Etnopedagogika manbalari tizimi - Педагогиka - Рефераты

Etnopedagogika manbalari tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Etnopedagogika manbalari tizimi va uning xilma – xilligi. 2. Maqollar, topishmoqlar, olqish va qarg`ishlar tizimi. 3. Marosim folklori, qo`shiqlar, dostonlar, og`zaki drama va askiyalar tizimining pedagogik ahamiyati. 4. Afsona, rivoyat, naqllar, ertaklar, latifalar, loflar tizimining pedagogik xususiyatlari.

www.arxiv.uz 1. Etnopedagogika manbalari tizimi vaularning xilma-xilligi Etnopedagogika manbalari o`z tuzilishi, qo`llanish o`rni, vazifasiga ko`ra muayyan tizimlar (guruhlar) ni tashkil etadi. Bunday guruhlarni ko`rsatish uchun ma`lum atamalardan foydalaniladi. Etnopedagogika manbalari turlari ijtimoiy taraqqiyot davomida sekinlik bilan o`zgarib boradi: ularning ba`zilari so`nishi yoki boshqasi bilan almashishi mumkin. Etnopedagogika manbalari turlarining vujudga kelishini ijtimoiy hayot taqoza qiladi. Chunki voqelikning o`zi voqealarga, obrazlarga boy bo`lib, xalq ijodiyoti oldiga uni g`oyaviy-tarbiyaviy va estetik mohiyatini idrok etgan holda biror shaklda ifodalashni zaruratga aylantiradi. Ajdodlarimizning bosqinchilarga qarshi kurashi afsona va dostonlarni, tabiat kuchlari oldidagi ojizligi esa so`z magiyasi (afsun) ga sig`inishni paydo qildi. Demak, voqelikning muayyan xarakteri xalқ ogzaki ijodida ўziga xos ifoda shaklini vujudga keltirishga xizmat qildi. Xalq pedagogik tafakkurining tarixiy taraqqiyot darajasi ham u yoki bu turning yuzaga kelishiga olib keldi. Agar taraqqiyotning ilk bosqichida oddiy shakllar yuzaga kelgan bo`lsa, keyinchalik murakkab shakllar paydo bo`ldi. SHunday qilib, o`zbek xalq pedagogikasining janrlar turi xilma-xil bo`lsada, u boshqa xalqlar pedagogikasi tizimlaridan farq qiladi. Жумладан, барча халqлар pedagogik manbalari tizimida ertak, maqol, topishmoq, qo`shiq turlari bo`lsada, ruslarda doston, o`zbeklarda blina yo`q, yoki o`zbek va tojiklarda ramozon, hayitlik aytimlari, ukrain va beloruslarda kolyadkalar, ruslarda ratseyka va chastushkalar tizimlari mavjud. Bir necha xalqlardagi etnopedagogika manbalarining bir xil tizimi ham o`z xususiyatiga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Etnopedagogik asarlar janrlari o`z ijodkorlari faoliyati bilan ham bog`liq. Agar topishmoq va maqol singari turlar ommaviy xususiyatga ega bo`lsa, doston, og`zaki drama, ertak, askiya kabilar maxsus kasbiy tayyorgarlikni talab qiladi. Ammo, mazkur turlarga xos quyidagi tamoyillarni ta`kidlab o`tish lozim: 1. Etnopedagogika manbalari pedagogik xususiyatlarining mushtarakligi; 2. Manbalar janrlariaro o`zaro ta`sir, bir-biriga muvofiqlik va bir-birini boyitish xususiyatlari;

www.arxiv.uz 3. Har bir turning vujudga kelishida ikkinchi turning manba sifatida xizmat qilishi – genetik aloqa; 4. Bir turdagi asarning boshqa bir tur tarkibida uchrashi; 5. Bir turdagi asarning yana bir necha boshqa turlar tarkibida uchrashi va boshqalar. SHunday qilib, Markaziy Osiyo xalqlari pedagogikasida manbalar tizimi quyidagilarni o`z ichiga oladi : 1. Maqollar, 8. Latifalar, 8. Latifalar, 2. Топишмоqлар, 9. Loflar, 3. Olqish va qarg`ishlar, 10. Dostonlar, 10. Dostonlar, 4. Marosim aytimlari, 11. Оg`заки драма, 5. Qo`shiqlar, . 12Askiya, . 12Askiya, 6. Afsona, rivoyat, naqllar, 13. Bolalar etnopedagogikasi manbalari va b. 7. Ertaklar, 2-masala. Maqollar, topishmoqlar, olqish va

www.arxiv.uz qarg`ishlar tizimi “Maqol” atamasi arabcha “kavlun” – gapirmoq, aytmoq so`zlaridan olingan bo`lib, ommaning muayyan voqea-hodisalar, voqelik haqidagi lo`nda xulo salarini ifodalaydi. Ularda fikr aniq, muayyan mantiqiy izchillikda, ba`zan to`g`ri, ba`zan ko`chma ma`noda ifodalanadi. Maqolda ifodalangan pedagogik g`oyalar alohida shaxsgagina emas, balki keng xalq ommasiga qaratilgan bo`ladi. Unda hayotiy tajribada sinalgan pedagogik fikrlar bayon qilinadi. U o`z shakliga ko`ra ixcham, mukammal, lekin ommabop bo`ladi. Shuningdek, maqollar xalq pedagogik tafakkuri yo`nalishlarini, uning pedagogik madaniyatini, ma`naviy-axloqiy e`tiqodini, turmush va mehnat mezonlarini, sevgi va nafratini, orzu va intilishini ifodalaydi. Shuning uchun ham L.N. Tolstoy: “Har bir maqolda men shu maqolni yaratgan xalq siymosini ko`raman”, -degan edi. Xalq maqollari mehnat jarayonida yaratilganligi tufayli unda mehnat mavzusi yetakchilik qiladi. Mehnatga muhabbat, hurmat ulug`lanuvchi makollarda dangasalik qoralanadi: Betashvish bosh qayda, mehnatsiz osh qayda; Dangasaning kosasi oqarmas; Ishyoqmasga it boqmas ... Vatanparvarlik, dushmanga qarshi nafrat targ`ib etiladi: Bulbul chamanni sevar, odam – Vatanni; Vatan gadosi – kafan gadosi; Ona yurting omon bo`lsa, rangi ro`ying somon bo`lmas ... Botirlik, saxiylik, adolat, insof qadrlanadi: Arslon izidan qaytmas, yigit so`zidan; Erni nomus o`ldiradi; Botirdan yov qo`rqar; Yo`lga chiqsang, yo`ldoshli chiq! ... Ilmni egallash targ`ib etiladi: Ilm – aql chirog`i; Ilm ko`p, umr oz, zarurini o`rgan; Kitob – bilim manbai ... Topishmoq – deb, bir-biriga o`xshash ikki predmetdan jumboq yasalib, ikkinchisiga xos o`xshash belgilar asosida uni topishga mo`ljallangan she`riy yoki nasriy topshiriqqa aytiladi. Masalan: “Bir parcha patir, olamga tatir” topishmog`ida eng to`yimli ozuqa – patir “Oy” ga o`xshatilgan. Oy ham go` zal, tunda olamni munavvar qiladi.

www.arxiv.uz Topishmoq atamasi “Top” buyruq fe`li va “-ish” hamda “-moq” qo`shimchalaridan yasalgan. Topishmoqlarda ham ta`lim-tarbiyaviy fikrlar olg`a suriladi, ular vositasida insonning tafakkuri, fikrlash doirasi, topqirligi, nutqi, hozirjavoblik sifatlari o`stirilgan. O`tmishda aholi qishning uzun tunlarida to`planishib, maqol, matal, topishmoq, doston, ertaklar aytib vaqtni ko`ngilli o`tkazganlar. Bunday anjumanlarda bolalar ham qatnashgan. Jumladan: topishmoqni topolmaganlar “shahar bergan”. Masalan: Qoziq ustida qor turmas (nima? -tuxum). Agar javob beruvchi topishmoqni topolmasa: “SHahar berdim”,- degan. Shunda topishmoq aytuvchi shunday deb, sherigini uyaltirgan, izza qilib, so`ng o`zi javobini aytgan: “SHahar, unda boru munda kel, kelib yonimga yiqil, Ikkalamiz ketaylik, Sen keta turib bir xaloga yiqilding. Shunda bir devona: “Xey, do`st”, -deb keldi. Men bir kurak tillo berdim, u meni maqtab ketdi. Sen bir kurak go`ng berding, u seni qarg`ab ketdi. Men bir otga, sen bir eshakka minding ... “javobi -tuxum” edi. Yoki, “sotdim - oldim” dialogi bilan topishmoq javobi yakunlangan: Сувларга оqсин,

www.arxiv.uz - Sotdim. – Nimasini?. – Nima qilasan? - Oldim. – Qo`lini. – O`choqqa kasov qilaman ... Olqishlar – olqish turkiy tillarda “maqtash, sharaflash, yaxshi istak tilash” ma`nolarini anglatadi. O`tmishda olqishlar ulug` yoki oqsoqollar tomonidan ijro etilgan. Hozir ularning quyidagi turlari mavjud: a) uchrashuv olqishlari: - Kishilar tanish-notanishligidan qat`iy nazar uchrashganlarida olqish aytib fotiha tortadi: “Omin, qadam yetdi, balo yetmasin” kabi. b) dasturxon olqishlari: “Omin, taomning haqi, baloning dafi, har kim yesa, o`zining nafi, esonlik, tan-sihatlik, keng fe`l, ketmas davlat, xotirjamlik ... bersin” singari. v) ish boshidagi olqishlar (so`z sehriga ishonishdan paydo bo`lgan). Jumladan, imorat qurishdan oldin: “Omin, boshlagan ishlaringda Alloh madadkor bo`lsin, ishlaring unumli va barorli bo`lsa, Hazrati Nuh o`zi qo`llasin, qo`llaring dard ko`rmasin, shu imorat baxtli kunlarga xizmat qilsin”... singari. Qarg`ishlar – “qarg`ish” –“qir”

www.arxiv.uz fe`liga “-g`a” va “-ish” qo`shimchalari qo`shilishidan yasalgan. Qarg`ishda yomon kishilarga baxtsizlik, yomonlik tilansa, so`kishda kishi shaxsi haqoratlanadi. Qadimgi kishilar qarg`ish insonga tegishiga ishonganlar, qarg`ishni yo`llash va qaytarib olish mumkin deb hisoblaganlar. Jumladan: qarg`ishni qaytarish aytimi kuyidagicha bulgan: Yutganim yumurtimga, Suvlarga oqsin, Ko`zlaganim – ko`zimga. Yellarga uchsin. Yellarga uchsin. Urushganim – o`zimga, Tog`larga ursin, Qarg`aganim – qornimga. Toshlarga ursin .. kabi. Toshlarga ursin .. kabi. Mifologik qarg`ishlar: “Arvoh ursin”, “Alvastiga yo`liqqur”, “Jin ursin”, “Jin chalsin”, “Jin chaqirsin” va b. . Tabiat bilan bog`liq qarg`ishlar: “Ko`zingga gul tushsin”, “Go`shtingni quzg`unlar cho`qisin”, “Joning chiqsin” ... . Jonsiz narsalar bilan bog`liq qarg`ishlar: “Sut ko`r qilgur”, “Non ko`r qilgur”, “Tobutingni o`zim ko`taray”, “Topganing tobutingga buyursin” va boshqalar.

www.arxiv.uz Olqishlar va qarg`ishlarda tarbiyaviy ta`sirchanlik g`oyat kuchli bo`lib, oilada axloqiy og`ish yuz bergan a`zolar, ularning ta`sirida o`z kamchiliklarini tuzatishga, ota-onaga, oilaga, yaqinlarga nisbatan o`z munosabatini, axloqiy sifatlarini o`zgartirishga majbur bo`lgan. 3-masala. Marosim folklori, qo`shiqlar, dostonlar, oғzaki drama va askiyalar tizimining pedagogik ahamiyati Insonga sog`liq, to`kin-sochinlik tila sh, uning hayotidagi biror muhim sanani nishonlash maqsadida o`tkaziladigan, an`anaga aylanib qolgan harakatlar marosim deyiladi. Marosimlarning mavsumiy va oilaviy-maishiy marosim turlari mavjud. Mavsumiy marosimlar bahorgi, yozgi, kuzgi, qishki marosimlar kiradi. Ular ham turlarga bo`linadi. Jumladan, bahorgi mavsumiy marosimlarga: loy tutish, shox moylar (dalaga qo`sh chiqarish), navro`z, yomg`ir chaqirish, “Sust xotin” (“Avesto” da madh etilgan) marosimlari kirgan. Chunonchi: Havolarni yog`dirgan, Sust xotin, Bug`doylarni bo`ldirgan, Sust xotin. Osmondan tomchi tashlab, Sust xotin, Elu yurtni to`ydirgin, Sust xotin... Yozgi marosimlar: “CHoy momo” (SHamol ona demakdir, unda shamolda mevalarni to`kilishdan saqlashga undalgan), va boshqalar. Oilaviy-maishiy marosimlar jumlasiga to`y, (beshik) to`yi, sunnat to`yi, nikoh to`yi, kelin salom, motam marosimi, yig`i-yo`qlovlar va boshqalarda ko`zda tutilgan kishining tarbiyaviy sifatlari ulug`langan, insoniyat qadr-qimmati yuqori ko`tarilgan, insonparvarlik, yoshlarda ularga havas, hurmat uyg`otishga undalgan. Qo`shiqlar – voqelikni yakka shaxs kechinmalari orqali aks ettiradi. “Qo`shiq” – turkiy “qo`shmoq” so`zidan olingan bo`lib, misraga misrani qo`shib kuylash, aytish ma`nolarini anglatadi. Qo`shiqlarda xalq ma`naviyati qudrati, irodasi ifodalanadi. U kishilarni ruhan tetiklikka, jasoratga, mehnatsevarlikka, vatanparvarlikka, do`stlikka, sevgi sadoqatga chorlaydi. Xalq qo`shiqlarining mehnat qo`shiqlari (dehqonchilik,

www.arxiv.uz chorvachilik, hunarmandchilik), lirik qo`shiqlar, tarixiy qo`shiqlar, termalar singari turlari mavjud. Doston – qissa, hikoya, ta`rif, sarguzasht ma`nolarini anglatadi. U keng tarqalgan etnopedagogik janr bo`lib, xalqning ma`naviy-maishiy qiyofasi, kurashi, axloqiy-estetik qarashlari, adolat, ozodlik, tinchlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, do`stlik kabi tarbiyaviy sifatlarni targ`ib etadi. Dostonlarda komil shaxs tarbiyaviy sifatlari umumlashgan holda beriladi. Oliy insoniy sifatlar bo`rttiriladi. Shuning uchun tinglovchida doston qahramonlaridan o`rnak olish hissi tug`iladi. Dostonlarni baxshilar kuylashadi. “Baxshi” mo`g`ulcha va buryatcha “baxsha”, “bag`sha” sўzlaridan olingan bo`lib, “ustod” , “ma`rifatchi” degan ma`nolarni anglatadi. Og`zaki drama – etnopedagogika yo`nalishidagi ijodning mustaqil turi bo`lib, qadim zamonlarda vujudga kelgan. U xalq ongi, axloqiy mezonlari, estetik didini tarbiyalashga xizmat qiladi. Og`zaki dramada tomosha ko`rsatish bahonasida hayot qiyinchiliklari, sinfiy munosabatlar fosh qilingan, tomoshabinda zarur tarbiyaviy sifatlarni tarbiyalashga xizmat qilgan. Og`zaki dramani qiziqchilar, askiyabozlar, masxarabozlar satirik uslubda ijro etishgan. Ularda ochko`zlik, ko`zbo`yamachilik, zulm, adolatsizlik, zo`ravonlik, buzuqlik kabi salbiy axloqiy sifatlar hajv va yengil kulgi ostida tanqid qilingan. Askiya – arabcha “zakiy” so`zidan olingan bo`lib, “so`zamol”, “o`tkir”, “zehnli” degan ma`nolarni anglatadi. Askiya – so`z o`yini yoki hozirjavoblar musobaqasidir. Askiyaning payrov turida “Bo`lasizmi”, “O`xshatdim”, “Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz” kabi turlari mavjud. Ularda kishilarning salbiy xislatlari achchiq kulgi vositasida tanqid (masxara) qilinadi. Askiya ko`pincha to`y, sayil, marosimlarda uyushtiriladi. Askiya Farg`ona vodiysida keng tarqalgan bo`lib, u kishiga estetik zavq berish bilan birga did-farosat, aql-zakovat, sezgirlik, topqirlik, hozirjavoblik sifatlarini tarbiyalaydi. Insonni izza qilish vositasida o`z-o`zini tarbiyalashga undaydi.

www.arxiv.uz 4-masala. Afsona, rivoyat, naql, ertak, latifa, loflar tizimining pedagogik xususiyatlari Afsona – arabcha so`z bo`lib, sarguzasht, sehr-jodu va uydirmaga asoslangan hikoya ma`nosini anglatadi. Afsonada xalq orzusidagi qahramonlar vositasida dushmanlarni, tabiat stixiyalarini daf etishga mifologik obrazlar yordamida erishiladi. Ular o`quvchini ushbu qahramonlarga o`xshashga, ularga xos tarbiyaviy sifatlarni egallashga undaydi. Rivoyat – hayotiy voqealarni hayotiy uydirmalar vositasida aks ettiruvchi etnopedagogik manba bo`lib, unda tarixiy voqealar, ayrim shaxslar va geografik joy bilan bog`liq voqealar, ularning bunyod yoki vayron etilishi hikoya qilinadi. Rivoyat o`quvchida Vatanga, ajdodlarga, xalqqa muhabbat, zulmga nafrat, do`stlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, ma`naviy va jismoniy kamolotga intilish hissini uyg`otadi. Naql – axloqiy-didaktik vazifani bajaruvchi, axloqiy sifatlar, fikrlash qobiliyatini o`stirishga qaratilgan etnopedagogik janrdir. Masalan: “Ko`rpangga qarab oyoq uzat”, “Har kim qilsa o`ziga”, “Odam-odam bilan tirik”, “Qaqillashi biznikida, tuxum qilishi qo`shninikida” kabi. Naqllarda salbiy-tarbiyaviy sifatlarga ijobiy-tarbiyaviy sifatlar qarshi qo`yiladi. Garchi, To`g`rivoy (Yaxshivoy, Soddavoy) yo`lda Egrivoy (Ayyorvoy, Yomonvoy) ga aldanib qolsada, keyinchalik sehrli yordamchilar tufayli u g`alaba qilib, murodiga yetadi. Egrivoy esa misi chiqib, sharmanda bo`ladi. Naqllarda yashirin holda tarbiyaviy o`gitlar ifodalanib, nihoyasida qissadan hissa chiqariladi. Ertak – qadimgi turkcha “Etuk” (M. Qoshg`ariy)suzidan olingan bulib, biror voqeani og`zaki so`zlash ma`nosini anglatadi. Ertak – Surxon, Qashqa, Farg`ona vohasi, Samarqandda “matal”, Xorazmda “varsaqi”, Toshkent atrofida “cho`pchak” deb ataladi. Ertaklarda mo``jiza yoki sarguzasht ma`lum voqea-hodisalarni hayot bilan bog`lab, haqiqat, ozodlik, to`g`rilik, odamiylik, olijanoblik g`oyalarini targ`ib etadi. Shuning uchun ular bolani o`ziga ko`proq jalb etadi. Ertaklar ham didaktik,

www.arxiv.uz ham tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Jumladan: “CHol bilan kampir”, “Bulbuligo`yo”, “Ur to`qmoq”, “Uch og`a-ini botirlar”, “Bo`ri bilan qo`zichoq”, “Baxtli kal” singari ertaklar shular jumlasidandir. Ertaklarning hayvonlar, qushlar haqidagi turlari, mitti polvonlar (“No`xatvoy”, “Quloqvoy”, “Ҳandalak polvon”, “Yapaloqpolvon” ...) haqidagi turlari, bir yoki ikki epizodli satirik ifoda vositasida salbiy tarbiyaviy sifatlarni tanqid, masxara qiluvchi etnopedagogika turidir. O`zbeklarda latif qaytarish, so`zga chechanlik musobaqasi shaklida o`tkaziladi. mavjud. Latifa arabcha – latif, mayin, lutf demakdir. Latifa satira va yumorga asoslangan bo`lib Ulug` Vatan a asarlarining tipik qahramoni Nasriddin afandi hisoblanadi. U latifalarda o`ta aqlli, noziktabiat, insonparvar, mehnatsevar kishi sifatida salbiy axloqiy sifatli kishilarni masxara qiladi. Zaxarxanda kulgi, kinoya, kesatiq, xazil- mutoyiba vositasida yomonliklarni bartaraf qiladi. Lof – mustaqil etnopedagogik tur bo`lib, ularda notabiiy voqealar, salbiy xislatlar tanqid ostiga olinadi. Loflar mubolag`ali epizodga mantiqiy mos javoburushi yillarida dushmanga nisbatan nafrat ruhidagi xalq qo`shiqlari yaratildi. Ularda qahramonlikka chorlovchi ruh ustun darajada edi: Mening yorim qahramon Dushmanga bermas omon. Bosqinchi fashistlarni, Qilar yer bilan yakson . Qayta tiklash, tinchlik yillarida mehnat tarbiyasini targ`ib etuvchi, kushiklar tugildi: Ishlov berdik bo`z yerlarga bog` bo`ldi, Chigit ekdik, “oq oltin” dan tog` bo`ldi. Kuch ayamay mehnat qildik, tolmadik, To`kkan terdan rohat, vaqtlar chog` bo`ldi. va b..

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Баркамол авлод – O`збекистон тараqqиётининг пойдевори. Тошкент, “O`збекистон”, 1993. 2. O`збекистоннинг миллий истиqлол мафкураси. Тошкент, “O`збекистон”, 1993. 3. Hошимов К.H. ва б. Педагогика тарихи. Т., “O`qитувчи”, 2006. 4. Педагогика тарихидан хрестоматия. Тузувчи-муаллифлар: О. Hасанбоева. Тошкент, “O`qитувчи”, 1993. 5. Жумаева Х. Фольклор ва тарбия. Тошкент “O`qитувчи”, 1980 . 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Xalq pedagogikasi fanining predmeti

Ilk etnopedagogik fikrlar va xalq pedagogik tafakkuri taraqqiyoti

O`zbek nasrining ilk manbalari

Turkiyadа tа'lim tizimi

Ta'limni boshqarish tizimi