Dislaliya nutq buzilishi va uni korreksiyalash - Педагогиka - Рефераты

Dislaliya nutq buzilishi va uni korreksiyalash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

www.arxiv.uz REJA: 1. Dislaliya xaqida tushuncha. 2. Mexanik dislaliya. 3. Funksional dislaliya. 4. Dislaliya turlari.

www.arxiv.uz Tayanch so`zlar: (Mexanik dislaliya, Funksional dislaliya, Progeniya,Ochiq prikus, Prognatiya, Sigmatizm, Rotatsizm, Lambdatsizm, Monomorf dislaliya) Ovoz va shovqinning ishtirok etish darajasiga ko`ra tildagi fonemalar ikkiga bo`linadi: unli fonemalar va undosh fonemalar. Unli fonemalar un naychalarining tebranishi bilan paydo bo`ladi. Unli tovushlarni talaffuz qilganimizda o`pkadan chiqadigan xavo oqimi og`iz bo`shlig`ida biror duch kelmasdan chiqadi. Undosh tovushlar unli tovushlardan quyidagicha farq qiladi: undoshlar og`iz bo`shlig`ida paydo bo`ladi va shovqindan iborat bo`ladi yoki ularda qisman shovqin qatnashadi: undoshlarning talaffuz o`zida o`pkadan chiqadigan xavo oqimi bo`g`izdagi un naychalarini ba`zan titratib, ba`zan titratmay o`tadi: og`iz bo`shlig`idagi a`zolarning to`sig`iga duch keladi. Buning natijasida xavo oqimi portlab yoki sirg`alib chiqadi. Kishilar o`rtasida muomalaning asosiy vositasi nutq xisoblanadi. Inson nutq yordamida o`z fikrini, xis-tuyg`ularini izxor qiladi hamda boshqalarning xissiyotlarini bilib oladi. Demak, nutq faoliyati aloqa o`rnatish vositasidir. Inson nutqi tovushlari muayyan ahamiyatga egadir. 4-5 yoshli bolalarning ko`pchiligida tovushlar talaffuzi til normadagiga yaqinlashgan bo`ladi. Ayrim bolalar tovushlarni buzib talaffuz etadilar. Ular bir tovushni ikkinchi tovushdan farq kila olmaydilar, ayrim tovushlarni talaffuz o`zda qo`llay olmaydilar yoki nutqda boshqa tovushlarga almashtiradilar. Bu xolatlar dislaliya termini bilan ataluvchi nutq buzilishlarini yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Dislaliya termini grekcha so`zdan olingan bo`lib, DIS-buzilish, LALIA - nutq degan ma`noni anglatadi. Dislaliya nutq buzilishlari orasida eng ko`p tarqalgan kamchilikdir. Xozirgi vaqtda dislaliya nutq apparatining inersiyasi saqlangan va eshitish normada bo`lganda tovushlar talaffuzuzidagi kamchilik deb talqin etiladi. Etiologik belgilarga ko`ra dislaliya 2 turga bo`linadi: mexanik va funksional dislaliya. Mexanik dislaliya pereferik nutq apparatining organik buzilishi natijasidir . Til tagidagi etning kaltaligi mexanik dislaliyaga sabab

www.arxiv.uz bo`ladi. Bu kamchilik til harakatini qiyinlashtiradi, til tagidagi etning xaddan tashqari kalta bo`lishi tilning yuqori tomon ko`tarilishiga im qon bermaydi. Bundan tashqari tilning xaddan tashqari kichik va tor bo`lishi ham dislaliyaga olib keladi. Bunday xollarda to`g`ri artikulyatsiya qiyinlashadi. Jag` tuzilishidagi kamchiliklar prikus nonormalliklarga olib keladi. Nonormal prikuslar bir necha xil ko`rinishda bo`ladi. Prognatiya-yuqori jag` oldingi tomoni chiqqan bo`ladi. Buning natijasida pastki oldingi tishlar yuqoridagi oldingi tishlar bilan birlashmaydi. Progeniya- pastki jag` oldinga chikkan bo`ladi. ochiq prikus- yuqori va pastki jag`lar birlashganda ular orasida oralik masofa koladi. Yoki ochiq prikus o`ng tomonli, chap tomonli va ikki tomnli bo`lishi mumkin. Tishlarning noto`g`ri tuzilishi ham dislaliyaga sabab bo`ladi. Tanglayning noto`g`ri tuzilishi ham tovushlarning to`g`ri talaffuzuziga xalaqit beradi. Tor, baland, past, yassi tanglay ko`pchilik tovushlarning to`g`ri artikulyatsiyasiga imkon bermaydi. Lablaring kalinligi, ingichka va kam harakatchanligi ham lab va lab-tish tovushlarini anik talaffuz o`ziga xalal beradi. Funksional dislaliyada pereferik nutq apparatining artikulyatsion qismida xech qanday organik buzilishlar, kamchiliklar kuzatilmaydi. Funksional dislaliyaning keng tarqalgan sabablaridan biri oilada bola nutqini noto`g`ri shakllantirishdir. Ayrim oilalarda kattalar bola nutqiga taqlid qiladilar. Bolani suyib, u bilan bola tilida so`zlashadilar. Buning natijasida bolada tovushlarning to`g`ri talaffuz o`zi kech rivojlanadi. Dislaliya bolalarda taqlid asosida ham yuzaga kelishi mumkin. Tovushlar talaffuzuzi hali yetarli to`g`ri shakllanmagan kichik yoshdagi bolalar bilan tili chuchuk yoki noaniq tez shoshib gapiradigan kishilar bilan doimo muloqotda bo`lish bola nutqiga ta`sir ko`rsatadi. Ko`pincha bola oilada tovushlarni noto`g`ri talaffuzuz etuvchi kishi nutqiga taqlid etadi. Oiladagi ikki tillilik, pndagogik karovsizlik ham funksional dislaliyaga sabab bo`ladi. Bunda tovushlar talaffuziga e`tibor bermaslik, boladagi kamchiliklarni to`g`rilamaslik, to`g`ri va aniq talaffuz o`z namunalarini bermaslik

www.arxiv.uz xollari ko`zda tutiladi. Dislaliya yana artikulyatsion apparat a`zolarining harakatchanligidagi kamchiliklar natijasida ham sodir bo`ladi. Bu xol bolaning tilni kerakli xolatda ushlab tura olmasligi yoki bir harakatdan ikkinchi harakatga tez o`ta olmasligida namoyon bo`ladi. Dislaliya funksional eshituvning pasayishi natijasida ham paydo bo`lishi mumkin. talaffuzuzidagi kamchiliklar o`z harakteriga, ma`lum tovushlar guruxiga tegishli bo`lishiga ko`ra dislaliya quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Sigmatizm. Bunda sirg`aluvchi (s, z, s) va shovqindan iborat (sh, j, ch) tovushlar talaffuzuzidagi kamchiliklar kuzatiladi. Sirg`aluvchi va shovqinli tovushlarni boshqa tovushlarga almashinishi parasigmatizm deb yuritiladi. Masalan, soat-toat, juja- duda. 2. Rotatsizm -R tovushining talaffuzuzidagi kamchiliklardir. R tovushini boshqa tovushlar bilan almashtirilishi pararotatsizm deyiladi. Masalan, raketa-yaketa, rom- lom, ruchka-suchka. 3. Lambdatsizm -L tovushining talaffuz o`zidagi kamchilikdan iborat. L tovushining boshqa tovushlarga almashtirilishi paralambdatsizm deb yuritiladi. Masalan, lola-yoya, gal-guy. 4. Til orqa tovushlaridagi kamchiliklari: kappatsizm- k tovushining yuqligi, parakappatsizm k tovushining almashtirilishi. Masalan, koptok-topto, kitob-titob. Gamatsizm-g tovushining yuqligi, paragammatsizm- g tovushining almashtirilishi. Masalan, gul-dul, gilam-dilam. Xitizm- x tovushining nutqda yo`qligi, paraxitzm x tovushining almashtirilishi. Masalan, xat-tat, xuroz-turoz. Yotatsiz y tovushining nutqda yo`qligi, parayotatsizm- y tovushining almashtirilishi. 5. Jaranglatish nuqsonlari- jarangli undosh tovushlar talaffuzuzidagi kamchiliklar. Bu kamchiliklar jarangli undosh tovushlarni jarangsiz undosh tovushlarga almashtiriladi: b-p, d-t, v-f, z-s, j-ch, g-k va boshqalar. S, Z tovushlari. Bu tovushlar sirg`aluvchi tovushlar guruxiga kiradi. Ularning talaffuzdagi kamchiliklarni to`g`rilash, yuqorida qayd etilganidek, bolada bu tovushlarni eshitib, ularni bir-biridan farqlash malakalarini rivojlantirishdan boshlanadi, so`ngra artikulyatsion mashqlar o`tkaziladi. Keyin

www.arxiv.uz esa shu tovushlarning to`g`ri artikulyatsiyasi o`rgatiladi. Sigmatizmlarni bartaraf etish uchun kamchilik harakteriga qarab turli metodlarni qo`llash mumkin. 1. 1.Tishlararo sigmatizmni barataraf etishda logoped bolaga yuqori va pastki tishlarni bir-biriga yaqinlashtirilib, tilning uchini pastki tishlar orqasiga qo`yib s tovushini talaffuz etishni buyuradi va s tovushi aniq eshitilmasa unga yordam beradi. Bunda logoped zond yoki shpatel bilan tilning uchini pastki tishlar orqasiga bosib turib, s tovushini ayttirib ko`radi. Shunda s tovushi aniq xosil bo`ladi. S tovushi aniq, to`g`ri xosil bo`lganidan so`ng z tovushinin talaffuz etishga o`tiladi. Bunda s tovushiga ovoz qo`shib aytilsa z tovushi xosil bo`ladi. 2. Lab va tish sigmatizmini bartaraf etish uchun logoped bolaga lablarni yuqori va pastki tomonga yo`naltirishni tashkil etadi. Buning uchun u bolaning pastki labini barmog`i bilan pastga tortadi va iljayishni buyurib turib, s tovushini talaffuz qildiradi. 3. Til oldi sigmatizminin bartaraf qilish uchun logoped ikki usuldan foydalanadi: a) xavo oqiminin yuqori va pastki tishlar orasidan chiqarish v)tilning uchini keng yoyib yuqori va pastki tishlar orasiga olish va xavo oqimini chiqarish. 4. Shovqinli sigmatizmni bartaraf etish uchun yuqorida ko`rsatib o`tilgan til oldi sigmatizmini bartaraf etishning v punktidagi usuldan foydalanish mumkin. 5. Yon sigmatizni bartaraf etish uchun esa bir necha usullar tavsiya etiladi: A) logoped oyna oldida taqlid qilish usuli bilan bolaga to`g`ri tovush talaffuzini o`rgatadi. Bunda asosan taqlid qilish usulidan foydalaniladi. B) logoped mexanik usulda foydalangan xolda to`g`ri tovush talaffuzini xosil qiladi. Buning uchun logoped zond yoki gugurt cho`pi bilan tilning oldingi qismini pastga bosib turib, xavo oqimini chiqarishni buyuradi, shunda tovush xosil bo`ladi.

www.arxiv.uz V) tovushning to`g`ri artikulyatsiyasini xosil qilish uchun tishlararo sigmatizm xosil qilinadi. Buning uchun xavo oqimini til o`rtasidagi ariqchadan chiqarishga urinib ko`riladi, shunda tovush xosil bo`ladi. 6. Burun sigmatizmini bartaraf qilishda xavo oqimi og`iz bo`shlig`idan o`tkaziladi. Buning uchun turli uyin mashqlaridan foydalaniladi. Masalan, burundan nafas olib, og`izdan chiqarish, og`iz bilan nafas olib, nafas chiqarishda yonib turgan shamni puflab o`chirish kabilar. Sirg`aluvchi tovushlarda bo`lgan kamchiliklar shovqinli tovushlarda ham uchraydi. Bundan tashqari, shovqinli tovushlar sirg`aluvchi tovushlar bilan almashtiriladi. Masalan, sh tovushi s tovushi bilan, j tovushi z toushi bilan almashtirilishi mumkin. Bunday almashtirish sirg`aluvchi sigmatizm deyiladi. Bunday kamchiliklarni bartaraf qilish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin. SH tovushini xosil qilish uchun taqlid usulidan foydalanish mumkin. Bunda bolaga taqlid natija bermasa, mexanik usuldan foydalanish mumkin. Bunda bolaga s tovushini ayttirib, shu vaqtning o`zida maxsus zond yordamida til bir oz yuqoriga ko`tarilib, orqaga bir oz itariladi. Shu vaqtda s tovushi o`rniga sh tovushi, z tovushi o`rniga j tovushi xosil bo`ladi. Qorishiq ch tovushini xosil qilish uchun logoped bolaga j tovushini talaffuz etishni taklif qiladi. Bola tovushlarni bir necha marta talaffuz etish vaqtida logped maxsus zond yordamida til uchini orqaga biroz itaradi, shunda j tovushini o`rniga ch tovushi xosil bo`ladi. CH tovushi bo`g`inlarda mustaxkamlangach, uni so`zlarda, she`r va xikoyalarda mustaxkamlash tavsiya etiladi. Rototsizmni tuzatish. R tovushining to`g`ri artikulyatsiyasini xosil qilish uchun ko`pchilik xollarda tayyorlov mashqlaridan foydalaniladi. Ularni biz shartli ravishda 2 turga ajratishimiz mumkin. Birinchi tur mashqlar tilni kerakli to`g`ri xolda ushlab turishga, kerakli xolatlarga keltirishga qaratilgan bo`lsa, 2 chi tur mashqlar tilda tebranish xosil qilishga qaratilgandir.

www.arxiv.uz R tovushini xosil qilishda bir nechta usullardan foydalanish mumkin. 1 usul logoped oyna oldida o`tirgan bolaga og`zini katta ochishni va til uchini yuqori tish orqasiga ko`tarib z tovushini talaffuz etishni taklif etadi va o`zi maxsus zond yordamida til yuganchasini tebratib r tovushiga uxshash tovushni xosil kildiradi. 2 usul logoped r tovushini xosil qilish uchun bolaga yuqoridagi usulni qo`llagan xolda j tovushini ayttiradi va bunda mexanik vositalardan foydalaniladi. 3 usul logoped bolaga bir nafas chiqarishda d tovushini baland ovozda aytishni taklif qiladi. talaffuz vaqtida bolaning o`zi tilining uchini tepa qattiq tanglayga urilib turishini oyna orqali kuzatib turishi lozim. Til tepa uchining tebranishi natijasida r tovushi xosil bo`ladi. L tovushini xosil qilish uchun bir nechta usullardan foydalaniladi. 1 usul logoped bola bilan birga oyna oldiga utirib, unga tilini yassi xolatda yuqori va pastki tishlar orasiga olishni va til uchini yengilgina tishlagan xolda ovoz chiqarishni taklif etadi. 2 usul logoped bolaga tilni yanada yassi xolatga keltirb, tishlar orasiga olishi va til uchini yengilgina tishlab i tovushinin talaffuz o`z etishni taklif etadi. Shunda l tovushi xosil bo`ladi. 3 usul logoped bolaga a tovushini talaffuz o`z qilishni va shu zaxotiyoq tilning uchini kengyoyib yengilgina tishlashni taklif etadi. Bunda l tovushi anik xosil bo`ladi va jumlalarda, she`rlarda mustaxkamlanadi. talaffuz o`z vaqtida k tovushi xosil bo`lmasa kappatizm, g tovushi xosil bo`lmasa gammatizm, x tovushi xosil bo`lmasa xitizm deb ataladi. Kappatizmni tuzatish.

www.arxiv.uz K tovushini xosil qilishda bolaga ta-ta-ta bo`g`inni aytish taklif etiladi, shu vaktning o`zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga bir oz itariladi. Bunda til orqa tomon surilgan sari ka-ka-ka bo`g`ini eshitiladi. Q tovushini xosil qilishda asosan taqlid qilish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Buning uchun bola qarg`aning qag`illashiga (qa-qa-qa), tomoqning qattiq qirishga taqlid qilish lozim. Bu jarayonni logoped avval bolaga ko`rsatib beradi, so`ng bola logopedga taqlid qilib, uni qaytaradi. Xitizmni tuzatish. X tovushini xosil qilishda bolaga sa-sa-sa bo`g`inni aytish taklif etiladi, shu vaktning o`zida zond yordamida tilning uchi bir oz bosilib, orqaga bir oz suriladi. Bunda avvalo sya, so`ngra til bir oz ichkariroq itarilganda xa bo`g`ini eshitiladi. Gammatizmni tuzatish. G tovushini xosil qilishda bolaga da-da-da bo`g`inni aytish taklif etiladi, shu vaqtning o`zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga bir oz itariladi. Bunda til ichkariroq itarilganda ga bo`g`ini eshitiladi. G tovushi artikulyatsiyasi aniq xosil bo`lgandan so`ng mexanik vositalar yordamisiz g tovushini talaffuz etish tavsiya etiladi. G` tovushini xosil qilishda avval taqlid qilish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bola tomoq chayish, mashinaning g`irillashi va g`ozlarning g`ag`illashiga taqlid qiladi. Bu jarayon avval logoped tomonidan ko`rsatib beriladi, so`ng bola logopedga taqlid qilib uni qaytaradi. Agarda taqlid qilish orqali g` tovushi xosil bo`lmasa, unda g` tovushini quyidagi usul bilan xosil qilish tavsiya etiladi. Logoped boladan x tovushini aniq talaffuz etishni suraydi va x tovushini talaffuz qilish vaqtida ovoz qo`shib talaffuz qilish buyuriladi, bunda x tovushi o`rniga g` tovushi xosil bo`ladi. Xosil bo`lgan x tovushi bo`g`inlarda, so`zlarda, gaplarda va she`rlarda mustaxkamlanadi.

www.arxiv.uz Undosh tovushlar tasnifi. Овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра Артикуляция (хосил бўлиш усулига кўра) Артикуляция (хосил бўлиш ўрнига кўра) Лаб уундошлари Тил ундошлари Бўғин ундошлари Лаб лаб Лаб – тиш Тил олди Тил ўрта Чуқур тил орқаШовқинлар Жарангли Портловчи Соф портловчилар Б Д Г Жарангсиз П Т К Қ Жарангли Қоришиқ портловчилар Ж Жарангсиз Ч Жарангли Сирғалувчи В В Ж,З У,Ў Ғ Жарангсиз Ф Ф С,Ш Ҳ Сонорлар Портловчи, сирғалувчи Бурун товушлари М Н Н (НГ) Ён товушлари Л Титироқ товушлар Г

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1.P.M. Po`latova “Oligofrenopedagogika” Toshkent 2005 yil. 2. V.S. Raxmanova “Maxsus pedagogika” Toshkent 2004 yil. 3.Vigotskiy.L.S. «Problema u otstalosti» Moskva 1956 yil. 4.Pod red. Dulneva. G.M.»Korreksionnaya rol obucheniya v shkole»M.1971 y. 5. M. Ayupova “Logopediya” Toshkent, 2007 yil. 6. M. A. Pavalyova “Spravochnik logopeda” Rostov-na-Donu, 2007 god. 7. Almazova.YE.S. Logopedicheskaya rabota po vosstanovleniyu golosa u detey. 8.Pravdina.O.V. Logopediya 1969 yil 9. www.pedagog.uz

Похожие

Duduqlanish va uni korreksiyalash metodlari

Nutq madaniyati va tеxnikasi

Nutq texnikasi va madaniyati

Lavozimga da'vogar imidjini korreksiyalash va talablarga moslashtirish nazariyalari

Nutq texnikasi va notiqlik madaniyati