Алишер Навоийнинг таълимий-ахлокий мероси - Педагогиka - Рефераты

Алишер Навоийнинг таълимий-ахлокий мероси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Алишер Навоийнинг таълимий-ахлокий мероси Режа: 1. Алишер Навоий ҳаёти ва ижодий фаолияти. 2. Алишер Навоий асарларида комил инсонни тарбиялаш ҳақидаги фикрлар. 3. Алишер Навоийнинг «Ҳайрат ул-аброр», «Маҳбуб ул-қулуб» асарларининг шахс камолотидаги аҳамияти. 4. Алишер Навоийнинг мактаб ва мадрасаларни ривожлантиришдаги фаолияти. 5. Алишер Навоийнинг ахлоқий қарашлари .

Таянч сўз ва иборалар: Комил инсон, мутафаккир, таълим, тарбия, ахлоқ, одоб, хулқ, мударрис, мактаб, мадраса, ахлоқий қараш, адабиёт, санъат, ҳаттотлик, тарих, мусиқа, инсонпарварлик, педагогик қараш, фалсафий масала, ижтимоий- сиёсий масалалар, ахлоқий-таълимий масалалар 1. Алишер Навоий ҳаёти ва ижодий фаолияти Буюк мутафаккир Алишер Навоий (1441-1501) фан ва санъатнинг турли соҳалари: адабиёт, тарих, тил билимлари, мусиқа, ҳаттотлик, тасвирий санъат, меъморчилик ривожланиш билан бирга таълим-тарбия такомиллашишига катта эътибор беради. У ўзининг «Ҳамса», «Маҳбуб ул қулуб» каби таълимий ахлоқий асарларида, шунингдек «Муножат», «Вақфия», «Мажолисун нафоис», «Муҳокаматул ул-луғатайн», «Қирқ ҳадис» асарларида тарбияга оид қарашларини ифода этади. Унинг педагогик қарашлари инсонпарварлик ғояси билан суғорилгандир. У халқ бахтини орзу қилади, халқ манфаатини ўз манфа атидан устун қўяди: Юз жафо қилса менга бир қатла фарёд айламам, Елга қилса бир жафо юз қатла фарёд айларам. Ёки Одами эрсанг демагил одами Ониким йўқ халқ ғамидин ғами. Алишер Навоий инсон камолотида илмнинг ўрнини муҳим деб билади. У илмни инсонни, халқни нодонлик, жаҳолатдан қутқарувчи омил сифатида таърифлайди. Илм олишни инсоний бурч деб билади. У илмда барча фанларни ўрганишни тарғиб этади.

Навоий илм-фанни юксалтириш учун Ихлосия мадрасасини ташкил этди, унинг ёнидан мактаб очиб, ўз вакфидан маблағ ажратди. Мадрасада қаттиқ интизомга амал қилинишини назорат қилди. Адиб устоз-мураббийларга ҳам катта талаблар қўяди, уларни аввало ўзлари билимли ва тарбияли бўлишлари лозим дейди. Шу билан бирга устозларнинг меҳнатини жуда қадрлайди: Ҳақ йўлинда ким сенга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила, Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила 1 . 2. Алишер Навоий асарларида комил инсонни тарбиялаш ҳақидаги фикрлар Алишер Навоий ўзининг бадиий асарларида комил инсон образларини яратиб, таълим-тарбия тўғрисидаги фикрларини ифодалаган бўлса, таълимий-ахлоқий асарларида эса комил инсонни шакллантиришнинг мазмуни, йўллари, усулларини баён этди. Алишер Навоий ўз даврининг илғор, маърифатпарвар алломаси сифатида исломдаги таълим-тарбия ақидалари, ўзидан илгари ўтган мутафаккирларнинг қарашларини анъанавий тарзда давом эттирди. Айниқса, инсон камолотида илм-фаннинг ўрни, ақл-идрокнинг аҳамияти, ақлий тарбиянинг моҳиятини ёритиб берди. Навоий тасаввурларидаги комил инсонга хос бўлган энг юксак фазилатларга: ижодкорлик, қобилият, илм-фанга муҳаббат киради. Чунки, бахтли ҳаётга интилган Навоий фикрича, оқил, қобилиятли, доно инсон ўзининг куч-қувватига, ақлу заковатига ишонади. Шунинг учун Навоий илм- фаннинг аҳамиятини ёритиб берар экан, илмни қоронғиликни ёритадиган чироқ, ҳаёт йўлини нурафшон этадиган қуёш, одамларнинг ҳақиқий 1 Алишер Навоий. Мащбуб ул =улуб. Т., /./улом номидаги «Адабиёт ва санъат» нашриёти. 1983 й. 98 б.

қиёфасини кўрсатадиган омил сифатида таърифлайди. Бу фикрни «Назмул жавоҳир» асарида: Ким олим эса нуқтада барҳақ де они, Гар базм тузар биҳишти мутлақ де они. Ҳар кимсаки, йўқ илмга анга аҳмақ де они, Мажлисдаки илм бўлса учмақ де они 1 . яъни илмли, оқил одам ўз мақсадига эришиш учун ҳар қандай қийинчиликни енгиб ўтади, Ким илмни ўзига таянч қилиб олса, у ҳеч қачон қоқилмайди, хор бўлмайди ва илмнинг вазифасин инсон бахт-саодатига хизмат қилишдир, деб таъкидлайди. Алишер Навоий илмни инсон камолоти учун энг зарур фазилатлардан деб билади. У илмни инсонни, халқни нодонликдан, жаҳолатдан қутқарувчи омил сифатида таърифлайди. Шунга кўра у ўз асарларида кишиларни илм- маъруфатли бўлишга ундайди. Илм олиш ҳар бир кишининг инсоний бурчи, деб ҳисоблайди. Чунки илм эгаллашдан мақсад ҳам халқининг, ўз мамлакатининг бахт-саодатли, фаровон ҳаёт кечириши учун хизмат этишдан иборатдир, деб таъкидлайди. Масалан, Мирзо Улуғбекни шундай инсонлардан, деб таърифлаб, унинг номи илму хикматда, тарихда абадий қолди, дейди. Навоий орзу қилган комил инсон фақат илмли бўлиш билан қаноатланиб қолмаслиги, балки у яна сабр-тоқат, сахийлик, ҳимматли, тғрилик, ростгўйлик, тавозеъ, адаб, ишқ ва вафо ҳамда шу сингари фазилатларга ҳам эга бўлиши лозимлигини бир неча бор таъкидлаган эди. 3. Алишер Навоийнинг «Ҳайрат ул-аброр», «Маҳбуб ул-қулуб» асарларининг шахс камолотидаги аҳамияти Шоирнинг «Ҳамса»сига кирган «Хайратул аброр» достони ва «Маҳбубул қулуб» асарлари ахлоқий дидактик асарларидан ҳисобланади. 1 Алишер Навоий. Назмул-жавощир. Асарлар, ын беш томлик, Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 15-том, 1968, 45-бет

«Ҳайратул аброр» муқаддима қисмига оид бир неча боблардан ташқари 20 мақолат, ҳар бир мақолатга оид 20 шеърий ҳикоядан ташкил топган бўлиб, мақолатнинг ҳар бирида Навоий ўз даври учун зарур бўлган бирор ижтимоий сиёсий ёки ихлоқий масалани қўяди, уни ўз давридаги ҳаётдан, ижтимоий табақаларнинг аҳволидан келиб чиқиш ва атрофлича таҳлил қилади ва унга инсоний муносабат билдиради. «Ҳайратул аброр»даги масалаларни 3 туркумга ажратиш мумкин: 1. Фалсафий масалалар. 2. Ижтимоий-сиёсий масалар. 3. Ахлоқий-таълимий масалалар. Асарнинг 5-мақолати инсоний фазилатлардан бири –сахийликка бағишланади, сахийлик қоидаларини кўрсатиб беради. У сахий инсонни шундай таърифлайди: «Ей хушёр одам, сен шундай одамни сахий деб билки, бахт-давлат унинг бошини юқори кўтариб, аҳволи яхши бўлса ҳам, ёмон бўлса ҳам бировдан молу амал тамаъ қилмаса…у қўлида бор нарса билан қўли қисқа одамни хурсанд қилади…бировнинг ярасини кўрса малҳамини аямайди» 2 . 6-мақолат тарбияга бағишланади. Болага дастлаб яхши исм қўйиш, сўнгра яхши муаллимга бериш, яши тарбия беришни маслаҳат беради. болаларни эса ота-онани ҳурмат этишга чақиради: 3 Бошни фидо айла ато қошига, Жисмни қил садқа ано бошига. Икки жаҳонингга тиларсен фазо, Ҳосил эт ушбу иккисидан ризо. Тун-кунингга айлагали нур фош, Бирисин ой айла, бирисин қуёш. 2 Алишер Навоий. Щайратул аброр. Т., /./улом номидаги «Адабиёт ва санъат» нашриёти. 1989 й. 256 б. 3 Ыша асардан. 76 б .

Навоийнинг «Маҳбуб ул қулуб» асари асосида инсонпарварлик, халқпарварлик ғояси ётади. У инсон ҳақида қайғуради, унинг дардини чекади. Инсонийликка ярашиқли фазилатларни мадҳ этади, унга зид бўлган иллатларни нафратлайди. Асар уч қисмдан иборат: 1-қисмда феодал жамиятдаги турли ижтимоий табақаларнинг жамиятда тутган ўрни ва вазифаси ҳақида сўз юритилади. Деҳқонлар ва уларнинг меҳнати улуғланади. 2-қисмда одоб ва ахлоққа оид масалалар ёритилади. Одабли инсонлар улуғланиши, ҳурматли бўлиши кўрсатилади. 3-қисмда сахийлик, олийжаноблик, мурувват, карам, вафо, мулойимлик каби инсоний хислатлар таҳлил этилади. Қатор мақоллар келтирилади: «Тилга ихтиётсиз –елга эътиборсиз», «Билмаганни сўраб ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига золим», «Оз-оз ўрганиб доно бўлур, қатра-қатра йиғилиб дарё бўлур». Навоий илмни ва илм аҳлларини улуғлайди. Мамлакат ободонлигини таъминлашда халқ аҳволини енгиллаштиришди илм аҳлига катта умид боғлайди. Навоийнинг таълим-тарбия ҳақидаги ўгитлари, унинг маърифатпарварлик ғояларининг узвий қисмини ташкил илади. У бутун умри давомида илм-маърифатни тарғиб қилади. Навоий меросини чуқур ўрганиш “ Мащбуб ул =улуб”нинг =исмлари 1-=исм “Щалойи= ащволи ва афгори ва ащволининг кайфияти” 2-=исм “Яхши фе ъ ллар ва ёмон хислатлар т ы рисида”. 3-=исм “Турли фойдали маслащатлар ва ма=оллар”.

ундан таълим-тарбия жараёнида кенг фойдаланиш ҳозирги кунимизнинг муҳим талабларидан биридир. 4. Алишер Навоийнинг мактаб ва мадрасаларни ривожлантиришдаги фаолияти Алишер Навоий билим олишда барча фанларни ўрганишни тарғиб этади. Бунда у олиму фозилларни йиғиб, улар орқали илм-фанни тараққий эттиришга эътибор беради. Масалан, Навоий ўзининг «Ихлосия» мадрасаси ёнида мактаб оиб, ўз вақфидан маблағ ажратган. Мадрасада таълим олаётган ҳар бир талабадан илмда қаттиқ интизомга риоя қилиш талаб этилган. Шунингдек, у илм-фанни мустақил ҳолда ўрганиш, етук илм соҳибларидан дарс олишга ҳам ундайди. У билимларни тинмай узлуксиз ўрганиш зарур, дейди. бунда ҳар қандай қиинчиликни енгиб ўтиш муҳимлиги, қунт билан ишлаш, тиришқоқлик билан ҳаракат қилиш, изчиллик билан иш кўриш, уни охригача етказиш, чидам ва сабот билан ўрганишни таъкидлайди. Демак, буюк аллома илм олиш тамойилларини ўз даврида тўғри ифодалаб, ҳаттоки таълим тизимини ҳам белгилаб беради, яъни Алишер Навоий таълим тизимини ўз даврида мактаб, мадрасаларда ўқиш, олим, ҳунарманд, санъаткорларга шогирд туши бёки мустақил ҳолда илм олиш имкониятларидан фойдаланишни тавсия этади. Алишер Навоий ёшларга чуқур билим беришда муаллимлар, мударрислар ҳамда устоз-мураббийларнинг ўзлари ҳам билимли ва тарбияли бўлиши зарурлигини уқтиради. У нодон, мутаассиб, жоҳил домлаларни танқид этади ва ўқитувчи маълумотли, ўқитиш йўлларини биладиган муаллим бўлиши зарур, дейди. Масалан, у «Маҳбуб ул қулуб» асарида шундай фикр билдиради: «Унинг иши одам қўлидан келмас, одам эмас, балки дев ҳам қила билмас. Бир кучли киши бир ёш болани сақлашга

ожизлик қиларди, у эса бир тўда болага илм ва адаб ўргатади, кўрким бунга нима етсин. Шуниси ҳам борки, у тўдада фаҳм-фаросати озлар бўлади, ундай кишига юзларча машаққат келса қандай бўлади. Ҳар қандай бўлса ҳам, ёш болаларга унинг ҳаққи кўпдир. Агар шогирд подшоҳликка эришса ҳам унга (муаллимга) қуллуқ қилса арзийди. Ҳақ йўлида Ким сенга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила, Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила» 1 Алишер Навоий ўқитувчининг ҳурматини қанчалик жойига қўйса, унга бўлган талабни ҳам шунчалик оширади. Айниқса, мадраса мударрисларининг билимли, фозил ва доно, камтар, маънавий пок бўлишларини талаб этади: «мударрис керакки, ғарази мансаб бўлмаса ва билмас илмни айтишга уринмаса, манманлик учунг дарс беришга ҳавас кргазмаса ва олғирлик учун гап-сўз ва ғавғо юргизмаса, нодонликдан салласи катта ва печи узун бўлмаса, гердайиш учун мадраса айвони боши унга ўрин бўлмаса… Ярамасликлардан қўрқса ва нопокликдан қочса, наинки, ўзини олим билиб, неча нодонга турли хил фисқ ишларни мумкин, балки ҳалол қилса; қилмас ишларни қилмоқ ундан содир бўлса ва қилар ишларни қилмасликунга қоида ва одат бўлиб қолса. Бу мударрис эмасдир, ёмон одатни тарқатувчидир» 2 Навоий ўзи барпо этган «Ихлосия» мадрасасида ўз замонасининг етук мударрисларини йиғди ва илм излаган талабалар ана шу мадрасаларда илм пешволаридан таҳсил олдилар. Демак, Навоий ҳар бир ёшнинг ақлий камолотга етишида илму фаннинг ҳамиятини кўрсатиб ўтиш билан бирга жамият тараққиётининг асоси саналган илм аҳли, илмни тарқатувчи олиму фозилларни ҳурмат қилишга ва уларнинг турмуш даражасини яхшилаш масалалариг ҳам эътиборни қартди. 1 Алишер Навоий. Мащбуб ул-=улуб . Асарлар, ын беш томлик, Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 13-том, 1966, 192-193-бетлар. 2 Ыша китоб. 189-190-бетлар.

5. Алишер Навоийнинг ахлоқий қарашлари Алишер Навоий инсоннинг ахлоқий хислатлари, яхши феъл-атворлар хусусида тўхтаб ўтар экан, аввало ҳар бир инсоний фазилтнинг таърифини беради. У яхши феълларга - қаноат, сабр, тавозеъ ва адаб, ишқ ва вафо, саховат, ҳиммат, карам, мурувват, юмшоқ кўнгиллилик (ҳилм) каби хислатларни киритиб, ҳар бирининг таърифидан сўнг танбеҳ ва ҳикоятлар воситасида ўз фикрини тўлдиради. Навоий юқорида зикр қилиб ўтилган хаслатларга таъриф бериш билан бирга уларга қарама-қарши бўлган ёмон илатлар тўғрисида сўз юритади ва улардан қутилиш йўлларини ҳам баён қилади. Ахлоқлиликнинг энг муҳим белгиси саналган одоб ҳақида фикр юритар экан: «Адаб кичик ёшдагиларни улуғлар дуосига сазовор этади ва у дуо баракати билан умрбод бахраманд бўлади. Адаб кичкиналар меҳрини улуғлар кўнглига солади ва у муҳаббат кўнгилда абадий қолади. Адабдан муҳаббатга безак ва пардоз етади, адаб таркидан дўстликнинг равнақ ва баҳоси кетади. Адаб ва тавозеъ дўстлик кўзгусини ярқиратади, икки томондан ёруғлик етказади. Тавозеъли ва адаблиларга таъзим ва ҳурмат етади ва у уруғни эккан бу қимматбаҳо ҳосилни тўплаб олади. Халқ муомаласида яхши ахлоқнинг бошланғичи шу хислатлар ва бу хислат қаттиқ ўрнашса муҳаббатга халал етиши маҳолдир. Агар ҳар икки томонда яхши хулқ бўлса, адаби ва тавозеъ эвазига ва таъзим пайдо бўлади» 1 . Демак, яхши хулқ асоси – одоб, у Навоий наздида барча инсоний хислатларнинг бошланиши саналади. Комил инсонга хос хислатлар ана шунга боғлиқ равишда таъриф берилади. Зеро, ҳаиқий инсонга хос хислатлар 1 1 Алишер Навоий. Мащбуб ул-=улуб . Асарлар, ын беш томлик, Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 13-том, 1966, 206-207-бетлар.

- қаноат, сабр, тавозеъ, ишқ, вафо, саховат, ҳиммат, карам, мурувват, ҳилм (юмшоқ кўнгиллилик) худу шу одобли кишида таркиб топади. Масалан, «қаноат – булоқдир, суви олингани билан қуримайдир. Хазинадир – нақдинаси сочган билан камаймайдир. Экинзордир – уруғи иззат ва шавкат меваси берадидир. Дарахтдир – шохи тортинчоқлик ва ҳурмат меваси етказади», деб ифодалайди. Демак, қаноат инсонийлик белгиси. У инсонни ёмон кунлардан асрайди. Чунки, қаноат қанчалик оғир ва машаққатли бўлмасин инсонни нафс балосидан, дўст-душмандан, таъмагирликдан холос этади. Шунинг учун аллома ҳеч қачон таъмага берилмаслик, ҳалол меҳнат билан ҳаёт кечириш қай даражада улуғлигини таъкидлаб, таъма ва очкўзлик хасислик инсонийлик заволи, деб таърифлайди. Сабр аччиқдир – аммо фойда берувчи, қаттиқдир – аммо зарарни даф этувчи, сабр шодликлар калитидир ва бандлар очқичидир. Сахийлик ва инсонийликнинг ҳақиқий мезони сифатида таъриф берилади. Хулоса қилиб айтганда, Алишер Навоийнинг комил инсонни шакллантиришга оид фикрлари, унинг таълимий-ахлоқий қарашлари педагогик фикр тараққиётида муҳим аҳамият касб этади. Алломанинг қарашлари ўзидан олдин ўтган салафларининг бу борадаги илғор таълимотига, шунингдек, комил инсонни тарбиялашга оид анъанавий Шарқ халқлари таълим-тарбия йўриқларига асосланади.

Похожие

Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Хусайн Воиз Кошифийларнинг таълимий- ахлоқий карашлари

Абу Наср Форобий ва Абу Райхон Берунийларнинг таълимий-ахлокий қарашлари

Шарқ педагогик таълимотида таълимий -ахлоқий қарашлар (Юсуф Хос Хожиб, Кайковус ва Ахмад Югнакийларнинг таълимий ахлокий карашлари)

Алишер Навоий хаёти ва таьлимий ахлокий карашларида етук инсон тарбияси мазмуни , шакл ва услуби )

Аждодларимиз мероси-қадриятларимиз асоси