Гоявий таъсир курсатиш воситалари, шакллари, услублари - Педагогиka - Рефераты

Гоявий таъсир курсатиш воситалари, шакллари, услублари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Ғоявий таъсир кўрсатиш воситалари, шакллари, услублари Режа: 1. Сўз – ғоявий таъсир кўрсатишнинг мафкуравий воситаси сифатида. 2. Таълим тизими ва ғоявий тарбия. 3. Оммавий ахборот воситалари ва ғоявий таъсир. 4. Ғоявий тарбияда ҳайрли анъаналарнинг ўрни. 5. Маданий-маърифий муасса -с с алар ғоявий тарбия маскани. 6. Ғоявий тарбияда адабиёт ва санъат. 7. Ғоявий таъсир ўтказиш шакллари. 8. Ғоявий таъсир кўрсатиш усул ва услублари .

Ноосфера даври одам-олам муносабатларида илмий ҳақиқатларга асосланган янгича дунёқараш, шу асосда янгича тафаккур ва турмуш тарзи шаклланишини тақоза этмоқда. Ушбу жараёнда геосиёсат ва мафкурада ҳам янгича ёндашувлар қарор топиши, инсоният ниҳоят миллий, ирқий, диний ва бошқа негизда муқаррар чиқадиган зиддиятларни зўравонликларсиз, урушларсиз, террорларсиз, тарафкашликларсиз хал этиш босқичига ўтишига умид қилиш мумкин. Ана шундагина илмий-техника ва технология муваффақиятлари ва глобаллашув жараёнларидан ҳар бир элат, миллат, минтақа халқлари ва бутун башарият манфаатлари йўлида тўла- тўкис фойдаланиш имконияти вужудга келиши мумкин. Бу улуғ мақсадларга эришишда мафкура воситалари, шакллари, услублари ҳақида ёшларимиз зарур билимга эга бўлишлари тарихий заруриятдир. Муайян дунёқараш ифодаси сифатидаги ғояларни одамлар онгига етказиш, уларнинг қалбидан мустаҳкам ўрин олишида сўз асосий мафкуравий восита ҳисобланади. Бинобарин, одамзот жамият бўлиб яшашга ўтгач, маънавиятни қарор топтириш, шу асосда жамоа ва жамиятга уюшган одамларда ўзаро ҳамкорлик, ҳамдўстлик рухини қарор топтиришда сўздан ўз ўрнида ва билиб фойдаланишга катта эътибор берилган. Масалан, «Авесто»да сўзнинг қудратига юксак баҳо берилади ва эзгу сўз одамнинг комиллик мақомига эришишининг зарур шарти ҳисобланиб, шу жараёнда унда эзгу ният ва эзгу амаллар вужудга келишига эътибор қаратилади. Қадимги Юнонистонда риторика мактабларида махсус тайёргарликка эга бўлган воизлар тайёрланган. Мактабни муваффақиятли битирганлар омма олдига чиқиб сўзлаш хуқуқига эга бўлганлар. Ўрта асрлар, шунингдек кейинги даврларда ҳам ислом дини ва шариатларидан етарли билимга эга бўлган одамларни воиз деб атаганлар, улар омма олдига чиқиб, олам-одам муносабатлари ҳақида гапирганларида, барча унинг сўзларини бутун вужуди билан тинглаган. Ғарб мамлакатларининг баъзиларида махсус герменевтика фани ўтилиб, унда бўлажак мутахасисларнинг сўзларни ўз ўрнида ва ўз маъносида ишлатишга ўргатилади.

Ҳозирги даврдаги тадқиқотлардан маълум бўлишича, одамзот кундалик шахсий кузатишлари, ҳаётий тажрибаси, ижтимоий-сиёсий қарашларига мувофиқ келадиган ғояларгагина ишонар экан, бунда мантиқий боғланишлар ифодаси бўлган фикрларга нисбатан кундалик онг даражасидаги ўткинчи қарашларга қизиқиш катта бўлади. Агар воизнинг билими чуқур, нотиқлик маҳорати юксак бўлса, кундалик онг даражасида кенг ёйилган фикрларга таяниб туриб, мантиқ кучи билан ўз қарашларига ишонтира олади ва тингловчини жиддий ўйлаш ва мулоҳаза қилиб кўришга даъват этиб, илмий-фалсафий жихатдан асосланган фикрларга ишонч туйғусини вужудга келтира олади. Демак, нотиқ ёки воиз нутқида ишлатиладиган, жамият ва халқ манфаатларини ифодаловчи ижтимоий рамзлар – сўзлар, иборалар, шиорлар, нарса ва ҳодисалар ўша тингловчи талаб-эхтиёжи, орзу-умидлари ва манфаатларига бевосита алоқадор бўлгандагина таъсирчан ва ишончли бўлади. Сўз – дил гавҳари, жон озиғи деганда, халқимиз ҳар қандай иборани эмас, балки одамда комиллик сифатларини тарбиялайдиган, унда ўз Ватани, миллати шаън- шуҳратига шуҳрат қўшиши учун илхом манбаъи бўладиган доно фикрлар, ижтимоий ходисаларга донишмандларча баҳо бериш ва муносабат белгилаш қобилиятини вужудга келтирадиган илмий қарашларни назарда тутади. Таълим тизимидаги барча фанлар ўқитувчилари ёшларда илмий дунёқарашни шакллантиришга хисса қўшадилар, демак, уларнинг ҳар бир сўзи маълум маънода мафкура билан вобоста бўлиб кетадики, буни назардан соқит қилмаслик керак. Сўзга эътибор – элга эътибор, деган нақл улар учун дастуруламал бўлмоғи лозим. Инсоният Ноосфера даврига кирган ва кўп йирик давлатларнинг геосиёсатида анъанавийлик давом этиб, тарафкашлик руҳини қарор топтириш майллари ҳамон кучли экан, ҳар бир ўқитувчи бу холатни ҳисобга олиб, ёшларда илмий дунёқарашни қарор топтириш, уларда оламий фикрлаш қобилиятини ривожлантиришга жиддий аҳамият бериши лозим. Зеро, сўзга, фикрга, ғояга мафкура воситаси сифатида қараган шахс

ижтимоий-сиёсий жиҳатдан салмоқли сўзлар орқали ёшларда истиқлол ва тараққиёт учун кураш, фидойилик намуналарини кўрсатиш иштиёқларини ривожлантирган бўлади. «Таълим» ва «таълим тизими» тушунчаларида айният ва тафовут мавжуд. Айният шундаки, ёш авлодга, умуман одамзотга таълим бериш билан ота-оналардан тортиб, қариндош-уруғ, ёру-биродар, дўстлар – борингки, муайян жамоа ва жамиятга уюшган индивидларнинг барчаси иштирок этади. Ўзбекларда «битта болага етти маҳалла ахли ота-она»деган хикматли сўз тарихан қарор топганлиги бежиз эмас. Чунки тарбия кўрган, жамиятда яшаш кўникмаларини ўзида ҳосил этган инсонлар қанча кўп бўлса, оила, маҳалла, қишлоқ ва, борингки, бутун мамлакат аҳолиси тинч- тотув, бир-бири билан ҳ амкор, ҳамнафас яшайдилар. Шунинг учун ҳам халқимизда таълим кўрмаган олимдан таълим кўрган «оми» афзал деган нақл бор. Масалан, миллий анъаналар руҳида тарбияланган чўпон ўз халол меҳнати, шахсий намунаси билан жамиятда маънавиятни қарор топтиришга муносиб ҳисса қўшади. Бойликка ружу қўйган, олғирлик касалига мубтало бўлган , халол билан ҳаромнинг фарқига бормайдиган олим, сиёсий арбоб жамиятда ўз «номунаси» билан муайян жамоа ва уму м ан жамиятни издан чиқарса, миллий манфаатларга хиёнат қилса, ўша «оми» ҳисобланган чўпон жамият ва унинг тараққиёти, инсон камолоти учун беназир хизмат қилади. Шу маънода «Таълим» маълум бир мамлакатда, минтақада тарихан қарор топган урф-одатлар, расм-русумлар, маросимлар орқали муайян дунёқарашни қарор топтириш, миллий ўзликни ва одам ўз-ўзини англаш рухини сингдиришда барча шахсларнинг иштирок этишини назарда тутадики, шу жихатдан «Таълим тизими» у тушунчанинг таркибий қисми ҳисобланади. «Таълим тизими» тушунчаси муайян тизимга тушганлиги, аниқ бир мақсадга қаратилганлиги ҳамда барча замонларда мафкура воситаси бўлиб келганлиги билан «Таълим»га нисбатан чуқурроқ ва аниқ-равшанроқ

тушунчадир. Ҳар бир таълим тизими муайян тарихий давр руҳини ўзида ифодалаб, аниқ давлат ва жамият олдида турган иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавият-маърифий вазифаларни бажариш мақсадларига бўйсунади. «Бешикдан то тобутгача ўқи!» шиорига асосан, Ўзбекистонда таълим тизими узлуклиликнинг узлуксизлик тамойилига асосланган. Яъни, боғча, бошланғич ва ўрта мактаб, олий ўқув юрти (у бакалавриат ва магистратура босқичларига эга), сўнгра аспирантура, доктарантура ҳамда малака ошириш институтларини ўз ичига олади. Таълим тизимида ғоявий тарбия марказий ўринларда туради. Чунки таълим тизимининг барча босқичларида бериладиган таълим ва тарбия жараёнлари ўқувчилар, талабалар, тингловчилар «дунёқарашини кенгайтириш, уларнинг онгини илмий асосланган билимлар билан бойитиш ҳамда жамият учун, унинг равнақи учун керак бўлган сифатларни камол топширишга йўналтирилган бўлади». 1 Таълим бериш жараёни тарбияни ўз ичига олади, аммо тарбия кўп қиррали ва , юқорида айтганимиздек, умумхалқ иштирокини тоқоза этгани сабабли, таълимни ҳам назарда тутади. Шунинг учун ҳам тарбиячининг ўзи тарбияланган бўлиши тўғрисидаги талаблар аввало таълим тизимида ишлаётган барча тоифадаги индивидларга ҳам ва албатта халқнинг ҳамма табақаларига ҳам тааллуқлидир. Бироқ, ғоявий тарбия бевосита дунёқараш билан боғлиқ бўлгани сабабли, замонавий таълим тизимида мафкура воситаси сифатида ҳар қандай дунёқарашни эмас, балки одам-олам ҳақида илмий жиҳатдан асосланган, фалсафий мазмун билан бойитилган дунёқараш руҳида ёшларни, бутун халқ оммасини тарбиялашга ҳаракат қилади. «Янгича фикрлаш ва янгича тафаккур айнан мустақиллик мафкураси рухида тарбия топиб, сайқалланган миллий онг, дунёқараш ва эътиқод махсулидир». 2 Ғоявий тарбияда ижтимоий-гуманитар фанларнинг алоҳида ўрни бор бўлиб, улар муайян жамият олдида тарихан турган мураккаб вазифалар 1 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. 167 б. 2 Ю қоридаги ўқув қўлланма. 168 б.

ҳамда уларни бажариш йўллари, усулларини ҳам кўрсатади, индивидлар шахс бўлиб камол топишлари учун ёрдам беради. Фалсафа шу жихати билангина вертикал тарзда ижтимоий-гуманитар фанлар билан туташиб, мафкура тусига киради ва ғоявий тарбияда марказий ўринни эгаллайди. Фалсафа горизонтал тарзда табиий ва техникавий фанлар билан боғлангани учун фан сифатида у илмий дунёқарашни шакллантиради. Табиий фанлар тадқиқотчилари XX асрда Ер деб аталган кичик олам ва унда одамнинг пайдо бўлиши ва эволюцияси ҳақида салмоқли далилларни тўпладилар, моддий олам ўз-ўзидан вужудга келгани ва ўз- ўзидан ҳаракатдалигини рад этиб бўлмайдиган мисоллар билан исботладилар. Айниқса физик ва химик олимларнинг Табиат ўз тараққиётининг Ноосфера босқичига ўтгани, бунда унинг тақдири ўзи яратган ва «Одам» деб аталадиган мавжудоднинг ақл-заковати, фаолиятига боғлиқ бўлиб қолганини исботладиларки, буни эътибордан соқит қилиш жуда катта гумрохлиқ бўлур эди. Демак, барча мамлакатлар халқлари, айниқса уларнинг сиёсий арбоблари илмий-техника ва ахборот технологиялари муваффақиятлари тўла-тўкисича инсоният ва Ер деб аталган табиат манфаатларига бўйсундиришлари зарур бўлиб турибди. Таълим тизимининг барча бўғинларида Ноосфера даври янгича дунёқарашга муҳтож бўлиб турганига асосий эътиборни қаратишга даъват этилган. Ана шу ғояларни одамлар онгига сингдириш, уларни янги замон талаблари руҳида тарбиялаш миллий мафкураларда устивор йўналиш бўлиб қолса, инсониятнинг порлоқ келажаги ғоявий жиҳатдан мустаҳкамланган бўлади. Ғоявий таъсир кўрсатиш, индивидлар фикрини, қарашларини муайян мақсадларга йўналтириш, жамиятда ғоявий жипсликни қарор топшириш, имонли комил инсонлар шахсини шакллантиришда оммавий ахборот воситалари (ОАВ) – телевидение, радио, газета ва журналлар, нашрий китобларнинг бетакрор ўрни бор. Мафкуранинг таъсирли воситалари

сифатида улар одамларга, бутун оммага миллий мафкуранинг Бош ва Асосий ғояларидан кузатилган мақсадларни тушунтиришда, шу жараёнда халқнинг энергиясидан яратувчилик, бунёдкорлик йўлида фойдаланиш имкониятини кенгайтиришда муҳим роль ўйнашлари мумкин. Оммавий ахборот воситалари таълим тизимида 1-блок фани сифатида ўқитилаётган ҳамда республиканинг 19 та олийгоҳида ташкил этилган «Миллий ғоя ва маънавият асослари» кафедраларида шу ихтисослик бўйича кадрлар тайёрлаш соҳасида тўпланган тажрибаларни ўрганиб, уларни оммалаштириш, мавжуд камчиликлар, айниқса ўқув адабиётлари танқислигининг туб сабабларини аниқлаб, улар ва бошқа камчиликлар, нуқсонларни бартараф этишга қаратилган тахлилий (аналитик) мақолалар беришга даъват этилган. Бугина эмас, давр ва замон, унинг бошқа замонлардан фарқ қиладиган жиҳатлари тўғрисида таъсирли мақолалар беришлари, шу жараёнда индивидуал ва ижтимоий онгни маълум бир ўзонларга буриб юбориш имкониятлари уларда улкан, хусусан, Ноосфера даври, бунда Ақлнинг ва унинг меваси бўлган фан-техника ва технология муваффиқиятларидан фойдаланишни оқилона, бунёдкорлик, яратувчилик, эзгулик томонга буриб юбориш ҳам миллий, ҳам умумбашарий аҳамиятга молик ҳодиса эканини аввало бу соҳа ижодкорлари ўзлари яхши англаб олишлари, сўнгра шу йўналишда таъсирли кўрсатувлар, эшиттиришлар, салмоқли мақолалар беришлари мумкин. Буларни айтишдан мақсад шуки, ғоявий таъсир кўрсатишнинг мафкуравий воситаларидан бири бўлган таълим тизими орқалигина миллий истиқлол, миллий тикланиш ва умуман миллий ғояни одамлар имон ва эътиқодига, халқ оммасининг маслагига айлантириш амри маҳол. Бинобарин, мафкуранинг бошқа воситалари, жумладан, ОАВда хам миллий ғоя, унинг тарихий ва фалсафий илдизлари, миллатни жипслаштиришда, миллий мустақилликни мустаҳкамлаш, миллий қадриятлар рухини сингдиришда узоққа мўлжалланган мақсадли ишлар амалга оширилишини замонамиз воқелиги тақоза этиб турибди. Гап шундаки, биз ғоявий таъсир

кўрсатишнинг барча воситаларидан самарали фойдаланиш, уларнинг ҳаммаси тўла куч билан ишлашига эришмай туриб, одамларда, халқ оммасида «ғоявий иммунитет» хосил эта олишимиз қийин, демак, бундай вазиятда мамлакатимизнинг ўзида ва четдан ёт, бегона ғояларнинг кириб келиш имконияти кенгаядики, бунга асло йўл қўйиб бўлмайди. Маълумки, ҳар бир халқ, миллатнинг тарихан ўз-ўзидан шаклланган ва анъанага айланган расм-русумлари, удумлари, урф-одатлари, маросимлари, байрамлари бўлади. Анъаналарни 2 турга бўлиш мумкин: биринчиси, янги замон рухига монанд келадиган ва шу туфайлидан миллат шаън-шавқати, ғурур ва ифтиҳорини ривожлантирадиган, халқни – халқ, миллатни – миллат бўлиб уюшишга мадад берадиган ҳайрли анъаналар; иккинчиси, ёшини яшаб – ошини ошаб бўлган, шу туфайлидан ижтимоий тараққиёт ва инсон комолатига завол бўладиган, миллий парокандаликка йўл очадиган зарарли анъаналар. Анъаналар мафкуравий восита сифатида индивидуал ва ижтимоий онгга фаол ғоявий таъсир кўрсатишини инобатга олиб, уларга табақавий муносабатда бўлган маъқул. Чунки ҳайрли анъаналарни зарарли анъаналардан фарқлай билиш учун назарий онг даражасида муҳокама юритиш лозим бўлади. Реал воқеликда улар бир-бирига қоришиб кетган бўладики, ҳайрлиси билан зарарлисини ажратиб олиш амри маҳол бўлади. Масалан, тўй маросимлари ўзбекларда алохида тантана билан ўтказилиши расм бўлган. Чунки улар мустаҳкам оилани барпо қилишда, оилавий муносабатлар чинакам инсоний тусда ривожланишида алоҳида аҳамиятга молик. Тўйларда миллий ва диний бағрикенглик учун кенг йўл очилади. Шу маънода тўйларимизни ҳайрли анъаналар сирасига киритиш мумкин. Тўй маросимлари таркибида жуда кўп удумлар, расм-русумлар, урф- одатлар бўлади. Шулар ичида Қиз учун қалин ёки «сут пули» ва, ҳаддан ортиқ тоғоралар бериш урф-одатлари ҳам бор. Булар янги шакллланаётган оила равнақи ва айниқса қудалар ўртасидаги муносабатлар инсоний

бўлишига нисбатан кўпинча икки ёш ва қуда-андалар ўртасида совуқ муносабатлар шаклланиб қолишига ҳам сабаб бўлади. Тўйлардаги ҳаддан ташқари дабдабабозлик ва исрофгарчиликка йўл очадиган удумларни асл ҳайрли анъаналар сирасига киритиб бўлмайди. Одамларнинг бир-бирини тушунишлари, меҳр-оқибатли бўлишлари, ҳамкор, ҳамнафас бўлиб яшашлари учун маънавий-рухий вазиятни юзага келтирадиган ҳайрли анъаналарни қўллаб-қувватлаш, уларни ривожлантириш учун зарур чоралар кўриш миллий манфаатларимизга мувофиқ келади, албатта. Чунончи, «Ҳар бир ўзбек оиласида муқаддас саналадиган меҳмонновозлик, қиз ва ўғил болалар тарбияси борасида махсус хайрли (изоҳ И.К.ники) анъаналарнинг мавжудлиги, йил мавсумига кўра барча оила аъзолари иштирокида ўтказиладиган хашарлар, чақалоқнинг дунёга келиши билан боғлиқ маросимларга – ҳамма-ҳаммаси эзгуликка, яъни соғлом ғоявий мухитни шакллантиришга хизмат қилади». 3 Мустақиллик йилларида Наврўз, Миллий мустақиллик байрамлари, Ўқитувчилар ва мураббийлар куни, “Хотира ва қардлаш кун” жамият аъзоларининг миллий ғоя рухида тарбиялашда муҳим роль ўйнамоқда. Сабаби шуки, буларни ўтказишда давлат ва жамоат ташкилотлари бош-қош бўлиб келмоқдалар. Демак, анъаналарга миллий мафкура воситаларидан бири сифатида ёндошадиган бўлсак, улар қандай ғоявий йўналишда ва қандай мақсадларга хизмат қилиш масаласига бефарқ қараб бўлмайди. Яна бир мулоҳаза шуки, кўп урф-одат, маросимлар оила ва маҳалла доирасида бўлишини баҳона қилиб, уларни ташкил этиш ва бошқаришни тасодифий кишилар иҳтиёрига ташлаб қўйиш миллий манфаатларимизга тўғри келмайди. Масалан, ўлим билан боғлиқ маросимларни ўтказишда ҳам айрим оилаларни қийин аҳволга солиб қўядиган урф-одатлар мавжуд. У маросимлар ислом нуқтаи назаридан маъқулланмаса-да, аммо мадраса ёки ислом махади (олий ўқув юрти)ни битирмаган ва бу муқаддас диннинг асл моҳиятини англаб етмаган 3 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. 177 б.

кишилар кўпинча уларга бошчилик қиладиларки, буни назардан соқит қилиш мумкин эмас. Маданий-маърифий муассасалар сирасига маданият сарой (уй)лари, кутубхоналар, клублар, музейлар, театрлар, кинотеатрлар спорт ташкилотлари, шунингдек баъзи касбий ва ижодий уюшмалар киради. Улар ҳам миллий онгни ривожлантириш, миллий ўзликни ва қадриятларни англаш, одамларга миллий фаҳр ва ғурур руҳини сингдириш, миллий ғояни тарғиб ва ташвиқ этишда, уни одамлар қалби ва онгига сингдиришнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Улар орқали ва улар воситаси-ила одамнинг ҳам онгига, ҳам хис-туйғусига ғоявий таъсир этиб, муайян дунёқарашга ихлос (эътиқод) тарбияланади. Индивидлар шундан келиб чиқиб, миллий ўзликни англайдилар, миллат тарихи билан ошно бўладилар. Уларда қадриятли онг шаклланади. Демак, улар фаолияти муайян дунё қ араш билан боғлиқ равишда ғоявий йўналиш олганда, индивидуал ва ижтимоий онг аниқ бир мақсадли тусга киради. Бинобарин, ғоявий таъсир кўрсатишнинг му ҳ им воситаларидан ҳ исобланган бу имкониятлардан кенг ва мақсадли фойдаланиш, индивидлар дунёқараши илмий йўналиш олиши, одамларга маънавий-ру ҳ ий озиқ берадиган тадбирлар мажмуини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш мумкин. Масалан, театр са ҳ насида Она-табиат ўзини яратган ва одам деб аталадиган мавжудоднинг са ҳ оватига му ҳ тож бўлиб тургани бадиий образларда ўз ифодасини топса, унинг дунёқарашлик а ҳ амияти нақадар пурвиқор бўлади. Бундай асарларнинг юзага келиши ва кинотеатрлар репертуарларидан кенг ўрин олиши зўравонликни тарғиб қилувчи, индивидларда тошбағирлик хисларини ривожлантирувчи, уларда хайвоний хирсларни қўзғатаётган фильмларга чек қўйилишига йўл очган бўлур эди. Маълумки, собиқ Шўролар даврида миллий онгни хиралаштириш, шу жараёнда миллий маданиятни йўқотиш сиёсатига хизмат қилган

мафкура таъсирида ижодкорларимиз 1918-1923 йилларда мустақиллик учун миллий-озодлик уруши олиб борган ватандошларимизни қонхўр, зўравон, босмачи этиб кўрсатиш учун чакана меҳнат сарфламадилар. Мустақиллик шарофати билан ўша ғоявий тажоввузкорликлар хато эканини асосли равишда порлоқ образларда кўрсатиш имкониятига эга бўлдилар. Бироқ, миллий ғояга ихлос етарли бўлмагани учун на саҳналарда ва на кинотеатрларда халқимизга бундай асарлар тақдим этилмаётганига таажжубланасан, киши. Тарихчиларнинг баъзи асарларида ҳаётини миллат озодлиги ва истиқболи учун бағишлаган ватандошларимиз тимсолида хануз «босмачи» гавдаланаётгани, эҳтимол, унга сабаб бўлаётгандир. Шунинг учун ҳам бу муассасалар жамоаларининг ўзини аввало миллий ғоя рухида тарбиялаш, уларда янги замон рухини англаш хис-туйғуларини ривожлантириб, «ғоявий-бадиий саёз, қадриятларимизга ёт бўлган асарларни саҳнага олиб чиқмаслик ҳам жуда зарур иш хисобланади». Якка мафкурачилик ҳукмрон бўлган Совет даврида ўша давлат сиёсатига зид асарни саҳналаштириш умуман мумкин эмас эди. Фикрлар хилма-хиллигига (плюрализм)га йўл қўйиш Асосий Қонунимизда ўз ифодасини топган экан, ўз миллати манфаатларига, унинг мустақиллигини мустаҳкамлашга қаратилган асарларни саҳнага олиб чиқиш ёки кинофильмлар экранига чиқариш ҳар бир санъаткорнинг виждон амрига ҳавола, албатта. Маданий-маърифий муассасаларининг бошқа йўналишлари ҳам мафкуравий воситалар сифатида миллий ғояни ташвиқот қилиш, уни одамлар онгига сингдиришда катта имкониятларга эгадирлар. Фақат уларга уюшган жамоаларнинг назарий онг даражалари замон талабларига мувофиқ юксакларга кўтарилишига, миллатимизнинг ғоявий жипслиги йўлида ўзларига боғлиқ ишларни қилишларига боғлиқ. Ғоявий таъсир кўрсатишда адабиёт ва санъат тарихан мафкуранинг қудратли воситаси бўлиб келган. Миллий мустақилликни мустаҳкамлаш

йилларида миллий хотирани тиклаш ва ривожлантириш, ижтимоий адолат ва унинг тамойилларини кенг халқ оммаси англаб олиши учун адабиётчилар ва санъатчиларимиз холи-бақудрат ҳаракат қилиб келмоқдалар. Мафкуранинг бу оммавий воситаси шу билан янада эътиборлики, Шарқ халқлари, жумладан ўзбекларнинг тафаккур тарзи бадиий образлар орқали шаклланиб келди. «Авесто»дан тортиб, «Қуръони Карим», халқ оғзаки ижоди, хатто илмий – фалсафий асарларнинг аксарияти назм шаклида ёзилганлиги маълум. Ана шу боисдан ҳам бадиий адабиёт ва санъат асарлари орқали илгари сурилган ғоялар, дунё ва одамга қарашларга доир фикрларни халқимиз тезда илғаб олади, уларни қабул қилиш ва мияда такрор мулоҳаза этиб кўриш осонлашади. Агар ёзувчи ва санъаткор Ноосфера даври, унинг инсоният олдига қўяётган юксак маъсулияти талабларини чуқур англаб етса, ҳам миллий, ҳам умумбашарий аҳамиятга молик асарларни яратишга кучли иштиёқ пайдо бўлиши, бундай майл одамлар қалбининг тўрисида имконият ҳолида яшириниб ётган эзгулик хис-туйғуларини қўзғатиши, одамлар ва халқларни яратувчилик, бунёдкорлик ишларида янада фаолроқ қатнашишга даъват этиши аниқ. Кичкина шеърдан тартиб, йирик романларгача, оддий ҳаваскорлик расмларидан тортиб бутун инсониятга қаратилган полотна асарларигача Ноосфера даври имкониятларини ёрқин бадиий лавҳаларда акс эттирса, бунда миллий онг янгича дунёқараш йўналишида ривожланади, ундаги умумбашарий мазмун эса миллатимиз равнақига равнақ қўшишига хизмат қилади, албатта. Бу фикрларни айтишдан мақсад шуки, миллий мафкура умумбашарий муаммоларни англатиш, уларни хал этишга мафкуравий воситалар, жумладан адабиёт ва санъат салоҳиётидан фойдланиш измига солинса, миллий қадриятлар заволга учрамайдими, деган савол туғилиши мумкин. Бундай хавотирликлар бўлиши табиий. Аммо шуни таъкидлаш ўринлики, умумбашарий жихатлари юксак бўлган миллий

маданиятнинггина истиқболи порлоқ, мазмун-моҳияти пурвиқор бўлади. Масалан, Шекспирнинг «Гамлет», «Отелло» драматик асарлари шунинг учун асрлар давомида яшаб, турли миллий саҳналарда катта олқишларга ҳануз сазовор бўлиб келаётганининг туб сабаби аввало унда илгари сурилган ғоялар умумбашарий аҳамиятга моликлигидадир. Ўша асарларда умумбашарий ғоялар миллий шаклда ниҳоятда таъсирли образларда ўз ифодасини топганлигини инкор этиш қийин. Муайян ғояни индивидлар онгига сингдириш, уларда бу ғоянинг ҳақлигига ишонч руҳини қарор топтириш ва уни эътиқод (ихлос)га айлантиришда мафкуравий шаклларнинг ҳам ўзига хос ўрни бўлади. Ғоявий таъсир ўтказишнинг оғзаки, ёзма, тасвирий ва техникавий мафкуравий шакллари бўлади. Таъсир ўтказишнинг оғзаки шакли бевосита ва билвосита мулоқот кўринишига эга. Тарихан ғоявий таъсир ўтказиш шаклининг бевосита мулоқот кўринишидан кенг фойдаланиб келинган. Чунки, турли даражадаги билимга эга бўлган, дунёга ва одамларга муносабатда индивидуал қарашлар майли кучли одамлар билан юзма-юз туриб, бевосита ўз фикр ва мулоҳазаларини баён этиш энг таъсирчан ва ҳаяжонли бўлади. Бунинг учун нотиқнинг ўзи муайян дунёқарашга қаттиқ ишонган, қалбан ва руҳан ўша дунёқараш ифодаси бўлган ғояларни одамлар онгига етказишга ўзини-ўзи тайёрлаган, бу юмушни шахсий ҳаёти маъноси деб англаган воизлар керак бўлган. Давлат ва жамият йўли билан махсус тайёргарликка эга бўлган шахслар шакллантирилган. Улар ўзи тарғиб қилмоқчи бўлган дунёқарашнинг чуқур билимдони, аудитория хусусиятига қараб туриб дарҳол тингловчиларга мувофиқ келадиган сўзлар, иборалар, қочирим гапларни топишга моҳир, нотиқлик санъатини пухта эгаллаган тажрибали шахслардан иборат воизлар бўлган. Воизлар оғзаки мулоқотнинг монолог, диалог, бахс-мунозара, имо-ишора, қўл ва мимика ҳаракатлари усулларидан ўз ўрнида фойдалана олганлар. Булар на фақат ғоявий таъсир кўрсатиш

самарадорлигини ошириб қолмай, айни чоғда тингловчиларга кучли рухоний таъсир кўрсатиб, уларнинг ҳис-туйғуларининг маълум бир ўзанга буриб юборишга ҳам хизмат қилган. Ғоявий таъсир кўрсатувчи минбарда ўзини эркин тутиши, ўринли хатти-ҳаракатлари билан тингловчиларни ўзига қаратиб олиш хислатига ҳам эга бўлиши муҳимдир. «Бу ҳам нотиққа нисбатан ишонч ва эътиқодни оширади. Ёшлар аудиториясида, воизнинг мурожаатига эътибор жиддийроқ бўлади. Зиёли кишилар, олимларнинг аудиторияда мантиқий, илмий тахлилларга асосланган фикр ва мулоҳазалари катта таъсир кучига эга бўлади». 4 Ғоявий таъсир кўрсатишнинг оғзаки шакли кенг қўлланилади. Оилада, истиқомат жойларида, ўқув ва меҳнат жамоаларида, давлат ва нодавлат ташкилотларида, таълим тизимида, турли йиғинлар ва анжуманларда бу шакл кенг равишда қўлланилади. Албатта одамлар, аввало ёшларнинг муайян дунёқарашига ихлос қўйишларида ғоявий тарбия шаклининг бевосита мулоқот кўринишидан самарали фойдаланишнинг аҳамияти катта. Айтайлик, Ноосфера даври хусусиятлари, Она-табиат тақдири кўп жихатдан одамлар ақл-идроки қай томонга бурилиб кетишига боғлиқ экани тўғрисидаги қарашлар оила, махалла, ўқув ва меҳнат жамоаларида, ғоявий таъсир кўрсатадиган бошқа барча муассасаларда ўз ифодасини топиб қолса, ғоявий таъсир кўрсатишнинг оғзаки шакли бунда ниҳоятда қўл келади, албатта. Бу ўринда шуни таъкидлаш ўринлики, бугунги бола, ўқувчи ёки талаба келажакда сиёсат майдонида ҳам фаолият кўрсатади, эҳтимолки, у геосиёсатни белгиловчи шахс даражасига кўтарилар. Ёшлигидан Ноосфера даври ва унинг инсоният олдига қўяётган талабларини англаб етган шахснинг сиёсий ҳаётга ижобий таъсир кўрсатиши шубҳасиздир. Ғоявий таъсир кўрсатишининг билвосита шакллари оммавий ахборот воситалари, нашрий рисолалар ва китоблардир. Улар орқали 4 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. 159 б.

олимлар, тадқиқотчилар, ёзувчилар, сиёсий арбоблар, машхур уламоларнинг асарларида илгари сурилган ғоялар, мулоҳазалар одамлар онгига етиб бориб, уларда муайян дунёқарашни қарор топтиради. Ғоявий таъсир кўрсатишнинг тасвирий шаклига турли аҳоли масканлари, кўчаларнинг бўйларига катта-катта ҳарфларда қўйиладиган турли чақириқлар, расмлар, плакатлар, схемалар ва бошқалар киради. Бундай шакллардан таълим тизимининг барча бўғинларида ҳам фойдаланилади. Ҳозирги даврда ижтимоий-сиёсий рекламалар одамлар онги ва қалбига таъсир кўрсатишнинг мухим омилига айланиб бормоқда. Ҳатто дафтар, китобларнинг муқовалари, кийимлардан ҳам ғоявий таъсир кўрсатишнинг тасвирий шаклларидан кенг фойдаланиб келинмоқда. Доллар ёки Евро каби пул банкноталари ҳам маълум даражада ижтимоий реклама ролини бажармоқда. Ғоявий таъсир кўрсатишнинг техникавий шаклларига ҳозирги пайтда эътибор тобора кучайиб бормоқда. Интернет, турли видео ва аудио кассеталар, дискетлар орқали муайян ғояларни одамлар онгига сингдиришга катта эътибор берилмоқда. Ғоявий таъсир кўрсатиш самарадорлигини ошириш кўп омилларга боғлиқ. Зеро, янги дунёқараш билан боғлиқ ғоялар асрлар давомида маълум бир халқ, миллатга мансуб кишилар онгида қарор топган дунёқараш ифодаси бўлган ғояларга дуч келади. Ўша анъанавий қарашларнинг замон талабларига жавоб берадиган жиҳатларини ворислик сифатида сақлаган ва уларга таянган ҳолда янгича дунёқараш ҳамда шунга мувофиқ тафаккур тарзини шакллантириш имконияти мавжуд бўлади. Масалан, илмий-техника инқилоби туфайли юзага келган ҳамда Она- табиатни ҳалокат ёқасига келтириб қўйган қатор муаммолар фақат илм- фанни ривожлантириш, тадқиқотларнинг янги йўналишлари бўйича изланишларни изчил давом эттиришни тақоза этади.

Ҳозирги даврда деярли барча мамлакатларда диний қарашларга эътиқод қўйган одамлар ёнма-ён яшаб, моддий ва маънавий бойликлар яратиш йўлида оға-инилардек меҳнат қилмоқдалар. Миллий, ирқий, диний тафовутлар ишлаб чиқариш жараёнига жиддий таъсир кўрсатмайди, фақат оилавий-маиший соҳаларда ўзини у ёки бу тарзда намоён этиши мумкин. Аммо ижтимоий-сиёсий ҳаётда миллий, ирқий, диний тафовутлардан фойдаланиб, ўз ғаразли мақсадларини амалга оширадиган кучлар ҳамма даврларда бўлган. Миллий ғоя айнан мана шундай бузғунчи кучларга қарши кураш жараёнида индивидлар онгидан ва қалбидан ўрин олиб, жамиятда ғоявий парокандаликнинг олдини олиб қолиши мумкин. Бунинг учун фақат таъсирли мафкура керак бўлади. Шундагина ғоявий таъсир самарадорлигини ошириш имконияти реал воқеликка айланади. Миллий ғоя ва мафкура ўз моҳият эътибори-ила илмий-фалсафий қарашларга таянса-да, аммо у барча динлардаги инсон руҳини поклашга ёрдам берадиган қадриятларга ворислик сифатида ёндашади. Бу ҳам миллий ғоя таъсирчанлиги ва самарадорлигини оширилишига ёрдам беради. Миллий ғоя ва мафкура бўйича республикамизда илмий-тадқиқот ишлари бошланиб, номзодлик ва докторлик диссертациялари ёқланмоқда. Тадқиқот натижалари миллий мафкурани илмий негизда такомиллашиб бориши, ундаги ғоялар бошқа ёт, зарарли ғояларга қарши курашда катта илмий салоҳиётга эга бўлиши, бинобарин, ғоявий таъсир кўрсатиш самарадорлигини оширишга хизмат қилиши мумкин. Ижтимоий фикрни ўрганиш, унга таяниб туриб, барча мафкуравий ижтимоий институтлар ва воситалардан ғоявий ишларни илмий асосга қўйишда самарали фойдаланиш мумкин. Масалан, маҳалла ижтимоий фикрни ўрганишда алоҳида ўринга эга. «Махалла ахли ҳар бир оилада рўй бераётган ҳодисаларни билади, инсонлар тақдирига бефарқ бўла олмайди, фаоллар орқали ижтимоий ҳаётдаги ҳар бир ўзгариш, одамлар онги ва

қалбидаги хис-кечинмалар ўрганилади». 5 Бинобарин, ғоявий таъсир кўрсатиш самарадорлигини оширишда мафкуравий ижтимоий институтларда фаолият кўрсатаётган индивидлар орасида социологик тадқиқотларни кенг йўлга қўйиб, уларнинг натижалари негизида аниқ тадбирлар белгилаш мухимдир. Социологик тадқиқотларни йўлга қўйишда мутахассислар иштирокида анкета тузиш ва сўровлар ўтказиш реал ҳолатни аниқлашда қўл келади. Одамларнинг турли тоифаларидан интервьюлар олиш ҳам ижтимоий фикрни ўрганишга яхши ёрдам беради. «Умуман, миллий ғояларнинг инсон онгидаги мониторингини аниқлашда, маълумотлилик даражасига кўра, очиқ саволлар билан ёзма фикрларни тўплаш, интервью йўли билан хилма-хил фикрларни ўрганиш самаралироқ бўлади». 6 Жойларда «ишонч почталари» ташкил этиб, аҳолининг хатлари, хабарлари орқали ҳам ижтимоий ҳаётдаги баъзи салбий ҳолатлар, уни келтириб чиқарган сабабларни аниқлаш мумкин. Ҳужжатлар, ёзма манбаълар, хатларнинг мазмуни, ОАВ материалларини тахлил этиш орқали ҳам ғоявий таъсир самарадорлигини ошириш мумкин. Маҳалла, туман, шаҳар ва вилоятларда ғоявий таъсир кўрсатишнинг аҳволини ўрганишда маълум бир ҳисобот йилида ўша жойларда содир этилган жиноятчилик, оилавий можароларнинг аҳволи, уларнинг йилдан- йилга камайиб ёки ошиб боришига қараб баҳо бериш ҳам ғоявий таъсир самарадорлигини оширишга хизмат қилиши мумкин. Хулоса: а) ўйлаб ва ўз ўрнида ишлатиладиган сўз ғоявий таъсир кўрсатишнинг қудратли воситасидир; б) таълим тизими ёшлар дунёқарашини шакллантиришнинг мухим мафкуравий воситаси ҳисобланади; в) оммавий ахборот воситаларининг ғоявий таъсир ўтказиш имкониятлари кенг; г) ғоявий тарбияда мафкура воситаси сифатида ҳайрли анъаналарнинг ўрни ва роли улкандир; д) маданий-маърифий муассасалар 5 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. 164 б. 6 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. 164 б.

ғоявий таъсир кўрсатиш масканидир; е) ғоявий тарбияда адабиёт ва санъатнинг бетакрор ўрни бор; ж) ғоявий таъсир кўрсатиш шаклларини англаш, улардан ўз ўрнида фойдаланиш муҳимдир; з) ғоявий таъсир самарадорлигини ошириш усул-услублари борки, улардан фойдаланишни кенг йўлга қўйиш мақсадга мувофиқдир.

Похожие

Укувчилар онгига педагогик таъсир курсатиш методикаси

Педагогик жараёнда узаро таъсир курсатиш усуллари. Исботлаш мантиги

Гоявий тарбиянинг услуб ва воситалари. Жамиятда соглом гояларни ривожлантириш омиллари

Таълим шакллари

Укитувчи ва укувчининг мулокоти