Axborot-kommunikasiya texnologiyalari vositalari

Загружено в:

12.02.2024

Скачано:

0

Размер:

298 KB

Скачать

Axborot-kommunikasiya texnologiyalari vositalari Reja: 1. AKT xonasi jihozlariga qo`yiladigan talablar 2. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini ishlab chiqish 3. Kompyuterli o`rgatuvchi tizimlar va o`rgatuvchi dasturlar haqida tushuncha

AKT xonasi jihozlariga qo`yiladigan talablar Axborot kommunikatsiya texnologiyalari xonasi - bu ta’lim muassasasining, ta’lim tizimini informatikalashtirishning davlat dasturini amalga oshirish vositasi bulib, o`quvchilarni axborotlashtirilgan jamiyati sharoitiga tayyorlash, ta’lim darajasini ko`tarishni ta’minlovchi o`quv-tarbiyaviy bo`limidir. AKT xonasi o`ziga quyidagilarni oladi: ■ Hisoblash texnikasi sinfi; ■ O`quv-ko`rgazmalik qurollar; ■ O`quv jihozlar; ■ Orgtexnika; ■ «Informatika» kursi va boshqa umumta’lim fanlari bo`yicha ShEHM dan foydalanib nazariy va amaliy, sinf, sinfdan tashqari va fakultativ mashg`ulotlarni o`tkazish uchun mo`ljallangan mebel. AKT xonasidagi mashg`ulot quyidagilarga xizmat qilishi lozim : ■ o`quvchilarda dunyoning zamonaviy axborot manzarasini shakllantirishga; ■ axborot texnologiyalarini zamonaviy axborot jamiyatida kasbiy faoliyatning asosiy tashkil etuvchisi sifatida foydalanish ko`nikmalarini shakllantirishga; ■ zamonaviy hisoblash texnikasi qurilmalari va ishlashi xaqidagi bilimlarni shakllantirishga; ■ ijodiy shaxsni shakllanishiga, o`quvchilarda nazariy fikrlash, xotira va tasavvurlarini rivojlantirishga; ■ o`quvchilarda insonparvarlik, odob va yuqori axloq shakllanishiga qaratilgan o`sib kelayotgan avlodni tarbiyalashga. AKT xonasida ■ Informatika va AKT bo`yicha mashg`ulotlar; ■ hisoblash texnikasini qo`llagan holda bazaviy umumta’lim o`quv fanlari bo`yicha mashg`ulotlar;

■ Eksperimental darslar va amaliy mashg`ulotlar; ■ Sinfdan tashqari va fakultativ mashg`ulotlar; ■ Dasturlar (taqdimot, matnlar, referatlar) yozish bo`yicha, shuningdek maktab ixtiyoji uchun o`qituvchining vazifasiga ko`ra yangi dasturiy mahsulotlar, hujjatlar yaratish maqsadida o`quvchilarning mustaqil ishlari. Sanitar-gigienik talablar; ■ Informatika va axborot texnologiyalari xonasi sanitar-epidemologik talablarga bo`ysunishi lozim. ■ Sanitar-epidemiologik qoida va me’yorlari: «Shaxsiy elektron-hisoblash mashinalari va ularda ishlashni tashkil etishning gigienik talablari» IHT va AKT xonalariga talablar: ■ Kompyuterli xonalar erto`la va binoning qavat yo`laklarida bo`lishi mumkin emas. Lekin ixtiyoriy etajdagi ixtiyoriy xonada joylashishi mumkin. Uning yonida shovqin-suronli xonalar bo`lmasligi kerak. ■ Bir ishchi joyiga kamida 6 m 2 maydon va 4 metrli balandilikdagi xonaning 24 m 3 hajmiga ega bo`lishi kerak. Agar xonani balandligi 4 metrdan kam bo`lsa, u holda ishchi joyining maydonini ko`patirish taklif etiladi. ■ Polning yuzasi tekis, tozalash va ho`l latta bilan artishga qulay, hamda antiseptik xususiyatga ega bo`lishi lozim. ■ Xonada kamida 18 m 2 maydonlik va ikki eshiklik laborant xonasi bo`lishi lozim. ■ Laborant xonasi (130 x 75) o`lchamlik ishchi stoli va seyf bilan jihozlangan bo`lishi kerak. ■ AKT o`quv xonalari tabiiy va sun’iy yoritishga ega bo`lishi kerak. ■ Xona devorlarini bo`yash uchun och-yashil, och-ko`k, och-kulrang tonlarni olish mumkin. Shuningdek devorlarni och sariq yoki och-fil suyagi ranglarini tanlash mumkin ■ O`quvchilar uchun ishchi o`rinlar sinfni to`latishga bog`liq ravishda 9, 12, 15 bulishi mumkin. ■ O`quvchilarning va o`qituvchining stoliga ulangan elektr quvvatlari

statsionar va ko`rinmas bo`lishi kerak. Elektr shiti o`qituvchiga bir onda elektr manbasini o`chirishga imkoniyat beradigan bo`lishi lozim. ■ ShK va boshqa texnikalarni elektr tarmog`iga faqat erga ulangan rozetkalarga ulash talab etiladi. AKT xonasini quyidagilar bilan jihozlash taklif etiladi: ■ Informatika va o`quv predmetlarining alohida bo`limlarini o`rganish uchun o`quv dsturlari to`plami; ■ ShK orqali o`qitishda individual yondashuvni amalga oshirish, mustaqil ishlarni va mashqlarni tashkil etish uchun vazifalar; ■ O`quv-uslubiy, ilmiy-ommabop, ma’lumotnomalik adabiyotlar komplekti; ■ Texnika xavfsizligi bo`yicha o`quvchilarni kirish va davriy instruktsiya qiladigan jurnali; ■ Har bir ishchi o`rinda KT foydalanish jurnali; ■ Mashinalarni buzulishi va ta’mirlash jurnali; ■Namoyish etiladigan jadaval va o`quvchilarning ishlarini ko`rsatish uchun o`quv-axborotli stendlar; ■ Birinchi yordam aptechkasi; ■ Yong`inni o`chirish vositasi (yong`in xavfsizligini ta’minlash uchun xonada 2 ta uglekislotali OU-2 turdagi olov uchirgich bo`lishi kerak); ■ Xonadagi jihozlarni ruyxati. O`quvchilarga mehnatni muxofaza qilish va texnika xavfsizligidan instruktsiya berish: ■ Mehnat muxofazasi bo`yicha instruktsiya berish va o`qitish barcha o`quvchilar bilan xonada kirish darsda, so`ngra ShK larda ishlash bo`yicha amaliy mashg`ulot oldidan o`tkaziladi. ■ Ishchi joyidagi dastlabki instruktsiya berish xavfsizlik bo ` yicha aniq ko ` rsatmalarga ega bo ` lishi kerak va zarurat bo ` lganda ishlarni to ` g ` ri va xavfsiz bajarishni ko ` rsatish bilan borishi lozim . ■ o ` quvchilarni instruktsiya berish bo ` yicha barcha ma ’ lumotlar sinf

jurnalida , sinfdan tashqari mashg ` ulotlarda esa - maxsus jurnalda ro ` yxatdan o ` tkazildadi . O`quv xonasining stendli materiali quyidagilarni o`ziga olishi lozim : ■ Informatika va axborot kommunikatsiya texnologiyalari bo`yicha DTS (ta’limning zaruriy minimal mazmuni va tayyorgarlikning majburiy darajasiga talablar); ■ O`quvchilar uchun ularning o`quv faoliyatini loyihalash bo`yicha tavsiyalar (test sinovlariga, imtihonlarga, praktikumlarga tayyorgarlik); ■ Xonada ishlash va tartibni saqlash bo`yicha texnika xavfsizligi qoidalari; ■ O`quv jarayonida foydalaniladigan materiallar.

Xona mudirining lavozim majburiyatlari: ■ O`zining ishi mobaynida ta’lim muassasasi boshqaruvchilariga bo`ysinadi. ■ Ishlab chiqarish va mehnat tartibiga qat’iy rioya qilishga majbur. ■ Kasbiy tayyorgarligi va malakasini oshirib borish. ■ O`quvchilarning darsdan tashqari mustaqil ishlarini tashkil etish. ■ Xona ishlashining istiqboldagi rejasini ishlab chiqishda bevosita ishtirok etish va unga rahbarlik qilish. ■ Barcha o`qituvchilar bilan birgalikda kabinetdagi ixtiyoriy turdagi o`quv faoliyatni bajarilishini tartibi, ketma-ketligi, bajarish muddatini belgilaydi va nazorat qiladi. ■ AKT xonasi va boshqa ta’lim muassasasidagi AKT xonalarini tashqi aloqasini ta’minlaydi. ■ Xonaning ishi natijalariga ko`ra hisobotlar va boshqa hujjatlar tayyorlaydi. DV ishlab chiqish va sotib olishda ishtirok etadi, o`quv-uslubiy materiallar tayyorlaydi, jurnallar kutubxonasini shaklantiradi va adabiyotlarni o`rganadi. ■ Xonaning moddiy-texnik bazasini ta’minlash bo`yicha chora-tadbirlar ko`radi, dasturiy mahsulot, disk, jihozlarga talabni aniqlaydi, buyurtmalar tayyorlaydi, jixozlarning mazmuni va texnologik jihatdan to`g`ri foydalanishni nazorat qiladi, ularni o`z vaqtida ta’mirlash, ro`yxatdan o`chirish va uzatishni tashkil etadi, texnik xavfsizlik qoida va me’yorlariga rioya etishni ta’minlaydi, ■ AKT xonasining laboranti ishini nazorat qiladi.

Kompyuterda ishlashda to`g`ri ishchi holat: Kompyuterda uzluksiz ishlash vaqti qo ` yidagicha bo ` lish kerak : ■ 1 - sinf o`quvchilari uchun - 10 daqiqa, ■ 2-5 - sinf o`quvchilari uchun - 15 daqiqa, ■ 6-7 - sinf o`quvchilari uchun - 20 daqiqa,

■ 8-9 - sinf o`quvchilari uchun - 25 daqiqa, ■ KHK va AL o`quvchilari uchun, birinchi o`quv mashg`ulotida 30 daqiqa, ikkinchisida - 20 daqiqa. Ko`z uchun taxminiy mashqlar kompleksi: ■ 1-4 deganda ko`z mushaklarini qattiq qisib, ko`z yumilsin, so`ngra ko`z ochilsin, ko`z mushaklarini quvvatsizlantiring, 1-6 deganda uzoqqa qarang. Shuni 4-5 marta takrorlansin. ■ Burun uchiga qarang va 1-4 deganda qarashni ushlab turing. Ko`zni charchashigacha olib bormang. So`ngra ko`z ochilsin, 1-6 deganda. Shuni 4-5 marta takrorlansin. ■ Boshni burmasdan, unga qarang va 1-4 deganda qarashni davom eting. So`ngra 1-6 deganda to`g`ri uzoqqa qarang. Xuddi shunday mashqlarni chapga, o`nga va yuqoriga qarab amalga oshiriladi. Shuni 4-5 marta takrorlansin. ■ Qarashni tezlikda dioganal bo`yicha o`tkazing: o`ng yuqoriga - chap pastga, so`ngra. So`ngra chap yuqoriga-o`ng pastga va 1-6 deganda to`g`ri uzoqqa qarang. Shuni 4-5 marta takrorlansin. Uslubiyotda DVP ikki ma’noda tushuniladi: ■ Turli predmetlarda foydalanish uchun DVP (Informatika va axborot texnologiyalari darslarida o`rganish ob’ekti sifatida). ■ O`quv maqsadlariga erishish uchun mo`ljallangan didaktik vositalar (masalan, tushunchani kiritish va mustahkamlash, takrorlash va umumlashtirish, yakuniy nazorat, AVP sinflari: ■Namoyish dasturlari; ■Nazorat dasturlari; ■ O`qitish dasturlari; ■ Kasbiy dasturlar; ■ Kompyuter o`quv muhitlar va mikrodunyolar; ■ Laboratoriya jarayonlarida kompyuterli imitatorlar; ■ O`quvga mo`ljallangan ekspert tizimlar; ■ Multimedia tizimi; ■ O`yin dasturlari;

■ Bo`sh vaqt uchun dasturlar. ■ DVP keng tarqalganlik sabablari ■ o`quv modellashtirish, ya’ni hodisadarni ularning ichki rivojlanishida taqdim etish imkoniyati; ■ uslubiy ko`ndirishni amalga oshirish imkoniyati; ■ o`qitish jarayonini individuallashtirish mumkin. DVP kamchiliklari: ■ Ko ` pchilik o ` qitish dasturlari kitobni oddiy , eng yaxshi holatda giper matnlik murojatlar bilan , ko ` chirilgan variantini ifodalaydi . O`qitish ekrandan matnni o`qishga olib kelinadi. ■ Hamma DVP lar ham o`quvchilarning individual farqini xisobga olavermaydi. Erkin tarqatiladigan ko`pchilik DVP larning u bilan ishlash tavsifi, shuningdek talablar tizimi yo`q. ■ Ba’zi bir DVP o`quvchilarning psixologik xususiyatlarini hisobga olmaydi (kichik shrift, oq fonda ko`k harflar). Dasturiy ta’minotning barcha guruhlari uchun umumiy talablar ■ Litsenziyali bo`lishi. ■ Konsultatsiya va boshka qo`llab- quvvatlashning imkoniyati. ■ Kompyuterlarning xarakteristikalari, kompleti, sinfga va turiga, shuningdek foydalanilayotgan kompyuter texnikasining arxitekturasiga mos kelishi. ■ Ko`zda tutilgan ishlash tartibining ixtiyorisidagi ishonchlilik va ishchanligi, minimum o`zbek tili muhitida ishlashi ■ O`zbek tilida ishlashni qo`llab-quvvatlaydigan interfeysni mavjudligi. Tizimli va instrumental dasturiy ta’minotga ingliz tilida interfeysni mavjudligini yulga qo`yilganligi. ■ Dasturiy ta’minotni o`zbek tilida amaliy qo`llash va egallash uchun zarur hujjatlarni mavjudligi. ■ Kirilitsani qo`llab-quvvatlaydigan shriftlarni foydalanish imkoniyati. ■ Shu dasturiy ta’minotni ishlashi uchun zarur apparat va dasturiy

vositalarga qo`yiladigan barcha talabalarni ko`rsataligan maxsus hujjatni mavjudligi.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini ishlab chiqish Oxirgi o`n yilda informatikaning fan va iijtimoiy taraqqiyotning haqiqiy qurolli sifatida rivojlanishi o`quvchilarning intellektual takomillashishiga yo`naaltirilgan istiqboldagi pedagogik texnologiyalarni shakllanishini belgilovchi, axborotni qayta ishlashning yangi vostalarini yaratilishi bilan xarakterlanadi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini ta’lim jarayonida qo`llashning istiqbolli yo`nalishlari quyidagilardir. 1. Ekspertli o`qitish tizimlari (EO`T) ni foydalanish istiqbollari xususiy uslubiyotga keng imkoniyatlar ochib beradi . EO`T larni ishlab chiqish va foydalanish g`oyasi ekspert tizimlar-etarlicha tor doiradagi predmet sohasining bilimlarini foydalanuvchi sun’iy intellektning imkoniyatlaarini joriy etishga asoslanadi [Nilson N. Printsipi iskusstvennogo intellekta? Realnosti i prognozi iskusstvennogo intellekta, Uinston P. Iskusstvenniy intellekt, Xeyes-Rot F., Uotermen D., Lenat D Postroenie ekspertnix, Ekspertnie sistemi: Printsipi raboti i primeri] . Shartli ravishda ekspert tizimlar ikkki guruhga ajratiladi: birinchisida ehtimollik fikrlarga asoslangan mulohazalardan foydalanilsa, ikinchisida , bunday mulohazalar foydalanilmaydi. EO`T joriy etiladigan o`qitish vazifalariga mos ravishda, mulohazalar qat’iy mantiqqa asoslangan ekspert tizimlarining ikkinchi guruhini foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda EO`T o`quvchining so`roviga javobni va aniq predmet sohasidan echimni ta’minlashi lozim. Bilimlarni taqdim etish vositasi o`quvchining talabiga ko`ra o`quv masalani echish mobaynida unga tushunarli ko`rinishda EO`T foydalanuvchi va tizim orasida muloqot tashkil etadi. EO`T quyidagi uchta tizimosti yig`indisi sifatida shakllanadi: - umumiy tizimosti (kiritish mashinasi Q bilimlar chiqarish moduli); - tushunitiri tizimosti (interfeys); - bilimlarni to`rlash tizimosti (bilimlar ombori). EO`T quyidagilarni ta’minlash imkoniyatiga ega:

- echish jarayonini muloqotli qo`llab-quvvatlagan holda o`rganilayotgan predmet sohasidagi masalani echish strategiya va taktikasini tushuntirish; - o`qitish natijalariga ko`ra xatolarni diagnostika qilish va nazoratning ishonchliligini baholash bilan bilim, ko`nikma va malaka darajasini nazorat qilish; - umuman tizimni o`zini boshqarish jarayonini avtomatlashtirish. O`quvchilarni mustaqil ishlashga yo`naltirgan holda, EO`T o`quvchilarning bilish faoliyat jarayonini rivojlantirishga undaydi, mustaqil faoliyatning, o`zini-o`zi nazorat qilish va o`zini-o`zi kamchiliklarini to`g`rilashlarning turli-tumanligi hisobiga o`qitishni motivatsiyasini ko`taradi. 2. Bilimlarni taqdim etishning samarali vositasi sifatida ba’zi predmet sohasiga mo`ljallangan o`quv ma’lumotlar ombori (O`MO) xizmat qilishi mumkin. O`MO ning imkoniyatlari : - ma’lumotlar to`plamini (aniq belgilari bo`yicha) shakllantirish, ya’ni ma’lumotlarni, axborotni, shu jumladan belgilarning kon’yuktsiya va (yoki) diz’yunktsiyasi bo`yicha tanlangan faktografik axborotlarni yaratish, saqlash va foydalanish; - mavjud ma’lumotlar to`plamini qayta ilash, axborotni berilgan belgilari bo`yicha izlashni (tanlash, saralash) tahlilini va modefikatsiyasini tashkil etish; - obrazlar muharririni va matn muharririni, echim natijalarini nazorat qilishni, ishlash vaqtini qo`llash imkoniyatini beradigan xizmat texnologiyasining modulini foydalanishdan iborat. O`quv jarayonida O`MO ning foydalanish imkoniyatlarini tadqiq etib, O`MO ning konservativ hossalari dinamik hossalaridan ustunligini ta’kidlash lozim. Bu axborotni deklorativ taqdim etish protsederali taqdim etishdan o`tib ketishga olib keladi (universal protseduralarning katta bo`lmagan to`plami yordamida manupulyatsiya qilish mumkin bo`lgan axborotning asosiy qismi dalillarning statistik to`plami ko`rinishda taqdim etilishi axborotni deklorativ taqdim etish deb tushuniladi). Yuqorida bayon qilingan imkoniyatlarni yakunlagan holda, O`MO ni axborotni qayta ishlash bo`yicha mustaqil ishlash mobaynida (masalan, aniq

belgilari bo`yicha zarur axborotni izlash, uni tahlil etish, O`MO ni yangi mazmun bilan to`latishda axborotni modifikatsiyasi jarayonlarida) foydalanishga tavsiya etish mumkin. 3. Ba’zi predmet sohasiga mo`ljallangan bilimlarning o`quv ombori (BO`O) imkoniyatlari, o`zi ta’lim olish g`oyasini o`quvchi tomonidan o`quv faoliyatning o`ziga mos tartibini tanlash asosida joriy etishni ko`zda tutadi. BO`O da: - predmet sohasining asosiy tushunchalarini , ta ’ riflar tavsifini o ` ziga olgan aniq predmet sohasidagi O ` MOni ; maslani echish strategiyasi va taktikasini ; ushbu predmet sohasidagi taklif etilayotgan mashqlar , misollar yoki masalalar majumasini ; - o ` quvchining bilim darajalari ( boshlang ` ich , oraliq , shuningdek o ` qish mobaynida shakllangan ) haqida axborotga ega bo ` lgan qandaydir o ` quvchi modeliga mo ` ljallangan o ` qitish uslubiyotini ; mumkin bo ` lgan xatolar ro ` yxati va ularni to ` g ` rilash uchun axborotlarga ega bo ` lgan o ` quvchining xatolar omborini ; o ` qitishning uslubiy usullari va tashkiliy shakllarini o ` ziga olgan ma ’ lumotlar ombori bo ` lishi ko ` zda tutiladi . Yuqorida qayd etilgan BO ` O imkoniyatlari muloqot tashkil etish imkoniyatini beradi , foydalanuvchi so ` roviga ko ` ra ma ’ lumotlar omborida mavjud mos axborotlarni olib , o ` quvchiga javob olishni ta ’ minlaydi . Bu bilan: - o`quvchining javoblarini to`g`riligini tekshirish; - to`g`ri javoblarni (zarurat bo`lganda) shakllantirish; - o`qitish jarayonini boshqarish ta’minlanadi. Yuqorida qayd etilganni joriy etish uchun BO`O da, foydalanuvchi ma’lumotlar omboriga kirishi uchun kamida bitta so`rov tili bo`lishi lozim. O`qitish senariysini joriy etish, odatda maxsus boshqaruvchi dastur yordamida amalga oshiriladi. O`zining didaktik imkoniyatlariga ko`ra o`rgatuvchi dasturiy tizimlar (EO`T, O`MO, BO`O turidagi) ko`proq «o`qituvchi-o`quvchi» kabi tabiiy o`qitishga yaqin

keladi. Ularni foydalanish u yoki bu o`qitish tizimiga «kiritilgan» uslubiy tizimlar doirasida o`zini o`qitish jarayonini tashkil etishni ta’minlaydi. O`qitish tizimlariini pedagogik ta’sirlarinit prognoz qilib, ular yordamida o`zlashtirilgan bilimlarni mustaqil o`tkazish ko`nikmalarini va yangi vaziyatni ishlab chiqish; ma’lum ob’ektning yangi vazifasini ko`rish; ob’ekt tuzulishi va qo`yilgan masalaning echish uslublarining variantlarini ko`rish imkoniyati haqida aytish mumkin. Ta’limda intellektual o`rgatish tizimlarining (Intelligent Tutoring Systems) imkoniyatlarini foydalanish (Artificial Intelligence and Education), yuqorida bayon qilganlarni joriy etish va o`quvchining bilish faoliyati jarayonini modellashtirish muammosini echishga yaqindan yondashish imkoniyatini beradi. Ko`pgina tajribalar shuni ko`rsatmoqdaki, hozirgi vaqtlarda sun’iy intellekt tizimlarining imkoniyatlarini amalga oshiradigan o`qitishga mo`ljallangan dasturiy vositalarni ishlab chiqish, ZYaATlarni ta’lim maqsadlarida foydalanishning istiqbolli yo`nalishlaridan biridan iborat. Shu bilan birga, aniq pedagogik ta’sir etadigan o`rgatish tizimlarini (EO`T, O`MO, BO`O turidagi) yarata borib, birinchidan , o`quvchining boshlang`ich bilim darajsini va uning tizim bilan muloqot qilishga motivatsion tayyorgarligini hisobga olish; ikkinchidan , o`quvchi qanday bilim, ko`nikma va malaka olishi kerak yoki olishi mumkin, tizim bilan muloqot qilish unga qanday rivojlantiruvchi ta’sir etishi va ushbu ta’sirning maqsadga muvofiqligi qandayligini ko`zda tutgan holda pedagogik ta’sirning natijalarini prognoz qilish; uchunchidan , o`quv materialni uzatishda variativligini (vizual-tushuntirishli, tavsiflik, muammolik va sh.k.) ta’minlash; to`rtinchidan , o`qitishga faoliyatli yondashuvni ta’minlash; beshinchidan , o`rganishda o`quvchining bosqima-bosqich ilgarilashini kuzatib borish imkoniyatini ko`zda tutish lozim. 4. Kompyuter va turli audiovizual axborotlarni uzatish vositalarining integratsiya sidan iborat. Bu videokompyuterli tizimlar (interfaol videotizimlar)da joriy etilmoqda.

Videokompyuterli tizim – bu foydalanuvchiga qabul qilinadigan axborot(matn, chizilgan grafika, videofilm, harakatdagi tasvir, ovoz)larni foydalanuvchini tizim bilan interfaol muloqotini ta’minlab, taqdim etish imkoniyatini beradigan jihozlar majmuasidir. Odatda, ixtiyoriy videokompyuterli tizim tizimni boshqarish qurilmasidan; kiritish (chiqarish) va tasvirlarni taqdim etish qurilmasi; grafik va matnni taqdim etish qurilmasi; ovozni taqdim etish qurilmasi; foydalanuvchini tizimga va u bilan o`zarota’sir qilish vositalaridan tashkil topadi. Videokompyuterli tizim quyidagi imkoniyatlarga ega: -dasturlarning kutubxonasidan foydalanish; -ovozli kuzatiladigan harakatdagi yoki harakatsiz tasvirlar kubxonasiga kirishning turli yo`llarini ta’minlash; -ma’lumotlar omboridan audiovizual axborotni ixtiyoriy ketma-ketlikda tanlash; -matnli, grafik, harakatlanuvchi diagrammalar, multiplikatsiya va videoaxborotlarni kontaminatsiyalash (siljitish, aralashtirish); -ekranni "taqsimlash" (ekranda mazmunan va shaklan turli tuman bo`lgan axborotni "oynalik" taqdim etish); masalan, «oyna»lardan birida haqiqiy tajribani namoyish etadigan videosyujet taqdim etiladi; boshqa "oyna"da – tajriba jarayonida olinadigan va mos qiymatlari jadvallarga kiritiladigan fizik kattaliklarni jadval ko`rinishida taqdim etiladi. Videokompyuterli tizimlar yordamida amalga oshiriladigan o`quv ishlari shakllarini turli-tumanligi audiovideo axborotlardan turlicha foydalanishga imkoniyat beradi: -axborotni majmuaviy taqdim etishni foydalanish; -shu ondagi zarur audiovizual axborotni ajratish va undan ma’lumotnoma sifatida foydalanish; -axborot "manipulyatsiyasini" amalga oshirish (videoaxborotni turli manbaalardan birga olib borish);

-kompyuter ekranidan axborotni videoaxborotga qo`yish, uni matn, grafik axborotlar birga qo`shish). Yuqorida sanalgan videokompyuterli tizimlarning imkoniyatlarni amalga oshirish aniq pedagogik maqsadlarga erishish imkoniyatini beradi. Ular qatoriga: -majmuaviy taqdim etilgan axborotni tahlil etish, o`rganish; -o`quv materialiga variativ yondashuvni amalga oshirish; -o`quv materialni xis-tug`ulik qabul qilish darajsini ko`tarish; -mustaqil ishlashning turli-tuman ko`rinishlarini foydalanish hisobiga o`qitish motivatsiyasi darajasini ko`tarishlar; -o`quvchida eng katta qiziqish chaqiradigan mavzuni tanlash imkoniyati lar kiradi. 5. Multimedia (Multimedia ). Multimedia texnologiya - kompakt - CD-ROM (compact disc read only memory) - CD-audio, CD-video, CD Q G, CD - information, CD - phono, CD - TV, LV (Laser Vision) disk texnologiyasini foydalanishga asoslangan audovizual axborot usul, uslub, yo`l, qayta ishlash, saqlash, uzatish to`plamidir. Multimedia - kompakt – disk texnologiyasini foydalanishga asoslangan operatsion muhitlar, turli ko`rinish (fideofilm, matn, grafika, animatsiya, slaydlar, musiqa) larda taqdim etilgan audiovizual axborotni integratsiya qilish imkoniyatini beradi . Multimedia texnologiyasini, shuningdek ta’lim maqsadlariga mo`ljallangan multimedia-kurslar amalga oshiradigan turli dasturiy vositalarni tahlili zamonaviy multimedia tizimlarining quyidagi ko`rinishdagi imkoniyatlarini ajratishga imkoniyat berdi: -audiovizual axborot ma’lumotlar omborini audivizual dasturlar kutubxonasidan kadr tanlash va tanlangan kadrni «ichkarisiga kirish» imkoiyati bilan birga ishlash; - qaralayotgan syujetning foydalanuvchiga zarur rivojlanish chizig`ini tanlash; - turli-tuman shakllarda taqdim etilgan audiovizual axboroni ushbu ekran maydoni chegarasida ham, avvalgi (keyingi) ekran maydoni chegarasida ham "manipulyatsiyalash" (qo`ymoq, siljitish);

- turli ko`rinishda taqdim etilgan audiovizual axborotni kontaminatsiyalash; - animatsion samaralarni amalga oshirish; - turli ko`rinishda taqdim etilgan vizual axborotni turli parametralari bo`yicha (masalan, aniq chiziqli parametrni kattalashtirish yoki kichiklashtirish, cho`zish yoki siqish) shakllantirish; - audiovizual axborotni diskret: uzilishli, oraliqli, axborot qismini yo`q qilish (qo`shish) va audioaxborotni ovoz tonini ko`tarish (pasaytirish) imkoniyati bilan uzatish; - tasvirni tonirovkalash – aniq rang yoki kam yoki ko`p yoriqlikdagi yoki shakl tasvirining aniq konturi quyuqligidagi rang toni bilan bo`yash; - mo`ljallangan manbadan tasvir shakliga tushayotgan qismini aniq och rang bilan bo`yab tasvirni soyalashtirish (soya qo`yish); - keyinroq uni siljitish yoki «lupa ostidan» ko`rish uchun vizual axborot tanlangan qismini belgilash; - maudiovizual axborotni ekranning ixtiyoriy qismini faollashtirish imkoniyati bilan ekranlardan birida ko`p oynalik taqdim etish (masalan, bir «oyna»da – videofilm, boshqasida matn); - vizul axborotni «ich tomonini» namoyish qilish; - haqiqiy vaqtda (videofilm ko`rinishshida) kechayotgan hodisalarni haqqiy namoyish qilish. Shunday qilib, multimedia tizimlarining imkoniyatlari foydalanuvchi tizim bilan interfaol muloqot qilgan holda kompyuter ekranida ixtiyoriy audiovizual axborotni integralashtirilgan holda taqdim etish imkoniyatini beradi. Bunda tizim foydalanuvchi haraktlarining tahlili natijalariga ko`ra taqdim etilayotgan syujet yoki vaziyatning rivojlantirish chizig`ini tanlash imkoniyatini ta’minlaydi. Yuqorida bayon qilganlardan xulosa qilib, multimedia texnologiyasini foydalanishning pedagogik maqsadlari, audiovizual axborotni eamonaviy qayta ishlash vositalarini qo`llash hisobiga axborotni his-tuyg`ulik qabul qilish darajasini ko`tarish, axborotni qayta ishlash bo`yicha turli – tuman mustaqil faoliyat

shakllarini amalga oshirish ko`nikmalarini shakllantirishni o`qitishning jadal shakl va uslubini qo`llashni amalga oshirish imkoniyatlari bilan aniqlanadi. 6. Virtual haqiqiylik (Virtual reality). Virtual haqiqiylik – bu multimedia majmuasi - stereoskopik taqdim etilgan «ekran dunyosida» haqiqiy vaqtda bevosita kirish va ishtirok etishning ilyuziyalik operatsion muhit bilan amalga oshiriladigan kantaktsiz axborot ta’sir etishning yangi texnologiyasidir. «Virtual haqiqiylik» tizimi orqali amalga oshiriladigan kantaktsiz axborot ta’sir etish texnologiyasi, kompyuterga raqamli shaklda «axborot qo`lqop» («qo`lqop - interfeys») va «axborot kostyum»dan imulsni bevosita akslantirish imkoniyatini beradi. Foydalanuvchining «axborot qo`lqop»ni kiygan qo`li, virtual shaklda uch o`lchovli kompyuter-generatsiyalangan muhitda proektsialanishi mumkin. «Axborot qo`lqop» bilan manipulyatsiya qilib, foydalanuvchi ob’ektlarni siljitib, ularni boshqarib virtual dunyo bilan o`zarota’sir qilishi, shuningdek buyruqlar sifatida jestlar to`plamini foydalanishi ham mumkin. «Axborot kostyum», «axborot qo`lqop» va «axborot ko`z oynak» bo`lgan holda joylashtirilgan stereoskopik ekranlar bilan (ko`z oynak - telemonitorlar) obrazli aytganda, foydalanuvchi virtual dunyoga to`g`ridan-to`g`ri qadam qo`yishi mumkin. Hozirgi kunning o`zidayoq, «Virtual haqiqiylik» tizimlarining imkoniyatlari sportsmenlarni mashq qildirishda, astronavtika, arxitektura, tibbiy diagnostika sohasi bo`yicha bo`lajak mutaxassislarni kasbiy tayyorlashda, turli ko`ngil ochish va bo`sh vaqtlarni to`ldirishni tashkil etishda, shuningdek, ilmiy vizuallashtirish sohasida foydalanilmoqda. Masalan, agar uch o`lchovli kompyuter grafikasining imkoniyatlari uch o`lchovli tasvirlash orqali kompyuter ekranida taqdim etilgan amallarning natijalarini matematik prognoz qilish imkoniyatini bersa, «Virtual haqiqiylik»ni foydalanish esa, amalga oshirilayotgan haqiqiy xirurg operatsiyasi illyuziyasini yaratishi mumkin. 6.1. "Virtual haqiqiylik" tizimining tarkibi . Tipik «Virtual haqiqiylik»ning tayanch komponentlari sifatida: -virtual dunyo ob’ektlarini yaratish va boshqarish subtizimda virtual dunyoni shakllantiruvchi sanalgan va tavsiflangan ob’ektlar ro`yxati;

-ob’ektlar ro`yxatini biladigan va holatini baholaydigan va uzluksiz foydalanuvchining virtual dunyo ob’ektlariga nisbatan «joylashgan joyi» ko`rinishini yaratadigan subtizim; -virtual dunyo o`zgarib turadigan «hodisalar» ko`rinishi uzluksiz taqdim etiladigan o`rnatuvchi (boshlang`ich) bosh displey (ko`z oynak-telemonitorlar); -foydalanuvchining virtual dunyo ob’ektlariga nisbatan «siljish» yo`nalishini aniqlovchi «axborot qo`lqop» yoki «spes-boll» ko`rinishida amalga oshirilgan qo`lda boshqariladigan qurilma; -ovoz yaratish va uzatish qurilmalarini olish mumkin . «Virtual haqiqiylik» tizimi bilan foydalanuvchining kontakti ovoz yoki maxsus qo`rilma – teskari kuchlanish aloqasi samarasini ta’minlovchi djoystring, shuningdek ko`z oynak - telemonitorlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Djoystring qurilmasi teskari kuchlanish aloqasini yartadi, "interfeys- qo`lqop" qo`lning har bir barmog`ining harakatini kompyuter yordamida qabul qilinadigan va rasshifrovka qilinadigan elektr signalga aylantirgan holda jestlar bilan muloqot qilishni ta’minlaydi. Masalan, ekran oldida «axborot qo`lqop»li barmoqlar bilan manupulyatsiya qilib, ekranda ob’ektlarni harakatlantirish mumkin. Bundan tashqari, ekranda tasvirlangan predmetlarni surish, siljitish, tegish orqali ekran virtual dunyosiga «kirish» mumkin. Masalan, ekranda tasvirlangan sharning sferikligini predmetni ushlash ilyuziyasi orqali xis qilish mumkin. Bu samaralar quyidagicha amalga oshiriladi: «interfeys-qo`lqop» terilari orasiga har bir barmoqga qo`lning panjasi bo`ylab o`tadigan va qo`lqopning to`planuvchi sohasiga joylashtirilgan maxsus plataga ulangan chirmashuvchi yupqa nurkirituvchi iplar qo`yilgan. Maxsus qurilmalar yordamida nurli signallar elektrik signallarga o`zgartiriladi. Masalan, agar barmoq bukilsa, nurtashuvchi bukiladi, impuls energiyasi uzgaradi va natijada u kompyuter qabul qiladigan elektrik signal ishlab chiqadigan fotoelement orqali tezgina ushlab olinadi. Bundan tashqari, «interfeys- qo`lqopga» qo`l barmoqlarining yostiqchalari darajasida taktil (sezadigan) teskari aloqa qo`rilmasi o`rnatilgan. Tizim aniqlaydigan zarur paytlarda, bu qurilmalar virtual dunyo predmetining (masalan, ekranda tasvirlangan shar sirti) tegish samarasini

yaratib barmoq uchlarini sal bosadi. Predmetni ushlash illyuziyasini foydalanuvchiga teskari kuchlanish aloqasini yuboradigan servomatorlar harakatga keltiradigan foydalanuvchi kuchlanishini «troschalar» bo`yicha uzatuvchi qurilma ta’minlaydi. Djoystring yordamida foydalanuvchi tomonidan ishlab chiqiladigan monupulyatsiyalar axborotni o`qiydigan va servomotor yordamida teskari aloqani generatsiya qilib, burchakli holat signallarini beradigan kompyuter bilan ushlanadi. Bu, masalan «ekranda tasvirlangan va qo`lga olingan «predmet og`irligi»ni sezish, yoki ekranda tasvirlangan to`siq bilan «to`qnashish»ga imkoniyat beradi. «Interfeys-qo`lqop»ga shuningdek, barmoqni bukish, barmoqni absolyut holat va mo`ljaldagi chekkaga olib borish datchiklari joylashtirilgan. Ular kantaktsiz foydalanuvchi qo`lini tizim bilan o`zaro ta’sirni ishlab turishini ta’minlaydi. Ko`zoynak-telemonitorlar ichkarisida har bir ko`zga qat’iy ro`para qilingan ikkita minimallashtirilgan monitorlar joylashgan ko`zoynak juftligidan iborat. Ko`zoynak – telemonitorlar virtual dunyoning ekranli taqdim etilishini subsistema ko`rinishini ta’minlaydi. Zamonaviy «Virtual haqiqiylik» tizimi odatda har bir ko`z uchun aniq siljitilgan turli «rasmlarni» yaratishni ta’minlaydi. Ko`zoynak - telemonitorlar, maxsus datchiklar bilan ta’minlangan bo`lib, ular ekran oldida turgan odam boshining burilishlari haqidagi axborotni kompyuterga xabar qilib turadi, natijada foydalanuvchi virtual dunyoning stereoskopik takdim etilgan barcha «rasmga» «qo`z tashlash» imkoniyatiga ega bo`ladi. Foydalanuvchi bilan virtual dunyo bilan yanada takomillashgan ko`p qirralik va ko`p vazifalik kontaktsiz o`zaro aloqasida maxsus «axborot kostyum» foydalaniladi. Shuni qayta ta’kidlash lozimki, «Virtual haqiqiylik» tizimini dasturiy-texnik amalga oshirilishi turli variantlarga ega. 6.2. "Virtual haqiqiylik " tizimida o`zarota’sir ko`rinishlari. Hozirgi kunlarda f oydalanuvchining «Virtual haqiqiylik» tizimi yaratadigan virtual dunyo ob’ektlari bilan axborotli o`zarota’sirni amalga oshirishning uch turdagi yondashuvini ajratish mumkin .

Birinchi yondashuv virtual dunyoga «cho`kish» g`oyasini amalga oshiradi. Bunda, obrazli aytganda, foydalanuvchi, axborot bilan ta’minlab turadigan skafandr kiyib olib, diskret raqamli dunyoga «kiradi». «Axborot qo`lqop» ni manipulyatsiya qilib, u ekranda taqdim etilgan virtual dunyo ob’ektlarini siljitib, tegib bevosita kompyuter bilan o`zarota’sirda bo`ladi, uning ichida, tabiiyki sinxron ovozli qo`llab-quvatlash bilan «harakatlanadi» yoki «uchadi». Ikkinchi yondashuv kompyuter ekranida virtual dunyoning uch o`lchovli fazosini oynalik taqdim etishni ta’minlaydi. Bunda boshqarish vositasi sifatida, etarlicha erkinlik darajasiga ega bo`lgan «speys - boll» yoki «uchar sichqoncha» turidagi qurilmalar foydalaniladi. Uchinchi yondashuv virtual dunyo ob’ektlari bilan ekranda harakatlanayotgan tasvir ko`rinishida taqdim etilgan (masalan, aniq bir rasm ko`rinishidagi kursor) va foydalanuvchining o`zi bilan tenglashtiriladigan «uchinchi shaxs»ni o`zarota’sirini amalga oshiradi. Bunda «uchinchi shaxs» harakatlarini foydalanuvchi o`zining shaxsiy tasvirini ekranda topgandek, boshqaradi. Ushbu yondashuvlarning hammasi, «Virtual haqiqiylik» tizimi ta’minlaydigan axborotli o`zarota’sirning asosiy g`oyasini amalga oshiradi. Bu g`oya, birinchidan , foydalanuvchining, virtual dunyoda kechayogan, lekin haqiqiy vaqtda ro`y berayotgan hodisalarda bevosita ishtirokini; ikkinchidan , foydalanuvchi bilan kompyuter orasidagi interfeysni maksimal uzoqlashtirishni ta’minlashdan iborat. 6.3. "Virtual haqiqiylik" tizimining psixologo-pedagogik imkoniyatlari. Yuqorida tavsiflangan imkoniyatlarni amalga oshirish, uch o`lchovli stereoskopik taqdim etilgan virtual haqiqiylikka «cho`kish» hisobiga: -foydalanuvchini virtual haqiqiylik ob’ektlari bilan bevosita kontaktini sezish (ko`rish, eshitish, qo`li bilan sezish) ni modellashtirish; -foydalanuvchi tomonidan virtual haqiqiylik ob’ektlari yoki jarayonlarini kontaktsiz boshqarish; -haqiqiylik imitatsiyasi – ekranda sodir bo`layotgan jarayonlarda bevosita ishtirok etish samarasi va ularning rivojlanishi va ishlab turishiga ta’sir etish;

-amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan, lekin o`z akslarini ekranda topadigan ob’ekt yoki jarayonlar bilan o`zarota’sirini ta’minlaydigan axborot-predmet sohasining umuman yangi darajasini yaratish imkoniyatini beradi. «Virtual haqiqiylik» tizimining imkoniyatlari maxsus uslublarni amalga oshirish va joriy etish orqali, o`qitish texnologiyalarini predmetga-yo`naltirilgan o`quv muhiti: -nazariy fikrlashni ko`rgazmali-obrazli, ko`rgazmali-ta’sirchan, intuitiv, ijodiy rivojlantirish; -estetik tariyalashga imkoniyat beradigan ([Filosofskiy slovar G` Pod red. I.T. Frolova. 5 - e izd. - M.: Politizdat], b. 570) xis-tuyg`ulik did, baholarni shakllantirishni ([Platonov K.K. Kratkiy slovar sistemi psixologicheskix], b. 172) ta’minlaydigan pedagogik ta’sirni amalga oshirish imkoniyatini beradi. «Virtual haqiqiylik» tizimini foydalanish quyidagilarni: -predmetli dunyoni loyihalash faoliyatini ([Filosofskiy slovar / Pod red. I.T. Frolova. 5 - e izd. - M.: Politizdat], b. 570); -badiiy faoliyatni – «jarayonida san’at asarlari yaratiladigan va qabul qilinadigan faoliyat»ni amalga oshirish ko`nikma va malakalari ([Filosofskiy slovar / Pod red. I.T. Frolova. 5 - e izd. - M.: Politizdat], b. 530); -o`quvchiga o`rganilayotgan o`rab turgan atrof haqiqatni ham, haqiqatda ishlab chiqilmaydiganlarni ham o`rganilayotgan ob’ektlar, hodisalarni modellashtirish quroli sifatida taqdim etgan holda abstrakt obraz va tushunchalarni shakllantirish jarayonida yangi uslubiy ikoniyatlar ochadi. «Virtual haqiqiylik» tizimini amalga oshirish «virtual dunyolarn» ishlab turishi uchun yaratilgan dasturiy vositalarni ishlab chiqish darajasi, shuningdek ushbu muhitni amalga oshiradigan apparatli qo`rilmalarning imkoniyatlari bilan chegaralangan. Yuqorida bayon qilganlardan xulosa qilganda, shuni ta’kidlash lozimki, «Virtual haqiqiylik» tizimi longirlaydigan (uzoq vaqtli) tabiatdagi «fazoviy ko`rishni» (tasvir ichini ko`rishni) shakllantiradigan pedagogik ta’sirni ta’minlaydi; tasvirni estetik qabul qilishga moyilligini rivojlantiradi, fontaziyani rivojlantiradi; tahlil qilish, sintez qilish, abstaktlash, umumlashtirish ko`nikmalarini shakllantiradi;

operatsional, ko`rgazmali-obrazli, nazariy fikrlashni rivojlanishga imkoniyat beradi. 6.4. «Virtual haqiqiylik» tizimining istiqboldagi foydalanish haqida gap yuritib, uni ta’limda – steriometriyani, chizmachilikni o`rganishda; echish uchun qandaydir ob’ektni uning grafik taqdim etish bo`yicha fikriy fazoviy konstruktsiyasini yaratish ko`nikmasi zarur bo`ladigan konstruktiv-grafik, badiiy va boshqa masalalarni echishda; mutaxasisslarni kasbiy tayyorlash – muhandislik grafika, kompyuter grafikasi kurslarida modellashtirish grafik uslublarini o`rganish jarayonida, maksimal haqiqatga yaqinlashtirilgan sharoitlarda mutaxassislarni mashqlarini tashkil etishda; bo`sh vaqtlarni band qilish va rivojlantiruvchi o`yinlarni tashkil etishda foydalanishni prognoz qilish mumkin . 7. Ta’limda yangi axborot texnologiyalar vositalari ( YaATV) joriy etish jarayoni kompyuter tarmoqlarini va telefon, televizion, sputnikli aloqa vositalarini sintez qilish darajasida telekommunikatsiya vositalarini foydalanish bilan uzluksiz bog`langan. Yuqorida sanalgan vositalarni foydalaniladigan majmualar davlatning butun bir hududlarini axborotli ta’minlash uchun mo`ljallangan uzatish va qabul qilish tizimlariga birlashtirilishi mumkin. Bunda kompyuter tarmoqlari (lokal va global) orqali muloqot matnli, grafik axborotlarni foydalanuvchi so`rovi va markaziy axborotli ma’lumotlar omboridan, ular javob olish ko`rinishida almashinishni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Telekommunikatsion aloqalar haqiqiy vaqtda amalga oshirilishi mumkin. Bu sinxron telekommunikatsion aloqadir. U yordamida bir vaqtni o`zida (zarurat bo`lganda bir o`qituvchi bilan) hudud yoki rayonning bir necha ta’lim muassasalarining bir necha guruhlarida o`qitish tashkil etish mumkin. Telekommunikatsion aloqa vaqtni to`xtatgan holda (elektron pochta) ham tashkil etilishi mumkin. Bu asinxron telekommunikatsion aloqadir. Elektron pochta EHM lokal tarmog`ini va umumiy ishlatiladigan telefon tarmog`ini foydalanishi mumkin. U yordamida, qiziqishi bo`yicha o`quvchilari davlatning ixtiyoriy nuqtasida bo`lib, birgalikdagi o`quv, izlash yoki tadqiqiy tabiatdagi

ishlarni amalga oshiradigan «taqsimlangan» o`quvchilar jamoasini yaratish mumkin. Asinxron telekommunikatsion aloqalarni qo`llash tajribalari shuni ko`rsatmoqdaki, o`quv maqsadlarida o`quvchilarni ustivor tashkiliy ish shakli loyihalar uslubidan iboratligini tasdiqlamoqda [Uvarov A.IO. Kompyuternaya kommunikatsiya v uchebnom protsesse], [New York State / Moscow Schools Telecommunications Project]. Bu uslub o`quv faoliyatning turli-tumanligi, o`quv jarayoniga o`qitishning tadqiqiy uslubini joriy qilinishni, loyiha bo`yicha hamkorlarning intellektual kontaktini qo`yish imkoniyati bilan o`zining ijobiy tomonini namoyon qildi. Telekommunikatsion tarmoq yordamida amalga oshiriladigan muloqot qilishning ikkala varianti ham o`quvchilarda axborotni qisqa shaklda taqdim etish ko`nikmasini rivojlantirishga; uzatilayotgan axborotning mohiyatini ifodalaydigan qisqa ko`p axborotli ma’lumotlarni tuzish; zarur axborotni ma’lum belgilariga ko`ra saralash imkoniyatini beradi. Yuqorida bayon qilinganlar individning shaxsiy sifatlarini rivojlanishida salmoqli ahamiyat kasb etadigan kommunikativ qobiliyatlarni ishlab chiqaradi ([Platonov K.K. Kratkiy slovar sistemi psixologicheskix ponyatiy. 2 - e izd., pererab., dop. - M.: Vissh. shk., 1984.], b. 56). Telekommunikatsion aloqa yodamida amalga oshiriladigan (sinxron yoki asinxron) foydalanuvchining markaziy axborotli ma’lumotlar ombori yoki axborot almashinish bo`yicha hamkorlari bilan muloqotini uzluksizligi axborotni, shu jumladan ishlab chiqaruvchilar xohishiga qarab o`rgatuvchi tizim ko`rinishida taqdim etiladigan va katta masofalarga uzatiladigan o`quv axborotni maqbul foydalanish imkoniyatini beradi. Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirgan holda, telekommunikatsion tarmoqlarni foydalanish qisqa vaqtda o`quvchining umumiy rivojlanishiga ta’sir etadigan ilg`or pedagogik texnogiyalarni nushalash, «masofali o`qitish» g`oyasini amalga oshirish imkoniyatini beradi.

Xulosalar. YaATVni ta’lim jarayonida foydalanish istiqbolining bayoni, xususan ekspert o`rgatuvchi tizimlarni, o`quv ma’lumotlar va bilimlar omborlarini, videokompyuterli tizimlarni, apparatli-dasturli majmualar (masalan, EHM bilan birlashtiriladigan datchiklar komplekti)ni, multimedia texnologiyasi negizida ishlaydigan dasturiy-apparatli majmualarni yoki «Virtual haqiqiylik» tizimini foydalanish, ularning didaktik imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek ularni foydalanishning pedagogik maqsadga muvofiqligini tadqiq etish ta’limni axborotlashtiishning hozirgi bosqichida ularni ishlab chiqish zarurligi va ustivorligini tasdiqlashga imkoniyat beradi. Kontaminatsiyalash (lot. contaminatio — siljitish) tilshunoslikdp – yangi ifoda yoki shaklni paydo bo`lishi. Stereoskopik — kitobiy hajmli, predmetlarni fazoviy holatini ko`rish qobiliyatiga asoslangan taqqoslash uchun, uning turli tomonidan ko`rish. Kompyuterli o`rgatuvchi tizimlar va o`rgatuvchi dasturlar haqida tushuncha Ko`p marta qaytarib aytganimizdek, kompyuterlarni paydo bo`lishi va ularning takomillashuvi turli ilmiy va amaliy faoliyat sohalarida yangi axborot texnologiyalarini yaratishga olib keldi va davom etmoqda. Shunday sohalardan biri – bir avloddan boshqasiga tizimlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalarni uzatish jarayonidan ibort ta’lim bo`ldi. O`z-o`zidan axborot sohasidan iborat bo`lgan va turli mumtoz (kompyutersiz) axborot tizimlariga ega bo`lgan ta’lim tezlikda zamonaviy texnikaning imkoniyatlariga labbay deb javob berdi. Ko`z o`ngimizda o`qitish bilan aloqador tabiatan axborot-o`rgatuvchi deb nomlash mumkin bo`lgan noan’anaviy axborot tizimlari paydo bo`lmoqda. Birinchi avlod kompyuterlarini ishlab chiqarish boshidan va ular ta’lim muassasalarida paydo bo`lishi pedlagogikada yangi yo`nalish – o`kitishning kompyuter texnologiyasi paydo bo`ldi. «Sontgo1 Data Sorroration» firmasini kata quvvatga ega bo`lgan EHM asosidagi birinchi o`rgatish R1ayu tizimi AQShda 50-

yillar oxirida yaratiligan va 20 yil mobaynida rivojlandi. Haqiqiy o`plab o`rgatuvchi dasturlar yaratish va foydalanish 80-yillardan, ya’ni shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan vaqtdan e’tiboran boshlandi. Shundan boshlab EHMlarni ta’limda foydalanish matematik hisoblarni ikkinchi o`ringa qo`yib matn va grafiklarni qayta ishlagan holda asosiy foydalanuvchilar qatoriga o`tdi. Kompyuter paydo bo`lishi bilan minglab pedagog va mutaxassislar, ko`proq texnik yo`nalishda o`rgatish dasturlarini yarata boshladilar. Nazariyachi- pedagoglar bundan ancha vaqtgacha chekkada qoldilar. Shuning uchun ham kompyuterli o`qitishning psixologo-pedagogik nazariyasi hozirgacha mavjud emas. O`rgatuvchi dasturlar xanuz ta’limning qonuniyatlari va tamoyillariga asoslanmagan holda yaratilmoqda. Kompyuter o`zining imkoniyatlari bilan ajoyib o`rgatuvchi mashinadir. U ta’limda ko`plab predmetlarda o`zining tadbiqii olmoqda va kata sondagi o`kitishning yangi axborot texnoogiyalarini yaratishda baza bo`lib xizmat qilmoqda. Kompyuterning qanday xusiftlari avvalgi ma’lum o`kitish mashinalari va texnik vositalardan farq qiladi? Bu uning: • interfaollik (muloqotlik) tartibdagi ishlashini (odam harakati - kompyuter reaktsiyasi - ... - odam harakati - kompyuter reaktsiyasi va hoqazo); • «personalligi» (kichik o`lchamliligi va kompyuter bilan sinfni to`liq ta’minlashga imkoniyat beradigan arzonligi); • yaxshi grafik, namoyish qilish imkoniyatli (tarqalgan modifikatsiyali ekranlar 16 mln. rangli soyalarda 640x480 nuqtalik echimliligi - bu yaxshi rangli televizor yoki jurnallik namoyish sifatidir); • boshqaorish soddaligi, egiluvchan odam-mashina muloqoti va kompyuter grafikasi dasturlash tillarini mavjudligi; • o`qitish jarayoni haqida axborotni ro`yxatdan o`tkazish va saqlash va o`quvchining ishlashini osonligi, shuningdek o`rgatuvchi dasturlarni nushalash va ko`paytirish imkoniyatini o`ziga qamrab olgan vositadir.

Shaxsiy kompyuterning texnik imkoniyatlari, agar kompyuter o`rgatuvchi vosita sifatida foydalanilayotgan bo`lsa, quyidagilarga imokniyat beradi: • o`quv jarayonini faollashtirish; • ta’limni yakkalashtirish; • materialni taqdim etishda ko`rgazmalilikni ko`tarish; • urg`uni nazariy bilimlardan nazariy bilimlarga o`tkazish; • o`quvchilarni o`qishga qiziqishini ko`tarish. O`qitishning faollashtirilishi kompyuterda ishlashning muloqotlik va har bir o`kuvchi o`zining kompyuterida ishlash tabiatda ekanligidir. An’anaviy o`qitishda o`quvchilarni axborotni og`zaki qqilishi va bunda o`quvchilarning faolligi namoyon bo`lmaydi. Uqituvchi ularning faolligini nazorat qila olmaydi. Bunday ta’limda o`quvchilarning 20-30% faol ishlaydi. Mashg`ulot kompyuter orqali amalga oshirilsa, u holda o`zining muloqotli tabiati bilan o`kuvchini faoliyatga rag`batlantiradi va uning natijalarini nazorat qiladi. O`qitishni yakkalashtirish ham kompyuter bilan ishlashning interfaollik tabiati bilan bog`liq. O`quvchining juda nozik va chuqur shaxsiy xususiyatlarini hisobini ham, o`qitish olib borilayotgan kompyuter dasturi (pedagogik dasturiy vosita, PDS) amalga oshirishi mumkin. Boshlang`ich test yordamida dastur o`kuvchining o`rganganlik darajasini aniqlashi va uning darajasiga muvofiq nazariy material, savol va masalalar, shuningdek yordamlarni taqdim etishi mumkin. Kuchsiz o`quvchilarni dastur eng past darajada va soddalashgan holda, kuchli o`quvchilarni esa murakablashtirilgan, nazariy material chuqurroq berilgan holda o`qitadi Shaxsiy kompyuterlarning grafik imkoniyatlari va egiluvchan dasturlash tillari kompyuterli o`qiishni ko`rgazmali qiladi. Ob’ektlarni harakatda, ko`z ilg`amaydigan narsalarni ko`rsatgan holda, yaqinlashib bo`lmaydigan jarayonlarni ochib berish imkoniyatlari mavjud. Kompyuter texnologiyasi informatikadan tashqari boshqa prdmetlarni o`qishga qiziqtiradi. Kompyuterli o`qitishda o`yin, ovozli va vizual samaralar muhim o`rni tutadi. Bundan tashqari juda ko`p qirralarni ochib ko`rsatish mumkin.

Shunday qilib, kompyuterlar o`z imkoniyatlari bilan juda ajoyib mashinalar – sinfga o`rnatilgan. Kompyuterli o`qitishga o`tish uchun nimadan boshlash kerak? Javob shunday: «o`rgatuvchi dastur tanlash va ularni qo`llash tashkiliy shakllarini o`ylab ko`rishdan, o`qitishda kompyuter imkoniyatlarini foydalanuvchi uslubiyotlarni ishlab chiqishdan». Kompyuterni o`qitishda alohida, ya’ni quyidagilardan ajratilgan holda: a) dasturiy ta’minot - PDV; b) kompyuterlarni foydalanishning tashkili shakllari. Maktablarni kompyuter texnikasi bilan jihozlanishining ortib borishi dasturchilar, uslubchilar, o`qituvchilar va hatto o`quvchilarni turli-tuman o`qitish dastrularini yaratishga yo`naltirayapti. Hozirgi kunda maktab va OTM da o`qitiladigan predmetlarga mo`ljallangan o`qitish dasturlarining soni ortib bormoqda. Ularning eng yaxshilari tarmoqlanuvchi chizma asosida tuzilgan va o`quv materialini bayon etishda turli darajadagi murakkablikni taqdim etib, o`quvchilarning shaxsiy darajalariga moslashtirilgan. O`qitish dasturi - (o`qitish algoritmi), o`quv materalni, uni egallash uchun zarur vazifalarni, va ularni bajarish hamda nazorat qilish bo`yicha ko`rsatmalarni o`ziga olgan o`qitish jarayonining to`liq tavsifidir . O`qitish dasturi - o`ziga o`quv materialini bo`lakchalarga ajratish va ularni bayon qilish ketma-ketligining (darslik bo`yicha o`qish) dasturlashtirilgan o`qitish jarayonini to`liq tavsifi aniq ko`rsatmalarini ham, o`quv materialining bir bo`lagidandan boshqa bo`lagiga o`tish tartibi (qoida)larini dasturlashtirilgan o`qitish jarayonini to`liq tavsifidir . Materialni o`quvchilar tomonidan o`zlashtirganligini taqdim etilgan materiallar har bo`lagini o`tib bo`lgandan keyin, yoki uni o`rganish mobaynida davriy ravishda (javobning jo`natilganligi materialning keyingi bo`lagiga o`tishga bog`liq) nazorat savollar seriyasi bilan tekshiriladi. O`qitish dasturlarining turlari . Hozirgi davrda turli toifalariga o`quvchilarni o`qitishda foydalaniladigan turli-tuman predmetlarga oid o`qitish dasturlarining juda katta to`plami mavjud. Bundan tashqari har bir dastur

kompyuterning bir turiga mansub. Lekin kompyuterlarning turlari juda ko`p. O`qitish dasturlarining umumta’lim maktablariga mo`ljallanganlari-ning aniq sinflarga ajratilish bo`yicha hanuz bir to`xtamga kelingani yo`q. Odatda, uni sinflarga ajratishda, o`quvchilarning dastur bilan ishlashdagi o`quv faoliyatining xususiyatlaridan foydalaniladi. Ko`pgina mualliflar o`qitish dasturining quyidagi to`rt turini ajratadilar: • va nazorat qiluvchi; • o`rgatuvchi; • imitatsion va modellovchi; • rivojlantiruvchi o`yinlar. 1-tur dasturlari (mashq qiluvchi) ko`nikma va malakalarni mustahkamlashga mo`ljallangan. Bunda nazariy material o`rganilgan deb hisoblanadi. Bu dasturlar ehtimollik ketma-ketligida o`quvchiga savol va vazifalar tavsiya etadi, to`g`ri va noto`g`ri echilgan masalalarning sonini hisoblaydi (to`g`ri javob holida o`quvchiga rag`batlantiruvchi so`zlar aytilishi mumkin). Noto`g`ri javoblar holida o`quvchi aytib berish ko`rinishidagi yordam olishi mumkin. 2-tur dasturlari (o`rgatuvchi) o`quvchilarga o`rganish uchun nazariy material taqdim etadi. Bu dasturlardagi masala va savollar odam-mashina muloqatini tashkil etish, o`qitishni borishini boshqarish uchun xizmat qiladilar. Agar o`quvchi tomonidan beriladigan savollar noto`g`ri bo`lsa, u holda nazariy materialni qayta takrorlash uchun dastur orqaga qaytishi mumkin. O`rgatuvchi turdagi dasturlar, zamonaviy kompyuter yoki avtomatlashtirlgan o`qitishni dasturlashtirilgan o`qitish deb hisoblash kerak degan ma’noda 60- yillardagi dasturlashtirilgan o`qitish vositalarining bevosita davom ettiruvchilaridir. Xorijiy mutaxassislar-ning nashrlarida bugun ham «dasturlashtirilgan o`qitish» atamasini zamonaviy kompyuter texnologiyalari deb tushunadilar. Dasturlashtirilgan o`qitish kontseptsiyasining asoschilaridan biri amerikalik psixolog B.F. Skinne hisoblanadi. Dasturlashtirilgan o`qitish - o`quv jarayonini aniq o`qitish dasturi bo`yicha tashkil etishdir.

Dasturlashtirilgan o`qitishning bosh elementi, didaktik mashinalar yoki dasturlashtirilgan darslik yordamida uzatiladigan va o`quvchilar tomonidan bajariladigan tavsiya(masala)larning tartiblangan ketma-ketligi deb tushuniladigan dasturdan iborat. Dasturlashtirilgan o`qitishning ma’lum bo`lgan bir necha turlari mavjud. 1. Bixevioristik psixologiyaga asoslangan chiziqli dasturlashti-rilgan o`qitish ( B.F.Skinne). Bunday o`qitishga ko`proq takrorlash va mustahkamlash, shuningdek xatolikka yo`l qo`yish minimumga olib kelinilishi mansub. Chiziqli dasturlashtirlgan o`qitish quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi: • didaktik material qadam deb ataluvchi va o`quvchilar qadamba-qadam nisbatan oson o`tishi mumkin bo`lgan juda kichik bo`laklarga ajratiladi; • o`quvchilar ishlash qiziqishini yo`qotmasliklari uchun dastruda joylashtirilgan savollar murakkab bo`lmasligi lozim; • savollarga zarur axborotni jalb etgan holda, o`quvchilarning o`zlari javob beradilar; • o`qitish mobaynida to`g`ri yoki noto`g`ri javobligi haqida o`quvchilar ogoxlantiriladilar; • navbat bilan barcha o`quvchilar dasturning barcha qismlarini o`tadilar, lekin ularning har biri ishni o`zlarining templariga mos holda bajaradilar. • axborotni mexanik yodga olishdan qochish uchun, bir fikr turli variantlarda va dasturning turli joylarida takrorlanadi. 2. Bir necha ma’lumotlardan bitta to`g`ri javob tanlanadigan t armroqlanuvchi dastur (Norman A.Krouder). Savollar quyidagi maqsadga ega: • o`quvchi materialni o`zlashtirgan yoki o`zlashtirmaganligini tekshirish; • salbiy javob bo`lgan hollarda o`quvchini javobni asoslaydigan axborotga jo`natish; • asosiy axborotni mashqlar yordamida mustahkamlash; • o`quvchilarning kuchlanishini ko`paytirsh va bir vaqtni o`zida axborotni takrorlash orqali mexanik o`qitishni yo`qotish;

• o`quvchining talab etilgan motivatsiyasini shakllantirish. Asta-sekin bu ikkala o`qitish dasturi aralash shakllarga yo`l berdilar. O`rgatuvchi dasturlarni tashkil etishning dasturlashtirilgan o`qitishning algoritmlari deb ataluvchi bir necha ko`rinishlari ma’lum: ketma-ketli-tayyorlov, parallel-tayyorlov, ketma-ket-to`g`rilovchi, parallel – to`g`rilovchi, o`tkazish, tahliliy, sintezlovchi va tartiblovchi. O`qitish dasturlari chiziqli, tarmoqlanuvchi yoki aralash chizma bo`yicha qo`rilishi mumkin. Chiziqli chizma o`quv materialini ketma-ket o`rganiladigan mayda bo`lakchalarga ajratishni ko`zda tutadi (1. a, b -rasm). Har bir bo`lakchadan keyin o`zlashtirish nazorati o`tkaziladi (konstruktiv javobli chiziqli; ko`p tanlashli chiziqli) va so`ng keyingi bo`lakchaga o`tkaziladi. Chiziqli dasturlar o`qitish uchun katta mehnat va vaqtni sarflashni talab etadi, lekin o`quv materialini 95% o`zlashtirishni ta’minlaydi. Tarmoqlanuvchi dasturlar uni tanlash tamoyilida qurishni ko`zda tutadi. O`quvchi dastur taklif etgan javoblardan birini tanlaganda, u holda tanlashga bog`liq ravishda dastur tarmoqlanadi va o`quvchi yoki keyingi bo`lakchaga o`tkaziladi, yoki o`quv materialning avvalgi etarlicha o`zlashtirilmagan bo`lakchasiga orqaga qaytariladi (1.v-rasm). Dasturning tarmoqlari qo`shimcha tushuntirishlar va xatolarni izohlashlarga ega bo`lishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqlanuvchi dasturda ishlab, har bir o`quvchi o`zlarining shaxsiy qobiliyatlariga ko`ra o`qitish maqsadiga turli yo`llar bilan harakatlanadi. Bunda tayyorgarligi yaxshi bo`lgan o`quvchilar odatda asosiy yo`ldan harakatlanadilar, kam tayyorgarlikka ega bo`lgan o`quvchilar esa, yondagi shoxchalarga kirib o`tadilar. Tarmoqlanuvchi dasturlarning usutnligi nazariy materialni tezroq o`tish imkoniyati beradi, o`kitishni yakkama-yakkalashtiri imkoniyatini beradi. Odatda bu dasturlar murakkablikning uch darajasini taqdim etadilar.

1-rasm. O`qitish dasturlarining chizmalari: a — konstruktiv javobli chiziqli; b — ko`p tanlashli chiziqli; v — tarmoqlanuvchi: 1, 2, 3, o`quv materialining bo`laklari, yo`naltiruvchi chiziqlar to`g`ri javob berganda keyingi bo`lakka o`tishni yoki noto`g`ri javob bo`lganda dastlabki materialga qaytishni ifodalaydilar. Aralish dasturlar chiziqli va tarmoqdanuvchi dasturlarning turli birlashmalarini ifodalaydilar, bu o`z navbatida o`kuvchiga murakkablik darajasiga ko`ra dasturning turli joylariga o`tishga imkoniyat beradi. Kompyuterda o`qitish dasturlari bilan ishlashni rejalashtirib, o`qituvchi o`quvchilarga o`quv materialni o`zlashtirishga zarur bo`lgan vaqtni avvaldan aniqlab qo`yishi va bunda mo`ljalni o`rtacha o`quvchiga emas, balki kam o`zlashtiradigan o`quvchiga olishi lozim. Bunda o`qituvchi materialni tayyorlashda tez o`zlashtirib olgan o`quvchilar uchun ham ko`zda tutishi, vazifani yuqoriroq darajada bajarib ko`rishga harakat qilish yoki didaktik o`yin o`ynashi lozim. O`qitish dasturlari, odatda, o`zining tarkibida o`kuv materalini o`zlashtirganligini tekshirish uchun test vazifalariga ega bo`ladi, Bunday test topshiriqlarini foydalanish o`zining xususiyatlariga egadir. O`qituvchi uchun katta plyus, uni

daftar tekshirish yoki yozma test sinovlarini o`tkazishdan ozod etishidir. O`quvchi uchun esa, ularning muvaffaqiyatlarini kompyuter doimo haqqoniy baholashidir. Agar kompyuter ikki qo`ysa, bu juda qo`rqinchli emas – dasturni yana bir bor ishlatib bu holatni to`g`rilash mumkin. Dastlabki tajribalarning natijalari, boshlang`ich sinf o`quvchilari qo`lda yozishga qaraganda, kompyuterda ikki marta tezroq ekanligini ko`rsatgan. O`qitish va nazorat qilish vazifalarining turlari quyidagilardir : javoblarni tanlashli (o`quvchiga vazifa-savol beriladi va uni fikricha to`g`ri javob- ta’kid tanlanadigan tayyor jaoblar to`plami-menyu beriladi); qisman- kostruktsiyalanadigan javobli (bu turdagi vazifalar oraliq va vazifalar va tanlanadigan javoblar bilan bog`lanuvchi xamda erkin – konstruktsiyalanadigan bo`ladi); erkin – konstruktsiyalanadigan javobli (avtomatlashtirlgan o`kitishga va nazoratga qulaydir). Zamonaviy asbobli tizimlarda javobni taqqoslash ning qo`yidagi uslublari amalga oshirilgan: kalitli so`zlar bilan tahlil qilish (soda va universal uslub); sintakstik tahlil (bu uslubni kalit bilan emas, balki qat’iy etalon bilan taqqoslashda foydalanish maqsadga muvofiq); lokal tahlil (bunda javob tartibi aniq bo`lmagan jumla yoki gap bo`lishi mumkin) 3-tur dasturlari (modellovchi) kompyuterning, bir tomondan hisoblash, ikkinchi tomondan kompyuterli eksperiment amalga oshirish imkoniyat beradigan grafik-illyustratsiya imkoniyatiga asolangandir. Bunday dasturlar o`kuvchiga kompyuter ekranida klaviaturada parametrlarni o`zgartiruvchi buyruqlarga ta’sir etgan holda qandaydi jarayonni kuzatishga imkoniyat beradi. 4- tur dasturlari (o`yinlar) o`quvchi zimmasiga faqat kompyuterda mavjud dunyo, qandair imkoniyatlaro to`plami va ularni amalga oshirish vositalarining qandaydir tasavvur qilanadigan muhitini taqdim etadilar Dastur taqdim etadigan imkoniyatlarni amalga oshirish vositalari, o`kuvchilarni rivojlantirishga, unad biliy faoliyatini shakllantirishga, mustaqil ravishda haqiqiy ob’etlarning umumiy ahamiyatga ega bo`lgan qonuniyatlari, munosabatlarini ochishga olib keladi.

Dastlabki 1- va 2-tur dasturlari, ayniqsa, avtomatlashtirilgan o`qitish tizimlarini paydo bo`lishi bilan keng ommalashdi. 3- va 4-tur dasturlari murakkabligi va ko`p blokligi dasturchilar, uslubchilar, psixologlar, mutaxasslarning katta ishlarini talab etadi). O`qitish dasturlarining eng keng tarqalganlari «Robotlandiya» nomli paketga birlashtirilgan dasturlardir. Bu dastur Windows ga moslashtirgan holda 1990 yillari Rossiyada Yu.A. Pervin rahbarligida yaratilgan. Bu loyihaning rivojlanishi oqibatida «Robotlandiya xitlari» dasturlar paketi yaratildi. Bu haqiqatan boshlang`ich sinflarda informatikaga o`kitish uchun dasturiy-uslubiy tizim (DUT)dan iborat va o`ziga axborotli, algoritmik va kompyuterli mazmunni oladi. DUT o`qituvchilar uchun maxsus uslubiy qo`llanmaga ega (Yu.A. Pervin. Robotlandiya ‐ 96//boshlang`ich maktab uchun DUT): Posobie dlya uchitelya. Kniga dlya chteniya. Pereslavl ‐ Zalesskiy, 1996). Hozirgi paytda «Robotlandiya.RU» dasturlarning yangi avlodi ishlab chiqilmoqda. Kurs axborot chizig`ining materiallari, asosan nazariy bo`lib, odamlar hayotida axborot va axborot jarayonlarining ahamiyatini misollarda ko`rsatish maqsadiga egadir. Bu chiziq «Bloknot» va «Bukvoed» dasturi ko`rinishida kompyuter qo`llab-quvvatlashga ega. Algoritmik chiziq «Xanoy minorasi», dasturiy chiziq «Kukaracha», labirintlar tuzish «Aqilli ko`rsichqon», o`quv matn muharriri «Mikron», grafik konstruktor «Bo`yoqcha», rastrli grafik o`quv muharrir «Rassom» va musiqiy muharrir «Sharmankachi» dasturlari orqali jaoriy qilinadi. Boshlang`ich sinflar uchun hozirda ko`p davlatlarda IstraSoft firmasida professor Xiggins ishlab chiqqan «Aktsentsiz ingliz tili» multimedialik o`qitish dasturi foydalanilmoqda. Bu dastur interfaol mashqlar ko`rinishida tuzilgan ingliz fonetikasi va grammatikasi kursini o`ziga olgan. U mustaqil ravishda ham o`quv auditoriyasida ham ishlashga imkoniyat beradi. O`qitish dasturlarini foydalanishgning uslubiy xususiyatlari . Shuni bilish lozimki kompyuterli o`qitish asosida ham, dasturli o`qitish asosida ham fikriy harakatlar va amallar ketma-ketligi ko`rinishidagi o`kitish algoritmini

ifodalaydigan o`qitish dasturi yotadi. Tuzilgan algoritmning sifati o`qitish dasturining samaradaorligini etarlicha aniqlaydi. O`qitish dasturini yaratish yuqori malakali o`qituvchi, uslubchi va dasturchilarning katta mehnatini sarflashni talab etadi. Ularni ishlab chiqishda aqliy intellekt va bilimlar muhandisligi uslublari qo`llaniladi. O`qitish dasturlariga misollar: "Fizika v dialoge s kompyuterom "PhysCoD" (bu o`qitish dasturi fizikadan interfaol elektron darslik va masalalar to`plamidan iborat bo`lib, o`rta umumta’lim maktablarinin 11-sinflari o`quvchilariga fizika kursini chuqurlashtirib o`kitishga mo`ljallangan); Klaviatura trenajori 1.0 (tez chop etish va kompyuter klaviaturasini joylashishlari va tugma vazifalarini o`rganish uchun mo`ljallangan tekin dastur); Vizual darslik (bu o`qitish dasturi bo`lib, alohida xususiyati bilimlar kartasi (intellekt-kart) yordamida axborotni grafik ko`rinishda taqdim etishdan iborat); ChordsMaestro 1.1 ( ushbu ajoyib akkordlar to`plamini foydalanib, birdaniga 7 ta keng tarqalgan musiqiy asboblar(fortepiano, gitara, bas-gitara, ulele va boshqa.)ni hech qanday tajribasiz chalishingiz mumkin bo`ladi. O`qitish dasturlarini yaratish to`rt bosqichda amalga oshiriladi: 1)o`qitish dasturining stsenariysini tuzish; 2)bo`lajak dasturning alohida kadrlarining matnlarini kompyuterga kiritish; 3) rasmlar chizish, nazorat savollari va ularga javob variantlarni shakllantirish ; 4) o`qitish dasturining alohida elementlarini butun muloqot tizimiga bog`lash, kadrlar, savollar va yordamlar orasida o`zaro aloqalar o`rnatish, dasturni yakuniga etkazish ; 5) dasturni ishlatilayotganda kuzatish, undan real o`qitish jarayonida foydalanishda payqalgan zaruriy to`g`rilashlar va qo`shimchalarni kiritish . Kompyuterdan foydalanib o`tkazilgan darsda pedagogning ishi quyidagi fazalarda o`tadi: • darsni rejalashtirish (berilgan predmet bo`yicha mashg`ulotlar tizimidagi darsning o`rni, informatika xonasida o`tkazilish vaqti, dars turi va uning taxminiy tuzilishi, uni o`tkazishga zarur bo`lgan zarur vositalari aniqlanadi);

• dasturiy vositalarni tayoyrlash (nazorat va o`qitish dasturlarining qobig`lari mos didaktik materiallar bilan to`latiladi, modellovchi dasturlar tanlanadi, dasturiy vositalar mos magnit disklariga joylashtiriladi, dasturni ishga tushishini sinab ko`riladi); • darsni o`tkazish ; • yakun yasash (o`qitish dasturlariga to`g`rilashlar kiritiladi, ularni foydalanish uchun fayl arxivlashtiriladi, kompyuterli test sinovlarining ma’lumotlari qayta ishlanadi, magnit disklaridan ortiqcha vaqtinchalik fayllar yo`q qilinadi). O`qitish tizimlari – bu o`kitishni umuman samaradorligini va egiluvchanligini ta’minlovchi pedagogik fikrlarni amalga oshirish, neksperimental rejalarni sinab ko`rish uchun mo`ljallangan universal uslubidir. O`qitish tizimlarini o`qitish uslubi sifatidaa qarab, uning: o`kitish, rivojlantirish, motivavtsion va nazorat-to`g`rilanuvchi vazifalarini ajratish mumkin. O`qitish tizimi uslub sifatida etarlicha universaligini ta’kidlash kerak. Turli vaziyatlarda o`qitish tizimlari an’anaviy o`kitish uslub va ko`rinishlarini egiluvchan ravishda foydalanib, o`zini turlicha tutadi. O`qitish shakllarini tahlil qilib, o`qitish tizimlari ushbu shaklning bunda iqtisodlanmaganlik kamchiligini yo`qotgan holda dastlab individual o`qitish shakliga mo`ljallanganligini ko`rish mumkin. Shuningdek, o`qitish tizimini o`quv- tarbiya jarayonida foydalanish pedagogikaning barcha asosiy tamoyillariga, qoidalariga va qonuniyatlariga qarama-qarshi emasligini ta’kidlash mumkin. O`qitish tizimini qurishning har qanday nazariyasini, yoki texnologiyasini yaratish uchun, nazariya predmeti va mos ravishda uni taqdim etishni bilishimiz kerak. O`quv materialni taqdim etishning asosiy shakllarini ajratamiz: Fenomenologik tavsifda , oddiy tabiiy tildan foydalangan holda faqat dalillvrni belgilaydilar, hodisa va jarayonlarni tavsiflaydilar. Ba’zan ularning sinflarini beradilar.

Taxliliy-sintetik tavsif (sifatli nazariyalar darajasi) da tabtiiy-mantiqiy tilda xususiy hodisalarning nazariyasini bayon qiladilar, va. Matematik tavsif (sifatli nazariyalar darajasi) da matematik tilda xususiy hodisalarning nazariyasi bayon qilinadi. Matematik modellarni foydalanishda hodisa va jarayon natijalarining sifatli miqdoriy darajada oldindan aytib berishga imkoniyat yaratiladi. Aksiomatik tavsifda , predmetlararo umumiylikka ega bo`lgan qonunlarni ifodalaydilar. Bunday tavsifga misollarni kibernetikada, falsafada, tizimlar nazariyasida uchratish mumkin. Avtomatlashtirilgan o`qitish tizim (AO`T) lari o`ziga axborot texnologiyalar negizida o`tkazildadigan o`qtish jarayonining uslubiy, o`quv va tashkiliy tomondan qo`llab-quvvatlaydigan dasturiy-texnik majmualardan iboratdir. Umumiy holda avtomatlashtirilgan o`qitish tizimi doirasida quyidagi masalalarni hal qilish mumkin: - o`quv materialini o`zlashtirganlik ko`rsatgichlarini ro`yxatdan o`tkazish va statistik tahlili bilan bog`liq: masalani echish vaqtini aniqlash, xatolarning umumiy sonini aniqlash va boshqa masalalarni zadachi, svyazanno`e s registratsiey i statisticheskim analizom pokazateley. Bu guruhga o`quv faoliyatni boshqarish masalalri ham kiradi; - o`quvchilarning o`qitishgacha va o`qitilgandan so`ngi bilim, ko`nikma va malakalar, ularning shaxsiy qobiliyatlari va motivatsiyalari darajasini tekshirish bilan bog`liq masalalar; - o`quv materialni tayyorlash va taqdim etish, materialni murakkablik darajasi bo`yicha moslashish, dinamik illyustratsiyalar, nazorat vazifalarini, laboratoriya ishlarini, o`quvchilarning mustaqil ishlarini tayyorlash bilan bog`liq bo`lgan AO`T maslalari; - tizimni boshqarish, o`kuv materialini ishchi stantsiyalariga etkazish va o`quvchilar bilan teskari aloqa masalalari.

Rossiyada keng tarqalgan AO`T qatoriga: «Urok», «Adonis», «Magistr», «Stratum» va xorijda ko`p qo`llanilayotganlar qatoriga: «Linkway», «TeashSad» va boshqalarni kiritish mumkin. Bularning ko`pchiligi nafaqat yaxshi grafik tizimostilariga ega va statistik rasmlar yaratish, balki dinamik fragmentlarni yaratishga imkoniyat beradi. Avtomatlashtirilgan o`qitish kursi (AO`K) – Ao`tning barcha talablariga javob beradigan mashg`ulotlarning tuzilishli ketma-ketligidir. Mashg`ulot – o`quvchini tizim bilan o`zaro ta’sirini ta’minlaydigan elektron hujjat. Mashg`ulot bir tomondan, foydalanuvchi bilan interfaollikni qo`llab-quvvatlaydi, ikkinchi tomondan – AO`T dasturiy-texnik majmuasi bilan teskari aloqani ta’minlaydi. Interfaol foydalanuvchi interfeysli, muloqot vazifalik va multimedia elementli kompyuterli o`qitish dasturlari (KO`D) informatika va axbort texnologiyalari sohasi buyicha mutaxassislarni va o`qituvchilarni tayyorlashning samarali vositasidan iborat. O`quv axborot baza-si sifatida o`quvchilarga me’yoriy-texnik hujjat-larga mos adaptirlangan tuzulishli material beri-ladi, Kurs bo`yicha barcha o`quv material alohida KO`Dlarni tashkil etuvchi mashg`ulotlarga ajrati-ladi. Har bir mashg`ulot o`zining tarkibida o`kuvchilar o`quv materialida yaxshiroq mo`ljal olishiga yordam beradigan qator o`quv masalalarga ega bo`ladi. O`quv masalalarni o`rganishning samaradorligi interfaol matnni chizma, rasm, 3D-modellarni, rasmlarni, animatsiyalarni, videolarni ratsional birlashtirgan holda ta’minlaydi.

O`quv masalalarni o`rganish uchun vaqtni me’yorlashtirish imkoniyati ta’minlanadi. Bilimlarni nazorati turli turdagi (matn, chizma, rasm, 3D-model, rasm, animatsiya, video materiallar) masalarni foydalanishga asoslanadi. Odatda kompyuterli o`qitish dasturlari maxsus Neo Ekspert.Kop asbobi yordamida ishlab chiqilishi mumkin. Bu asbob yordamida shuningdek, o`qitish rahbari kompyuteridan boshqariladigan maxsus avtomatlashtirilgan ishchi joylarda amalga oshirilishi mumkin bo`lgan KO`D to`plamidan iborat kompyuterli o`qitish tizimlarini ( KO`T) larini yaratish mumkin. Avtomatlashtirilgan o`qitish kurslari (AO`K) maslan , NeoEkspert.Prepodavatel nomli davsturiy asbobi yordamida ishlab chiqilishi mumkin va mashg`ulotlarga tayyorgarlik ko`rish va avtomatik tartibda o`tkazish uchun mo`ljallanadi. NeoEkspert. Prepodavatel ma’ruza mashg`ulotlariga tayyorgarlik va o`tkazish uchun mo`ljallangan o`qituvchining asboblar to`plamidan iborat. Dastur yordamida o`qituvchi avvaldan ma’ruza mashg`ulotini o`tkazish rejasini tayyorlaydi va o`quv masalalarini bayon qilishga ajratilgan o`quv vaqtini taqsimlaydi; ma’ruza mavzusi buyicha o`rganiladigan masalalar uchun elektron ko`rinishidagi o`quv material tanlaydi va tanlangan illyustrativ material asosida o`quvchilarning bilimini baholash uchun nazorat savollarini shakllantiradi; o`quv guruhining joriy o`zlashtirishini tahlil qiladi va ilgaridan nazorat so`rovlarda qatnashgan o`quvchilarni o`rganadi. Ma’ruza o`tkazilayotgan vaqtda jamoaviy foydalaniladigan ekranda o`quvchilarga zarur matnli va grafik axborotli ob’ektlar (matnlar, foto- i videomateriallar, 3D-modellar va animatsiyalar, texnik chizmalarning lavhalari) dan tuzilgan o`rganilayotgan masalalar taqdim etiladi. Bunda o`qituvchi shaxsiy kompyuteri monitoriga ma’ruza rejasidan tashqari, talbalar tomonidan o`zlashtirgan bilimlarni baholash uchun interfaol shkalalar va haqiqiy vaqtni qolgannini ko`rsatadigan hisoblagichni chiqishi maqul. Mashg`ulot tugagandan so`ng dastur o`quv guruhi talabalarining o`zlashtirishini keyingi vizuallashtirilishi va keyingi ma’ruzalarda o`quv vaqtlarini tuzatish uchun ularning

baholarini va o`tkazilgan ma’ruzaning vaqt parametrlarini lokal bazada saqlab qo`yadi.

$Adabiyotlar: 1. A.A. Abduqodirov, S.Q. Tursunov. Ta’limda axborot texnologiyalari, Toshkent, 2019. – 340 b. 2. Abduqodirov A. A. va boshk. Axborot texnologiyalari.: Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun darslik. \ Abdukodirov A., Xaitov A., Shodiev R. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001.- 250 bet. 3. Abduqodirov A. A, Haitov A. Informatika: Akademik litseylar uchun o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: O‘kituvchi. 2002. – 189 bet. 4. Azlarov T. R. IHTA kursidagi murakkab masalalarni yechish. -Toshkent: Temiryo‘lchi, 1996. – 44 bet. 5. Azlarov T. R., Zakirova F. M. Sbornik olimpiadnix zadach i uprajneniy po OIVT. - Toshkent: Temiryulchi, 1996. - 96s. 6. Aripov M. va boshq. Informatika: Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. -Toshkent: 2002. – 203 bet. 7. M. Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T. TDYuI, 2004 y.9-11 b 8. Axmedov A., Tayloqov N. Informatika: Akademik litsey va kasb– hunar kollejlari uchun darslik. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001. - 272 bet. 9. Boqiyev R. Kompyuterlashtirilgan ukuv jarayonining inson-mashina sistemasi sifatidagi ayrim muammolari \\ Pedagogik ta’lim. 2000. №1. 93-94 betlar. 10. Boqiyev R. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida informatika ta’limi haqida \\ Litsey va akademik litseylarda ta’min tizimini taqomillashtirish. Ilmiy uslubiy makolalar to‘plami. - Toshkent, 2000. 2 – 4 betlar.$

Axborot-kommunikasiya texnologiyalari vositalari

12.02.2024

0

298 KB

Похожие