Давлат хизматчиси этикасининг мезонлари - Педагогиka - Рефераты

Давлат хизматчиси этикасининг мезонлари

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

115 KB

Давлат хизматчиси этикасининг мезонлари Таянч иборалар : Бошқарув одоби , маъмурий ва хўжалик фаолияти , амалий этика , ижтимоий адолат , шахс эркинлиги , касбий покизалик , масъулиятни ҳис қилиш , табиатни авайлаб - асраш ахлоқий тавсиф , шахс хулқ – атвори , ахлоқий талаблар , ишга алоқадор ахлоқий қоидалар , ишланмалар , раҳбарнинг хизматидан ташқари хулқи , муомала одоби , камтарлик , сахийлик , сермулоҳазалик , мулойимлик , сертакаллуфлик , эътиборлилик , ахлоқий ҳис - туйғулар , ҳайратланиш , ғурур , шуҳратпарастлик , нафратланиш , ахлоқий одатлар , ўзини тута билиш одоби . Инсон қанчалик тажрибали ва билимдон бўлса уни одоб масалалари шунчалик қизиқтира бошлайди. Ходимларнинг ахлоқий юксаклиги замонавий раҳбар бошқарув фаолиятининг муҳим сифат кўрсаткичи ҳисобланади. Бунга эришиш учун, аввало, раҳбарнинг ижтимоий - ахлоқий тайёргарлиги зарур. Бошқарув одобининг моҳияти ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг барча иштирокчилари хулқ - атвори тамойил ва меъёрларини асослашдир. Бошқарув одоби маъмурий ва хўжалик фаолиятини сифатли адо этишга йўналтирилган назарий-амалий этика билимлари ва амалий тавсиялар тизимидан иборатдир. Ижтимоий адолат, шахс эркинлиги, касбий покизалик, масъулиятни ҳис қилиш, табиатни авайлаб асраш унинг асосий тамойиллари ҳисобланади. Бошқарув одобида ахлоқий тавсифдаги, шахс хулқ - атворини ўрганиш билан боғлиқ меъёрий ҳужжатлар, бошқарув фаолиятига нисбатан ахлоқий талаблар, ишга алоқадор ахлоқий қоидалар ва ишланмалар ҳамда раҳбарнинг

хизматидан ташқари хулқи, муомала одоби бўйича маслаҳатлар муҳим ўрин эгаллайди. Давлат хизматчисининг асосий ахлоқий қоидалар қуйидагилар: - камтар бўлиш; - қўл остидагилар билан ҳушмуомала бўлиш; - одамларга кенг кўламда ўз фойдалилигини намоён этиш учун ҳокимиятга интилиш; - ўз ходимларини бошқарув фаолиятида қатнашиш учун фаол жалб этиш; - фойдали танқидни самимий қабул қилиш ва жамоат фикрини ҳурмат қилиш; - қўл остидагиларга ишонган ҳолда муносабатга мойиллик, уларни ўз ҳамфикрлари деб билиш. Ахлоқий баркамоллик раҳбарнинг ишбилармонлик сифатларидан бири ҳисобланади. Ахлоқий баркамол инсонлар ахлоқий фазилатларни ўзида мужассам этади. Раҳбарлик - масъулиятли вазифа. Уни шараф билан адо этмоқ учун, киши ўзи раҳбарлик қиладиган соҳани билишигина эмас, балки яна бир қатор сифат ва фазилатларга эга бўлмоғи керак. Улар ичида аввало, 1. тил ва нутқ 2. Изланиш. Янгиликка интилиш ва ҳар бир янгиликни амалиётга татбиқ этиш изланувчанликдир. Раҳбар шахснинг изланувчанлиги ўз малакаси ва тажрибасини ошириб беришда кўринади. Ташаббускорлик – изланувчанлик самарасидир. Янгиликка ўч раҳбар шахс ташаббускор бўлади ва ўз ишини қониқарли бажаради. 3. Замонавий билимлилик . Киши ўзи яшайдиган даврнинг энг илғор тушунчаларини ўзлаштирса, замонавий билимга эга бўлади. Раҳбар шахснинг замонавий билимга эгалиги эса ҳозирги замон бошқарув сирларини билиши, сиёсий онглилик ва дунёвий тараққиётни англаши билан белгиланади. 4. Ватанпарварлик . Инсон ўз юртини севса ватанпарвар ҳисобланади. Раҳбар шахс эса ўз Ватанини севишидан ташқари, унинг тараққиётини таъминлаши керак. Кечани кеча, кундузни кундуз демай ўз халқига хизматини қилиш

раҳбар шахс учун ватанпарварликдир. 5. Юртга садоқат. Одам ўз юртини обод қилса, юртига садоқатли ҳисобланади. Раҳбар шахс эса юрт истиқболини белгиловчи изчил дастурларни бажариши, ҳаётни фаровон қилиши ва ўзгаларнинг оғирини енгил қилиш билан ўз юртига садоқатини намоён қилади. Демак, Биринчи Президентимиз Ислом Каримов баён қилган дастлабки фикрга кўра, бу беш фазилат раҳбар шахс маънавиятининг асосий ҳислатларини ташкил қилади. 6. Фидойилик. Бирор киши улуғ мақсад сари қатъи ҳаракат қилса фидойилик қилган бўлади. Раҳбар шахс эса Ватан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигини таъминлаш билан фидойилигини намойиш этади. Бугунги кун раҳбари ҳар бир ишда олдинги сафда бўлсагина фидойи ҳисобланади. 7. Ўз касбининг устаси. Ҳар ким танлаган касбини пухта билса, касбининг устаси ҳисобланади. Раҳбар шахснинг профессионаллиги деганда эса ўз касбини сўнгги ютуқларигача билиши билан бирга, бошқарув сирларини қатъи ўзлаштиришни ҳам тушуниш керак. Биринчи Президент унинг кўринишини ―бошқаларга ўрнак бўлиши деб белгилайди. 8. Мустақил дунёқараш. Муайян масалада ўз фикрига эга бўлиш мустақил дунёқарашни билдиради. Раҳбар шахс эса ―кенг фикрлаши, узоқни кўра билиши қобилияти билан бошқалардан ажралиб туради 2 ва бу унинг мустақил дунёқарашга эгалигидир . 9. Иймон-эътиқодли. Инсоннинг ўзи ишонган нарсага ихлос қилиши иймон- эътиқоддир. Раҳбар шахс эса бугун ва эртани кўзлаб, замон муаммоларини ҳал қила билиши ҳамда мустаҳкам иродага эга бўлиши билан иймон-эътиқодли ҳисобланади. 10. Инсон бўлиши. Киши юксак инсоний ахлоққа эга бўлса, яхши киши ҳисобланади. Раҳбар шахс эса ―атрофидаги уни ўраб оладиган хушомадгўй, лаганбардор, лаббайчиларнинг мақтовидан ўзини сақлаб ўта олса 1 чинакам инсонийлигини намоён қилади.

Ислом Каримов бу ўн фазилатни раҳбар шахс маънавиятини шакллантиришдаги асосий элементлар сифатида тақдим қилади. Бу фазилатлар инсон маънавий олами билан боғлиқ тушунчалардир. Улар изчил тарбия жараёнида шакллантирилиб борилади. ―Маънавият ҳақида гап кетар экан, - дея таъкидлайди Биринчи Президент, - мен аввало, инсонни руҳий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички оламини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътиқодини мустаҳкамлайдиган, виждонини уйғотадиган қудратли ботиний кучни тасаввур қиламан. Мана шу поклайдиган, юксалтирадиган ва уйғотадиган ―ботиний куч нима? У инсон онги ва қалбидаги яхшилик ва имконият туйғуларидир. Ислом Каримов тақдим қилган раҳбар шахс маънавиятини ташкил қилувчи фазилатлар бир инсоний ҳислат - Адолатнинг шаклланишига олиб келади. Ислом Каримов бу ҳислатни кенг талқин қилади. Жумладан, у раҳбар адолати ҳақида шундай дейди: ―Раҳбар адолати, элу юртга етакчилик қилишдек оғир масъулиятни бўйнига олган одамнинг адолати бугунги кунда беқиёс аҳамиятга эга. Авваллари ҳам кўп бор айтган бир фикримни яна такрорламоқчиман: халқ очликка, ҳамма нарсага чидаши мумкин, аммо адолатсизликка чидай олмайди. Одил ҳукмдор, адолатли раҳбар ғояси Форобийдан Алишер Навоийгача яна бошқа кўп-кўп мутафаккирларимизнинг улуғ маънавий идеали бўлиб келган. Шу маънода раҳбар маънавиятини ташкил қилувчи фазилатлар Адолат ҳислатини шакллантириши лозим. Раҳбар шахс маънавиятини ташкил қилувчи бу фазилатлардан ташқари яна инсонга хос иллатлар ҳам бор. Улар раҳбар шахс маънавиятини шакллантиришга тўсиқ бўлмоқда. Мисол учун, профессор Э.Ғозиев ана шундай иллатлардан қуйидаги ўн бештасини кўрсатиб ўтади: 1. Ўзини-ўзи бошқара олмаслик. 2. Шахсий қадриятлардан путур кетиши. 3. Шахсий мақсаднинг ноаниқлиги. 4. Ўзини-ўзи камол топтиришнинг издан чиққанлиги. 5. Муаммоларни ҳал қилиш малакаларининг етишмаслиги. 6. Ижодий ёндашувда нуқсонларнинг мавжудлиги.

7. Одамларга таъсир ўтказа олмаслик. 8. Бошқарув фаолияти хусусиятларини етарли даражада тушунмаслик. 9. Раҳбарлик қилиш малакаларининг заифлиги.

10. Бошқаларни ўқитиш, уларга сабоқ бериш, ўргатиш уқувининг йўқлиги. 10. Меҳнат жамоасини жипслаштириш қобилиятининг пастлиги. 11. Янгиликлар билан ўзгалар эътиборини жалб қилишга уқувсизлик. 12. Одамлар билан муомала қилиш маданиятининг йўқлиги. 13. Ақл ва фаросат бобида сусткашлик. 14. Ишбилармонлик қобилиятининг кучсизлиги. Мамлакатимиз ўз тараққиёти йўлида янги уфқлар ва мақсадларга интилаётган, жамиятимизнинг барча соҳаларида амалга оширилаётган ислоҳотлар янги босқичга кўтарилаётган бир пайтда, энг аввало, раҳбарларнинг ўз вазифасини ҳалол ва малакали бажаришга, қолаверса, фидойилигига кўп нарса боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўтмоқчимиз. Раҳбар кадр, давлат хизматчисининг шахсий сифатлари, фазилатлари макон ва замонда шаклланади. Ҳозирги янги, ўтиш даврида илгари раҳбар кадрларда бўлмаган истиқлол даврига хос фазилатларни тез шакллантириш учун ажойиб имкониятлар мавжуд. Ўзгараётган ижтимоий муҳит, иш услуби, раҳбарлик тарзи, талаблари янги типдаги давлат мулозимлари, раҳбар кадрларни тарбиялаш учун зарур бўлган объектив шарт-шароитни яратди. Галдаги вазифа давлат хизматчиларига қўйилаётган янги талабларни, улар учун зарур бўлган фазилатларни илмий асослаб, таҳлил этиб, умумлаштириб, маънавий-маърифий тарбия, амалий тажриба ёрдамида махсус шакллантиришдир. Ана шунда давлат хизматчилари тафаккуридаги янгиланиш улар орқали халққа, демакки, ҳар бир ўзбекистонликка етиб боради. Жамият тафаккури тезроқ янгиланади, миллат бир жону бир тан бўлиб, ислоҳотларни тезлаштиради. Давлат хизматчилари тафаккурини янгилаш икки томонлама жараёндир. У, бир томондан, янги, замонавий давлат хизматчиларига хос фазилатларни махсус, илмий асосда шакллантира боришни талаб қилса, иккинчи томондан, ҳамон баъзан ўз таъсирини кўрсатаётган, собиқ шўро кадрлар сиёсатида ―синалган корпоратив- бюрократик псиҳологияни сиқиб чиқариш талаб қилинади. Бу икки жараённи параллел олиб бориш зарур. Акс ҳолда, янги, соғлом тафаккур эски, ―синалган

тафаккурга ―урилиб, чекиниши мумкин. Масалан, давлат манфаатини ўз манфаатидек кўриш - давлат хизматчиси фаолиятининг етакчи тамойили эканлиги эътироф этилса-ю, бошқарувда учраб турган коррупция, порахўрлик, маъмурий буйруқбозлик, маҳаллийчиликка қарши курашилмаса, ана шундай ҳолат рўй бериши мумкин. Маълумки, шахсий манфаатлар, нафс устуворлигига қурилган бирлашув, уюшиш кучли бўлади. Чунки шахсий манфаат устуворлиги давлат органларига суқилиб кириб олган худбин, юлғич, устамон, лаганбардор, иқтидорсиз шахсларни бирлаштиради. Собиқ шўро тизимида бу бирликнинг тамойили – шахсий тарзида намоён бўлиб келди. Шахс - давлатдан, давлат - шахсдан, шахс - ўз меҳнати меваларидан узоқлашди, бегоналашди. Шу сабабли муросасиз танқид остига олинган шахсий, гуруҳий, маҳаллий, қон-қариндошчилик манфаатларини давлат манфаатидан устун қўйиш каби собиқ шўро тизимида қолган зарарли мерос баъзи ҳолларда ҳамон ўзини эслатиб турибди. Шахсий манфаатдорлик тамойили асосига қурилган бу ҳодисалар ўта яшовчан. Масалан, эски шўро давридаги ―қўшиб ёзиш ходисасини олайлик. Қўшиб ёзиш уни ёзувчиларга нафақат жиноий даромад, балки мукофот, сохта обрў ҳам келтирар эди. Бошқарув органлари назоратининг сустлиги маъмурий бюрократия, расмиятчилик, одамларнинг ташвиш-муаммоларига бефарқлик, порахўрликнинг ―гуллаб-яшнашига шароит яратар эди. Бундан на давлат, на миллат ютар, балки шахсий манфаатдорлик асосида уюшган гуруҳлар тантана қилар эди. Демократик бошқарув тамойиллари раҳбар шахслардан маънавиятли бўлишни тақозо этади. Бу масала Биринчи Президентимиз Ислом Каримов асарларида етарли даражада ёритиб берилган. Шундай қилиб, Ислом Каримов томонидан ишлаб чиқилган раҳбар шахс маънавияти концепцияси қуйидаги характерли хусусиятларга эга: Биринчи. Раҳбар шахс шунчаки бошқарувчи эмас, балки у том маънодаги етакчи ва ўзгалар учун ибрат намунасидир. Бу етакчилик ва ибратлилик ишда, ахлоқда ва фаолиятда бўлади.

Иккинчи. Ўзбекистон бошқарув илмида раҳбар шахснинг маънавиятли бўлиш ғояси муҳим ўрин тутади. Бу ғоя маъмурий-буйруқбозлик бошқарув тизимидан демократик бошқарув тизимига ўтиш асосларидан бири бўлиб хизмат қилади. Учинчи. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов томонидан ишлаб чиқарилган раҳбар шахс маънавиятини Истеъдод, Изланиш, Замонавий билимдонлик, Ватанпарварлик, Юртга садоқат, Фидойилик, Профессионализм, Мустақил дунёқараш, Иймон-эътиқодлилик ва Инсонийлик фазилатлари ташкил қилади. Тўртинчи. Раҳбар шахс маънавияти концепцияси халқимизнинг миллий менталитети ва дунёвий мезонлар билан уйғун бўлиб, у илмий-назарий ва амалий жиҳатдан асослангандир. Бешинчи. Ўзбекистонда раҳбар шахс маънавиятининг шакллантиришнинг ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва сиёсий асослари шакллантирилган. У давлат кафолатига олинган. Олтинчи. Маънавият масалаларига МДҲ давлатлари ичида биринчи бўлиб Ўзбекистонда алоҳида эътибор қаратилди ва шу асосда раҳбар шахс маънавияти концепцияси шакллантирилди. Раҳбар шахс маънавияти бошқарув илмида: - муаммони ҳал этишда шахс омилига таяниш; - шахс имкониятларини мақсадли йўналтириш; - шахс имкониятларидан фойдаланиш билан аҳамиятлидир. Бу масала фундаментал равишда тадқиқ этилиши ва ҳаётда кенг татбиқ этилиши керак. Шундагина раҳбар шахс маънавиятига доир яхлит концепция ўз самарасини беради ва мустақил Ўзбекистонда олиб борилаётган туб ислоҳотлар жараёнида ҳамон учраётган тўсиқ ва камчиликлар бартараф этилиб, кўзланган улуғ мақсадларга оғишмай ва тез суръатлар билан етишиш мумкин бўлади. Ўз–ўзини бошқариш санъатида мимика ва хатти–ҳаракатнинг ўрни беқиёс. Мимика Инсон юзини қалб кўзгуси деб аташ мумкин. Мимика, яъни юз мушакларининг ҳаракати кишининг ички руҳий ҳолатини акс эттириб, у қандай ҳисларни бошидан кечираётгани ҳақида тўғри ахборот беради.

Мимик ифода 70% дан кўпроқ ахборотни ташийди. Бошқача айтганда, инсон кўзлари, кўз қараши, юзи айтилган сўзлардан кўра анча кўп маълумотни бериши мумкин. Зеҳни ўткир, ҳушёр тингловчи нотиқнинг юзига қараб, унинг ўз сўзларига, атрофидаги одамларга муносабатини ҳис этади. Кимдир хонага дўстона очиқ юз билан, кимдир ўзгача қиёфада қадам қўяди. Ҳали маъруза (суҳбат) бошланмасдан туриб, ана шу учрашган одамларнинг юз ифодаси муайян муҳитни шакллантириб бўлади. Аудитория, аввало, нотиқнинг мимикасига эътибор қаратади. ―Кўзига қараб гапириш ибораси беҳуда эмас. Суҳбатдошнинг асл нияти, сўзларининг тўғри-нотўғрилигини билиш учун ―кўзимга қараб гапир деймиз, одатда. Мутахассислар фикрича агар одамнинг мулоқот пайтида суҳбатдошининг кўзига қараб гапирган вақти жами суҳбатга кетган вақтнинг учдан бир қисмидан камроғи ташкил этса, демак, у ё ахборотни яширяпти ёки ёлғон гапиряпти. Кўз қараш орқали биз нафақат ахборот узатамиз, балки ахборотни қабул ҳам қиламиз. Нотиқ кўзлари орқали аудиторияга (суҳбатдошга) бўлган ҳурматини, тингловчи(лар) билан хайрихоҳлигини ифодаловчи сигналларни узатади. Шу билан бирга, бундай кўз қараш нотиқнинг ўзига ишонишидан, ўзининг ҳақ эканлигини англашидан далолат беради. Кўзлари тўхтовсиз ҳаракатда бўлган, бир шипга, бир ерга, бир бўшлиққа кўз-қарашини йўналтирган нотиқ тингловчиларда қарама- қарши туйғуларни уйғотади. Масалан, улар нотиқни манман, ўзига ишонмаган, қўрқаётган, носамимий, маъруза (суҳбат)га тайёр эмас деган хулосага келишлари мумкин. Нутқ сўзлаш жараёнида қисқа муддатгагина ва албатта бунга зарурат туғилганда, масалан, бирон муҳим нарсани эсламоқчи бўлганда ёки жумбушга келган ҳисларини босиб олиш учун ва ш.к. ҳолатларда кўзларини тингловчилардан олиб қочиш мумкин. Аслини олганда, руҳшунос олимларнинг тадқиқотларига кўра инсон кўзларининг бундай шароитдаги ҳаракати онгсиз равишда содир бўлади. Инсон кўз-қарашини деярли машқ орқали бошқара олмайди ва шунинг учун ҳам бошқа аъзоларга нисбатан суҳбатдошнинг руҳий-ҳиссий ҳолатини кўпинча аниқ акс эттиради. Киши сўзлар билан истаган ҳолатини (қайғусини, дардини, хурсандчилигини, ғазабини) ифодалаши мумкин, бироқ уни кўз-қарашида

кўрсатмаслик учун ё бутун иродасини ишга солиши, ёки махсус ва узоқ машқ қилиши керак бўлади. Киши ёддан кўтарилган бирон нарсани эслашга ҳаракат қилганида кўзлари бехос юқорига йўналади, ҳиссиётга берилганда ёки ўз-ўзи билан хаёлан гаплашаётганда кўпинча пастга қарайди ва ҳ.к. Бундай пайтда бир дақиқага аудитория (суҳбатдош) билан сўз алоқасини узиш мумкин, бироқ дарҳол бундай алоқани тиклаш керак. Чунки тингловчи(лар) кўз мулоқотидаги меъёридан ортиқ узилишга дарҳол муносабат билдиради. Мулоқот пайтида кўзларнинг аҳамияти яна шунда кўринадики, инсон қабул қиладиган ахборотнинг 87% и кўз анализатори орқали ўтади, 9% и эшитиш анализатори, қолган 4% и эса мияга бошқа сезги органлари орқали ўтади. Шунинг учун руҳшунос олимлар суҳбатдош (тингловчи)да ишонч ва яхши муносабат уйғотиш учун мулоқот пайтида 70% дан кам бўлмаган вақт давомида унинг кўзларига қараб туришни маслаҳат берадилар. Албатта, бунда ҳам вазиятни ҳисобга олмоқ керак. Хусусан, кўз-қараш давомийлигининг миллий хусусиятлари ҳам бор. Масалан, европаликлар, одатда узоқ вақт суҳбатдошининг кўзига қараса, японлар ўз назарларини кўпроқ бўйинга қаратадилар, бизда эса айрим ҳолатларда кўзга (аввало, катталарнинг ва лавозими юқори кишиларнинг кўзига) тик қараш одобсизлик белгиси сифатида талқин этилади. Аудитория катта бўлса, ҳаммага баробар қараш қийин-ку, деган савол туғилади. Аммо нотиқ бунга эришмоғи керак. Бунинг учун навбатма-навбат барча тингловчилар билан мулоқот қилиш ёки алоҳида гуруҳ томонга қараб гапириш мумкин. Ҳар ҳолда нотиқ тингловчилар томон қараб гапирмоғи шарт, шунда тингловчиларда нотиқ уларнинг барчасини кўриб турганидек таассурот пайдо бўлади. Кўз билан бир қаторда, юзнинг бошқа қисмлари - пешана, оғиз, лаблар, бурун, даҳан ҳам инсон ҳис-туйғуларини: қайғу, ғазаб, хурсандчилик, ҳайрат, қўрқув, бахт, қизиқиш, мунислик ва шу кабиларни акс эттиради. Айниқса, қош ва лаблар одамнинг ҳақиқий туйғуларини англашда қўл келади.

Хатти-ҳаракат ва имо-ишоралар Мулоқот жараёнида инсон хатти- ҳаракатлари ва имо-ишораларининг ―луғати анча кенг бўлиб, улар ҳам жуда кўп ахборотни узатиши мумкин. Амалиёт шуни кўрсатадики, ўз ҳисларини намойиш этмоқчи бўлган одамлар ҳаракат ва имо-ишораларга мурожаат этадилар. Уларни тушуниш мулоқот пайтида одамларга тўғри баҳо бериш ҳамда вазиятга мувофиқ сўз ишлатиш ва ҳаракат қилиш имкониятини оширади. Мулоқот жараёнида қуйидаги ҳаракатлар тез-тез қўлланилади: 1) баҳолаш ҳаракатлари (киши олинган ахборотни баҳолаяпти, тушунишга ҳаракат қилаяпти, (даҳанини силаб қўйиш; кўрсаткич бармоғини юзига қўйиб туриш, ўрнидан туриш ва юриш ва ҳ.к.); 2) ўзига ишончни билдирувчи ҳаракатлар (бармоқларни гумбаз шаклида боғлаш: ўриндиқда чайқалиб ўтириш; қўлларини орқага олиш, кафтларини бир- бирига ишқалаш ва ҳ.к.); 3) асабийлашиш ва ўзига ишонмасликни билдирувчи ҳаракатлар (қўл бармоқларини тугун қилиб тутиш, кафтини чимчилаб-чимчилаб қўйиш, бармоқлар билан столни тақиллатиб туриш, қўлларни мушт қилиб сиқиб- сиқиб қўйиш ва ҳ.к.); 4) инкорни билдирувчи ҳаракатлар (гавдани орқага ташлаб ўтириш, буруннинг учини силаб-силаб қўйиш, қўлларни кўкрак қисмида чирмаштириб туриш, мийиғида кулиб туриш ва ҳ.к.); 5) хайрихоҳликни билдирувчи ҳаракатлар (кафтини кўксига қўйиш, суҳбатдошга қўлини текизиб қўйиш ва ҳ.к.); 6) устунликни намойиш этувчи ҳаракатлар (бошмалдоқни кўрсатиш, намойиш этиш билан боғлиқ ҳаракатлар, қўлни кескин силтаб-силтаб қўйиш ва ҳ.к.); 7) носамимийликни ифодаловчи ҳаракатлар (оғизни тўсишга қаратилган ҳаракатлар ёки бунинг яширинроқ шакли бўлган бурунга қўл текизиб қўйиш, назарни олиб қочиш, гавдани суҳбатдошдан четга буриш, кўзларнинг олазарак бўлиши ва ҳ.к.) Аммо киши (суҳбатдош) хатти-ҳаракатларини баҳолашда ва ўз хатти- ҳаракатларини бошқаришда айрим истиснолар ҳам мавжуд. Жумладан, кафтларни

бир-бирига ишқалаш ғалаба тараддудини билдиради, бироқ айрим ҳолларда бу ҳаракат сиз билан мулоқотда бўлган одамни ҳушёр торттириши, шубҳага боришига сабабчи бўлиши мумкин (масалан, раҳбар олдидаги бундай ҳаракат одобсизлик сифатида қабул қилиниши ёки ходим ўз раҳбарининг бундай ҳаракатини ―ҳап сеними, ―тақдиринг менинг қўлимда, ―бир кўрсатиб қўяй деган маънода англаши мумкин). Қўлларни минора қилиб жуфтлаш ўзига ишончдан далолат беради. Бунда бош орқага ташланиб, даҳан олдинга чиқарилса, субординацияни билдириш ҳаракатини англатади. Лекин муайян вазиятларда бундай ҳаракат манманлик, ўзидан ўта мамнунлик деб тушинилиши мумкин. Нутқнинг оҳанги бўлгани каби, тана ―тилининг ҳам оҳанги мавжуд ва унга қараб маъноси турланиши, ўзгариши мумкин. Мумтоз шеъриятимиздаги бир байтни ёдга олиш ўринли бўлади. Ошиқ севгилисига мурожаат этади. ―Деди: қўяй оёғинг тупроғиға бош, Дедим: қўй. Бунда ёр қандай оҳангда айтганига қараб, ―қўй сўзи ―керак эмас ёки ―бошингни эг маъносини беради. Шунга ўхшаш, масалан, кифти пастга қараган ҳолда қўлни эгиш, букиш суҳбатдошни менсимаслик, назар- писанд қилмаслик маъносини беради, аммо вазиятга қараб ҳамда мазкур ҳаракат унга ―оҳанг берувчи бош- қа ҳаракатлар билан уйғунлашганда диққат қилишга даъват, айтилган фикрга аниқлик киритиш, шошмасликка чақириш, жирканиш каби баъзан мутлақо бир-бирига зид маъноларни англатиши мумкин. Мулоқотга киришган одамларнинг хатти-ҳаракатлари, ―тана тили ҳақида гап борганда, нотиқ унинг яна бир хусусиятини билмоғи керак. Инсон ўз ҳис- туйғуларини муайян ҳаракатлар (белги-ишоралар) орқали билдиради. Аммо ҳис- туйғу билан уни ифодаловчи ҳаракат-белги ўртасида тескари алоқа ҳам мавжуд. Яъни киши бундай ҳаракатларни қилиш имкониятидан маҳрум этилса, унинг руҳий ҳолатида ҳам ўзгариш содир бўлади. Бошқа сўзлар билан айтганда, нафақат ҳаракат инсон руҳий ҳолатининг натижаси сифатида намоён бўлади, балки руҳий ҳолат ҳам ҳаракатнинг натижаси ўлароқ шаклланиши мумкин. Бу борада масалан, шундай тавсияни бериш мумкин: баҳс, суҳбат ёки музокара олиб борилаётган пайтда суҳбатдошни сизга салбий мунобат белгиси бўлган бир-бирига чирмашган бармоқларини ёзиш ва кафтларини очишга мажбур қилиш керак. Бунинг учун,

айтайлик, унга чой узатиш, қўлларига бирон нарсани тутқазиш мумкин. Яна бир мисол: Маълумки, кўксида чирмашган қўллар ўзига хос ҳимояланиш ҳаракатини ифодалайди. Агар тингловчи (суҳбатдош) қўлларини ана шундай тутган бўлса, у ё асабийлашаяпти, ё хавф сезаяпти ёки гапираётган одамга нисбатан унда салбий муносабат шаклланган. Қандай бўлмасин, бундай ҳолатда одам тинглаётган ахборотнинг нисбатан кам қисмини ўзлаштиради. Бу борада мутахассислар ўтказган қизиқарли тажриба натижалари диққатга сазовор. Тажриба жараёнида талабаларга аввал муайян ҳажмдаги матнни қўлларини кўкрагида жипслаштирган ҳолда тинглашни, сўнг эса матнда бўлган ва хотираларида қолган сўзларни ёзиб чиқишни сўрашган. Ундан кейин худди шундай ҳажмдаги бошқа матнни уларга ўқиб беришган. Бироқ бунда талабалар қўлларини эркин пастга туширган ҳолда ўтиришган. Иккинчи матндаги ёдда қолган сўзларни ёзишганда, улар 38% га кўпроқ чиққан. Шунинг учун нотиқ тингловчиларни унинг салбий муносабатидан далолат берувчи хатти-ҳаракат ва ҳолатларидан иложи борича ҳоли этиши керак. Бунинг учун, масалан, улардан қўлларини эркин столга қўйиш, танани бироз олдинга энгаштиришни сўраш, ўртага савол ташлаш мумкин. Хуллас, нотиқ (қисман бўлса ҳам) мақсадга эришиш, ўз фикрларини тингловчиларга етказиш, уларни ҳамфикр қилиш учун аудиторияни салбий муносабат аломатларидан халос этиб, илиқ, самимий муҳитни шакллантиришга ҳаракат қилиши керак. Ахлоқийлик кишилар жисмоний ва руҳий тўлақонлигининг муҳим субъектив омили ҳисобланади. Жамоа фаолиятининг натижаси фақат раҳбарнинг ахлоқий сифатларигагина эмас, балки айрим шахснинг ва умумий жамоанинг ахлоқий соғломлигига ҳам боғлиқ. Демак шахснинг ахлоқий сифатларига қуйидагилар киради: - ахлоқий ҳис-туйғулар, булар ҳайратланиш, ғурур, шуҳратпарастлик ва нафратланиш каби субъектив кечинмаларда ифода топади. - ҳулқий нуқтаи назардан, шахснинг ахлоқий тутган йўли, унинг дид- фаросати ва яшашдан мақсади йўналиши билан белгиланади, виждон ва бурч уларнинг асоси ҳисобланади. - ахлоқий одатлар

- ўзини тута билиш хулқ-атвор қоидалари.

Юқорида келтирилган жиҳатларни билиш раҳбарга иқтисодий ва ижтимоий қимматга эга бўлган шахсий таркиб ахлоқий соғлом мониторингини ўтказишга имкон беради. Кишилар жамоасини ахлоқан соғлом жамоага айлантириш раҳбарнинг муҳим бошқарув мақсади ҳисобланади. Бунда раҳбар ва қўл остидагилар бир - бирлари билан келишиб ишлайдилар. Жамоа ахлоқий соғлом муҳитининг асосий кўрсаткичлари қуйидагилар ҳисобланади: - жамоа аъзоларининг ахлоқий қадриятларининг умуминсоний қадриятларга мос келиши. Кишилар ўз меҳнат фаолиятининг фақат иқтисодий моҳияти ва технологик заруратинигина тушуниб қолмай, балки умуминсоний ҳиссиётлар, кайфият ва эътиқодлар мезонига мувофиқ маънавий эҳтиёжларни ҳам ҳис этмоқлари лозим; - ўз зиммасидаги вазифани бажариш учун ходимларнинг ўз ишига масъулият билан ёндашиши . Раҳбар берган топшириқни ҳар бир ходим ўз зиммасига олиши ва масъулият ҳис этиши муҳимдир. - онгли меҳнат интизоми . Хизмат вазифасининг қатъи тақсимланиши ва аниқ бажарилишига, ҳар бир ходим жамоанинг иқтисодий манфаатини яхши англашига асосланади. - хизмат бўйича муносабатнинг маънавий қониқтирувчанлиги. Жамоа аъзолари ўртасидаги расмий ва норасмий муносабатларга асосланади. Раҳбар қанчалик ахлоқий соғлом меҳнат жамоасини тузишга муваффақ бўлса, жамоанинг фаолияти натижаси шунчалик яхши бўлади. Бундай жамоа тузиш мураккаб бошқарув муаммоси ҳисобланади. Уни самарали ҳал этиш учун ходимларни ахлоқий жиҳатдан ўрганиб чиқиш заруратини туғилади. Зарарли одатларга мойил, хизмат мавқеидан қаноатланмайдиган, иродасиз, ахлоқсиз, субутсиз, ижтимоий ҳасадга мойил инсонлар билан хайрлашиш лозим бўлади. Ходимларнинг маънавий юксаклиги замонавий раҳбар бошқарув фаолиятининг муҳим сифат кўрсаткичи ҳисобланади. Бунга эришиш учун

бошқарув одоби - ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг барча иштирокчилари хулқ–атвори тамойиллари ва меъёрлари яратилган. Жамоа фаолиятининг натижаси раҳбарнинг сифатларигагина боғлиқ эмас, балки ҳар бир шахс ва умумжамоа ахлоқий соғломлигига ҳам боғлиқ. Ўз жамоасини ахлоқий соғлом жамоага айлантириш раҳбарнинг муҳим бошқарув мақсади ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Давлат хизматчиси ва бошқарув маданияти

Шахс, давлат, давлат хизматчиси тушунчаларининг ахлоқий моҳияти

Шарқ ижтимоий тафаккур тарихида бошқарув ходими ва давлат хизматчиси маънавиятининг ахлоқий мазмуни

Директорнинг раҳбарлик вазифаси мезонлари

Ижтимоий педагогика мезонлари ва принциплари