўйинни тушинтириш учун ўйновчилар орасида туради. Куп сонли ўйновчилар қатнашадиган оммавий ўйинларда у 1-2 қадам ташлаб доира ўртасида туради. Доира марказида туриш мумкин эмас, чунки ярим ўйновчилар рахбар орқасида туриб қоладилар. Агарда ўйновчилар икки командага бўлинган бўлиниб ва бири иккинчисига катта масофада қарама- қарши сафтортиб турган бўлса (“Оқ теракми, кўк терак”, “Номерларни чақириш”, “Икки қулда тўп узатиш”), буларга тушинтириш учун командаларни яқинлаштириш керак, сўнгра уларни “уйлар” чегарасигачан олиб борилади. Рахбар бундай холатда, ўйинни тушинтириш пайтида, ўйновчиларни орасида майдончани ўртасида ён томондаги чегарасида туради у гох у командага, гох бу командага мурожат қилади. Агар ўйин сочилиб ҳаракат билан бажарилса (“Қувлашмачоқ”), унда ўйновчиларни сафга турғизадаи, улар кам бўлса ёки ўзлари олдида гурухларга бўлади, чунки уларни барчаси рахбарни яхши кўришлари ва эшитишлари керак. Ўйинни тушинтириш вақтида болаларни юзини қуёшга қаратиб ёки ойнага қаратиб қўймаслик керак (улар рахбарни ёмон кўришлари мумкин). Рахбар энг кўринарли жойда барча ўйин қатнашчиларини кўриш ва уларни хулқ-атворини назорат қилиш учун кўринарли жойда ён томонида ёки ёруғликка юзи билан туриши керак.

Ўйинни тушинтириш. Ўйинни ютуғи маълум меъёрда уни тушунтиришга боғлиқ бўлади. Рахбар гапириб беришга киришдан олдин, ўзи ўйин тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлиши шарт. Сўзлаб бериш қисқа ва лўнда бўлиши керак: узоқ вақт давомида тушунтириш ўйинни ўзлаштиришда салбий таъсир кўрсатади. Кичик синфларда ўтказиладиган ўйинлардан ташқари, чунки уларга эртак ва мароқли шаклда тушунтириш мумкин. Химоя қилиб бериш мантиқан тўғри, кетма-кет бўлиши шарт. Ўйинни қуйидаги режа асосида ифода этишни ушлаш тавсия қилинади: 1) ўйинни номи; 2) ўйновчиларни роли ва уларни жойлашиши жойи; 3) ўйинни бориши; 4) мақсад; 5) уни қонун қоидалари. Муаллиф ўйинни бориши хақида гапириб шак-шубхасиз, ўйин қоидалари хақида гапиради, лекин химояни охирида уларга яна бир марта тўхталиб ўтади, чунки болалар уни яхшилаб эсда сақлаб қолишлари керак. Химоя қилиш бир охангда бўлмаслиги керак. Ўйинни тушунтириш босиқ овозда бўлиши керак, айрим холларда уни кўтариб ёки пасайтириб чунки у ёки бу моментдаги мазмуни ўкувчиларни эътиборини қаратилиши зарур. Химоя қилиш вақтида мураккаб терминларни ишлатиш мумкин эмас. Янги тушунча, янги сўзларни тушунтириб бориш керак. Ўйинни яхшилаб ўргатиб олиш учун хикоя қилиб беришни кўрсатиш билан бирга қўшиб олиб боришни тавсия қилинади. У тўлиқ (ўйинни кўпроқ мураккаб моментларини раҳбар ёки ўкувчиларни ўзлари худди ўзидай қилиб қайтарадилар) ёки тўлиқ бўлмаслиги (ўйинни айрим моментларини имо- ишора ва алохида ҳаракатлар билан тушинтиради) мумкин. Тушинтиришда албатта ўкувчиларни кайфияти хисобга олинади. Шуни ёдда тутинки, яъни уларни диққати бўшашган, шунинг учун рахбар тушунтиришни қисқартириш ёки уни жойлаштириш керак. Агарда ўйин

қатнашчилари хикоя қилиб бергандан кейин саволлар беради, барча ўйинчиларга мурожат қилиб, баланд овозда уларга жавоб бериш керак. Ўйинни мазмунини бойфасил фақатгина шу пайитда тушинтириш мумкинки, қачонки ўқувчилар ушбу ўйинни биринчи марта ўйнаганларида. Ўйин такрорлаганда фақатгина асосий мазмунини эслатади. Ўйинни хотирада тиклаш учун энг яхши усул ўкувчиларнинг ўзларини жалб қилишдир. Ўйин бошини сайлаш. Ўйин бошини вазифасини бажариш ўйновчиларга катта тарбиявий таъсир кўрсатади. Шунинг учун иложи борича, бу ролда кўпроқ болалар бўлиши мумкин. Ўйин бошини ҳар хил услублари билан ажратиш мумкин. Рахбарни тайинлаш бўйича. Рахбар уни ўйиндаги ролини хисобга олган холда ўйин боши қилиб тайинлайди. Бу услубни афзаллиги: кўпроқ муносиб ўйинбоши тезда сайланади. Ана шундай услубда ўйновчиларни ташаббуси бостирилади. Рахбар ўйин бошини шу пайтда сайлайдики, болалар бир-бирлари билан хали танишмасдан туриб, кам вақт ёки белгиланган ўйин қатнашчисини тарбиялаш мақсадида ўйин боши қилиб сайлаш керак. Рахбар ўйин бошини сайлашда ўзи танлашини қисқача қилиб тушунтириш керак, чунки ўйин қатнашчилари шубха туғдирмаслигини ва алохида ўйинчиларга бўлган муносабатда адолатсизлик бўлмаслиги керак. Қуръа ташлаш бўйича ўйинбошини танлаш услуби ҳам мавжуд. Қуръа ташлашни хисоблаш улоқтириш ва бошқа услублар йўли билан ўтказиш мумкин. Болалар санаш учун доирада турадилар ва бирорта “Саноқ”ни бошлайдилар саноқни ҳар бир сўзини айтгандан кейин улар навбати билан ўйинчиларни кўрсатадилар. Охирги саноқ сўзи кимга тўғри келса, унда у ўйинбоши бўлади ёки доирадан чиқиб кетади. Охирги холатда саноқ шъерлари охирги ўйин қатнашчиси қолгунча айтилади ва охирги қолган ўйинчи ўйинбоши бўлиб қолади. “Саноқ” усули нисбатан кўп вақтни талаб қилади; шунинг учун унинг одатда дарсдан ташқари вақтда ўтказиладиган ўйинларда фойдаланилади. Айрим холатлари “Саноқ” доирада ҳам

фойдаланилади чунки кучли қўзғалиш кейин болаларни бир мунча тинчлаштириш учун қўлланилади “Саноқ” матин билан онгли равишда қўшиб айтилади у болаларни нутқини ривожлантиради. Қуръа ташалш йўли бўйича ўйинбошини аниқлаш учун “таёқ тортишиш” мумкин. Ўйин қатнашчилари таёқни пастдан ушлайди, сўнгра, иккинчиси, учинчиси ва х.к. Ўйин боши шу ўйинга бўлиши мумкинки, кимдан Ким таёқни охирида ушласа ёки қопқоқ қилиб ёпасан бўлади. Бу усул 2-3 ўйинчилар билан ўйнаолганда қўлланилади. Қуръа ташклашди улоқтиришда ҳам фойдаланиш мумкин. Таёқни, ташла, коптокни ким хаммадан узоққа отса, ўша онабоши бўлади. Бундай усул кўп вақтни талаб қилади. Улардан дарсдан ташқари вақтда ўйинларни ўтказишда фойдаланиш мумкин. Қуръа ташалш йўли билан ўйинбошини аниқлаш ҳар доим ҳам мувоффақиятлик бўлавермайди. Бироқ болалар бу усулни мустақил ўйнаганларида тез-тез қўллайдилар, чунки у уларда тортишувни келтириб чиқаради. Ўйин бошини ажратишини энг кўп қулай усулларидан бири- ўйновчиларни танлашидир. Бу усул педагогик жихатдан яхши бўлиб у болаларни жамоа бўлиб келган хохишини намаён қилишга имкон беради. Аммо кам ташкил қилинган болалар билан ўйналадиган ўйинда бу усулни қўллаш қийин бўлади, чунки бунда ўйин боши хизматига кўра сайланмасдан, балки кўпроқ кучли, тиришқоқ болаларни тозийқи остида сайланади. Рахбар болаларга ўйин бошини танлашда, ким яхши югурадиган, сакрайдиган, аниқ нишонга тегизадиган болаларни сайлашни тавсия қилиш мумкин. Энг яхшиси ўйинбошини сайлашда ёки тайинлашда навбатга қўйиб қуйиш яхши, чунки ҳар бир ўйин қатнашчиси ушбу ролни бажаради. Бу фаолик ва ташкилотчилик малакаларини тарбиялашга ёрдам беради. Ўйинбошини олдинги ўйин натижаларига кўра сайлаш мумкин. Олдинги ўйинларда кўпроқ эпчил, тазкор, чаққон бўлган ўйинчилар ўйинбоши бўлади. Бу хақда ўйин қатнашчиларига олдиндан эълон қилиниши

керак чунки улар ўйинларда зарур булган сифатларни намаён қилишга ҳаракат қилишлари керак. Бу усулни салбий томони шундаки, яъни ўйинбоши ролида бўш ва эпчил бўлмаган болалар бўла олмайдилар. Юқорида кўрсатиб ўтилган ўйин бошини сайлаш усулларини қўйилган вазифаларни, машғулотни шартига, ўйинни ҳарактерига, ўйновчиларни сонига ва уларни кайфиятига қараб алмаштириб бориш керак. Командаларга бўлиш. Командаларга бўлиш ҳар хил усуллар билан ўтказилади. Рахбарни ихтиёри бўйича, шундай холатда, қачонки кучлари тенг бўлган, командани тузиш керак бўлганда, ўйновчилар командаларга бўлинади. Бу усул катта синф ўкувчилари билан мураккаб ҳаракатли ва спорт ўйинларини ўтказишда қўлланилади. Бундай усулда ўйновчилар командани тузишда ўйновчилар фаол иштирок этишда қатнашмайдилар. Ўйновчиларни санаш йўли боши командаларга бўлиш мумкин: битта сафда туриб, бир-икки деб санайдилар; биринчи рақамлилар битта командани, иккинчи рақамлилар бошқа командани ташкил қиладилар. Худди шундай усулда 3-4 командага хос бўлиш мумкин. Бу эса тез усул бўлиб, уни хамадан кўра кўпроқ тез-тез жисмоний тарбия дарсларида фойдаланадилар. Бундай усулда командаларга бўлиш кучи бўйича хар доим хам бир хил бўлавермайди. Ҳаракат қилаётган қаторда синаш ёки фигурали юриш йўли билан ўйновчиларни командага бўлиш мумкин. Ҳар бир қаторда командада ўйин учун қанча талаб қилинса шунча одам бўлиш керак. Бундай усулда командани таркиби тасодифан бўлади ёки кўпинча кучи тенг бўлмайди. Ўйин бўйича охирги иккита усул, ўтказиладиган дарс учун жуда қулай, чунки улар кўп вақтни талаб қилмайди ва битта машқ туридан бошқа турига ташкилий равишда ўтишга имкон беради. Шунингдек тил бириктириш бўйича командаларга бўлиш усули ҳам қўлланилади. Ўйновчилар жуфт –жуфт бўлиниб (тахминан кучлар тенг бўлган), капитанларини (бошлиқларини) сайлашадилар, ўзлари ким

бўлишларини гаплашиб олганларидан кейин, уларга ном қуйиб капитанларини сайлайдилар. Бундай усулда командаларга бўлиш қарийб кучлари хардоим тенг бўлади. Бу усулни болалар жуда яхши курадилар, чунки у ўзига хос ўйин хисобланади, лекин уни фақат шундай холатда қуллаш мумкинки, унда ўйинчи вақтга чегараланмаган бўлади (асосан дорсдан ташқари вақтда ўтказилади). Капитанларни тайинлаш бўйича бўлиш усули. Болалар иккита капитанни сайлайдилар, улар навбат билан ўз командаларига ўйинчиларни танлаб оладилар. Бу усул етарли даражада тез булади ва командалар куч жихатидан тенг бўлади. Ушбу усулни салбий томони шундан иборатки, капитанлар бўш, жисмоний ожиз ўйинчиларни олмасликка ҳаракат қиладилар, бу эса ўйинчилар орасида тез-тез аразлаш ва жанжаллашишга олиб келади. Бу холат келиб чиқмаслик учун танлаб олишни охиригачан олиб борилмайди ва қолганларини санаш йўли билан бўлишни тавсия қилинади. Капитанларни тайинлаш усули фақатгина катта мактаб ёшидаги ўкувчилар билан қўлланади, чунки ўйинчилар яхши биладилар ва уларни кучларини тўгри бахолашни билади. Доимий командалар ҳам бўлиши мумкин, шу билан бирга нафақат спорт ўйинлари учун, балки мураккаб ҳаракатли ўйинлар, ўйин- эстафеталардан айниқса синфлар, мактаблар шунингдек шахарлараро мусобақалар ўтказилади. Командаларни доимий таркиби “Қувноқ стартлар”, “Зарница” ва бошқа ўйинларда бўлади, чунки уларни мусобақаларга тайёрлаш керак. Команда капитанларини сайлаш. Командага оид ўйинлар ташкил этишда капитанларни ёки командани бошлиқларига (командир) мухим рол берилдаи, улар ўз навбатида барча командани тўлиқ ва айрим ўйинчиларни хулқ атворига жавоб берадилар.

Капитанлар тўғридан-тўғри рахбарни ёрдамчилари хисобланади. Улар ўйин қатнашчиларини ташкил қилади ва жойлаштирадилар, уларни кучлари бўйича тақсимлайди ҳамда ўйин жараёнида ўйинчиларнинг интизомига жавоб беради. Капитан ўйинчиларни ўзлари сайлайдилар ёки рахбар тайинлайди. Қачонки ўйновчиларнинг ўзлари сайлашса бир-бирини яхши фазилатлари, хулқлар бўйича бахолашга ўрганадилар ва ўзларини ўртоқларига ишонч билдирадилар, унга юқори даражадаги жавобгарлик хис-туйғусини уйғотади. Агарда ўйновчиларни етарли даражада ташкил этилмаган ёки бир-бирларини яхши билмасалар, унда капитанларни ўзи тайинлайди. Рахбар айрим пайтда лавозимга (тарбиялаш мақсадида) пассив ёки енгилтак, ўзларини тута билолмайдиган ўйинчилардан сайлайди, шу билан бирга уларда зарур бўлган фазилатларни тарбиялашга ёрдам беради. Капитанлар одатда командалар тузилгандан кейин сайланади ёки тайинланади. Фақат командаларни бўлишда капитанларни сайлаш ва тайнлаш йўли билан олдиндан сайланади. Доимий командаларда капитанлар вақти-вақти билан қайта сайланадилар. Ёрдамчиларни тайинлаш. Раҳбар томонидан сайланган, ёрдамчилар қонун-қоидаларга риоя қилишни кузатади, ўйин капитанларини хисобга олади, шунингдек асбоб- анжомларни тарқатади ва қўйиб чиқади. Ёрдамчилар – булар эса бўлажак ўйин ташкилотчиларидир, шунинг учун иложи борича, ўқув йили давомида ёки оромгохларда дам олиш даврида уларни ролида барча ўқувчилар иштирок этишлари керак. Ёрдамчиларни сони ўйин қоидасини мураккаблигига ва ўйинни ташкил қилишича, ўйновчиларни сони ва майдончани катта-кичиклигига, бинога боғлиқ бўлади. Раҳбар ёрдамчиларни тайинлаш хақида барча ўйинчиларга эълон қилади.

Машғулот жараёнида ҳал этиладиган ўйинни мураккаблигига ва вазифасига боғлиқ бўлади, ёрдамчиларни ўйинчиларни сафга тургунча ёки ўйинни эълон қилинганда ва ўйинбошини сайлаганидан кейин ажратилади. Агарда куч ва чидамлиликни талаб қиладиган ўйин белгиланган бўлса (масалан, “Оқ айиқлар”) унда рахбар олдиндан жисмоний жихатдан бўш бўлган болаларни ёрдамчи ролига тайинлайди. Жойларда ўтказиладиган ўйинлар учун ёрдамчиларни олдиндан ажратилиши керак чунки улар билан бўлажак ўйинларга тайёргарлик кўрилиши керак. Командаларга бўлиниб ўйналадиган ўйинлар учун (масалан, “Отишма”, “Оқ теракми, кўк терак”). Ёрдамчини, болаларни тайёргарлигини хисобга олган холда, ўйини тушунтириб бўлгандан кейин ажратиш мумкин. Болаларни ёрдамчиларни вазифасини бажаришга ўргатишда биринчи синфдан бошлашни тавсия қилинади. Дастлаб уларга оддий топшириқлар бериш керак (масалан, ўйинчилар майдончани чегарасидан чиқиб кетмаслиги, сигнал бергунча чизиқни босмаслиги ва х.к) сўнгра, уларни аста- секин мураккаблаштириб бориб ёрдамчиларни иккинчи рахбар ролигача олиб чиқилади.

Похожие

Маъруза ва унга куйиладиган талаблар

Харакатли уйинларни педагогик ахамияти

Ўкитувчи нуткига куйиладиган талаблар

Фан мазмунига куйиладиган талаблар

Касбга йуналтириш ишларига куйиладиган талаблар